Sakeman en Politikus aan die Kaap 1859

221 Pages·2011·1.81 MB·English

Sir David Pieter de Villiers Graaff:
Sakeman en Politikus aan die Kaap
1859 –1931

Ebbe Dommisse

Proefskrif ingelewer vir die graad Doktor in die Wysbegeerte (Geskiedenis)
in die Fakulteit Lettere en Sosiale Wetenskappe
aan die Universiteit van Stellenbosch

Promotor: Prof A M Grundlingh
Desember 2011
University of Stellenbosch: http://scholar.sun.ac.za
1 

Kopiereg © 2011 Universiteit van Stellenbosch
Alle regte voorbehou
University of Stellenbosch: http://scholar.sun.ac.za
2 

Opsomming

Hierdie studie is ‘n biografie van sir David Pieter de Villiers Graaff, die baronet van Kaapstad
wat in 1859 gebore en in 1931 oorlede is. Dit dek sy hele lewensloop, van sy geboorte-uur as
arm plaasseun in die distrik van Villiersdorp totdat hy as een van Suid-Afrika se innoverendste
sakemanne gesterf het nadat hy hom ook in ‘n politieke loopbaan onderskei het. As die pionier
van koelbewaring in Suid-Afrika het hy teen die einde van die negentiende eeu die verkoeling
van vleis en voedsel op groot skaal na die land gebring en in die vleisbedryf een van die grootste
sakeondernemings in die Suidelike Halfrond opgebou. As burgemeester van Kaapstad op die
jeugdige ouderdom van 31 het hy ‘n deurslaggewende bydrae tot die modernisering van die
stad gelewer. As lid van genl. Louis Botha se eerste Kabinet na Uniewording in 1910, ‘n
bepalende gebeurtenis waardeur die landsgrense van die huidige Republiek van Suid-Afrika
vasgelê is, het hy ‘n soms onderskatte rol in die opgang van die land en die landsekonomie na
die beproewinge en langtermyn-gevolge van die Anglo-Boere-oorlog gespeel. Die lewensverhaal
van hierdie komplekse sakeleier-politikus, ‘n Kaapse Afrikaner wat as vrygesel op gevorderde
leeftyd ‘n erflike Britse titel ontvang het en daarna met die dogter van die leraar van sy NG
gemeente getroud is, is boonop ‘n boeiende voorbeeld van die moeilike keuses wat Kaapse
Afrikaners in koloniale tye tussen trou aan die Britse Ryk en verankering in die Suid-
Afrikaanse bodem moes maak. Sy lewensverhaal bied voorts insig in die rol van ‘n top-sakeman
wat tot die aktiewe politiek toetree, ‘n faset wat in die Suid-Afrikaanse geskiedskrywing nog
weinig ontgin is. Deur die mosaïek van sy lewe uit te beeld in die tydsgewrig waarin hy ‘n
prominente figuur was, is gepoog om ook meer lig op die maatskaplike en kulturele konteks
van daardie epogmakende tydperk te werp en sodoende ‘n genuanseerde begrip van die Suid-
Afrikaanse verlede te bevorder.
University of Stellenbosch: http://scholar.sun.ac.za
3 

Abstract

This study is a biography of Sir David Pieter de Villiers Graaff, Bt, of Cape Town, who was born
in 1859 and died in 1931. It covers his whole life span, from his birth as a poor farm boy in the
district of Villiersdorp until his death as one of South Africa’s most innovative businessmen
after he also distinguished himself in a political career. As the pioneer of cold storage in South
Africa he brought the practice of frozen meat and food to the country at the end of the
nineteenth century and in the meat trade he built up one of the biggest business undertakings
in the Southern Hemisphere. As mayor of Cape Town at the youthful age of 31 he played a
decisive rol in the modernisation of the city. As a member of Genl. Louis Botha’s first Cabinet
after Union in 1910, a defining event which laid down the borders of the present Republic of
South Africa, he played a sometimes underestimated role in the development of the country
and its economy after the tribulations and long-term effects of the Anglo-Boer War. The life of
this complex businessman/politician, a Cape Afrikaner who as a bachelor at an advanced age
received a hereditary British title and thereafter married the daughter of the dominee of his
Dutch Reformed congegation, is also a fascinating example of the difficult choices which Cape
Afrikaners in colonial times had to make between loyalty to the British Crown and commitment
to the native soil of South Africa. His biography furthermore offers an insight into the role of a
top business leader who enters politics, a facet which has received little coverage in South
African historial research. By describing the mosaic of his life in the time span in which he was
a prominent figure, it was endeavoured to cast more light on the social and cultural context of
an epoch-making period, thereby seeking to contribute to a nuanced understanding of the
South African past.
University of Stellenbosch: http://scholar.sun.ac.za
4 

INHOUDSOPGAWE

Voorwoord………………………………………………………………………………………...5
1 Inleiding: Herder tot hoogtes………………………………………………………………9
2 Kind van die Overberg……………………………………………………………………..13
3 In Van Riebeeck se stoel……………………………………………………………….....24
4 Parlementslid en Rhodes………………………………………………………..………..42
5 Oorlog………………………………………………………………………………..……….66
6 Imperial Cold Storage en Graaffs Trust…………………………..…………………..79
7 Uniewording…………………………………………………………………………………96
8 Baronet en Skeepsring…………………………………………………………………..116
9 Krisisse,‘n bruilof en diamante ……………………………………………………138
10 Terug na De Grendel en sakelewe………………………………………………..….169
11 Afsterwe en nalatenskap……………………………………………………………….196
Bronnelys……………………………………………………………………………………...213
University of Stellenbosch: http://scholar.sun.ac.za
5 

Voorwoord

Hierdie biografie is die eerste een wat die volle lewensloop van sir David Pieter de Villiers Graaff
dek. Geen omvattende biografie is nog oor hom geskryf nie, afgesien van ‘n honneurstesis wat
hoofsaaklik oor sy rol in die Kaapse stadsraad handel.1 Inderdaad is weinig studies nog
onderneem oor Suid-Afrikaners wat as die tweede linie van politieke leiersfigure bestempel kan
word, maar wat wel betekenisvolle invloed uitgeoefen het. Dit staan in teenstelling met heelwat
materiaal wat beskikbaar is oor mense wat tot die eerste linie van politieke leiersfigure gereken
kan word, soos die biografieë en ander werke oor Louis Botha, Jan Smuts, D.F. Malan, P.W.
Botha, F.W. de Klerk, Nelson Mandela en Thabo Mbeki.

Graaff se lewensverhaal is ‘n fassinerende stuk geskiedenis, veral omdat dit nie net die
besonder gebeurtenisvolle tydperk ten tyde van Uniewording omvat nie. Graaff die invloedryke
politikus was ook ‘n hoogs suksesvolle sakeman, ‘n entrepreneur wat as die pionier van
koelbewaring in Suid-Afrika ‘n fortuin uit bevrore vleis en voedsel opgebou het. Graaff se rol as
sakeman in die politiek bied op sigself stof vir ‘n afsonderlike studie, aangesien die rol van
sakeman-politikus in die Suid-Afrikaanse geskiedenis nog weinig ontgin is. Op die koop toe
verteenwoordig hy as sakeman ‘n besondere suksesverhaal – die brandarm plaasseun wat ‘n
internasionale voedselketting opgebou het. Dan is daar ook nog die rariteit van sy erflike
baronetskap, wat met die spogplaas De Grendel verbind is.

Die navorsing oor hierdie veelsydige en komplekse pioniersfiguur is begin nadat sy kleinseun,
sir David Graaff, die wens teenoor die skrywer uitgespreek het dat ‘n boek oor sy oupa geskryf
word. Lede van die Graaff-familie het samewerking in die navorsing verleen, maar daar was
geen inmenging of beperking van enige aard nie, slegs die versoek dat die relaas so getrou en
akkuraat as moontlik moet wees.

In die loop van die navorsing oor Graaff, wat ‘n veel omvattender werk opgelewer as wat
aanvanklik gemeen is, het prof. Alex Mouton as hoogleraar in geskiedenis aan die Universiteit
van Suid-Afrika ‘n intreerede oor die waarde van ‘n biografie vir geskiedskrywing gelewer wat
ook ‘n beduidende invloed op hierdie studie gehad het. Daarin het hy betoog dat, sonder
biografiese studies van parlementêre politici, dit moeilik sal wees om die Suid-Afrika van voor
1994 te begryp.2 Mouton gaan voort:

“The crucial contribution of biography is that it humanises history as it reflects life ― its
heroism, nobility, endurance, folly, ignorance, weaknesses and brutality. For the British
biographer Michael Holroyd, biographers are the messengers of the dead calling to us out of
the past, asking to be heard, remembered and understood.3 As G.M. Trevelyan hauntingly

1 S. Orman, “Sir David Graaff, Businessman and Politician, 1881-1910”.
2 F.A. Mouton, “‘The good, the bad and the ugly’: Professional historians and political biography of South African
parliamentary politics, 1910-1990.” Intreerede by Unisa, 27 Oktober 2009.
3 M Holroyd, Works on paper: The craft of biography and autobiography. p. 19.
University of Stellenbosch: http://scholar.sun.ac.za
6 

summarised it: “… the poetry of history lies in the quasi-miraculous fact that once, on this
earth, once on this familiar ground walked other men and women, as actual as we are
today, thinking their own thoughts, swayed by their own passions, but now all gone, one
generation vanishing into another, gone as utterly as we ourselves shall shortly be gone,
like ghosts at cockcrow.”4

In Graaff se politieke loopbaan was hy op sy eie en in sy wisselwerking met die belangrikste
politici van sy era ‘n voorste deelnemer aan ‘n rigtingbepalende tydperk in die Suid-Afrikaanse
geskiedenis. As vertroueling van die eerste twee Suid-Afrikaanse premiers ná 1910 was hy deel
van die betreklik klein netwerk van vooraanstaande persoonlikhede wat die gang van die
geskiedenis ná Uniewording bepaal het. Sy lewensloop strek daarby wyer. Dit kan ook meer lig
werp op die verhouding tussen sakelui en politici, des te meer aangesien hy as suksesvolle
entrepreneur so ‘n belangrike bydrae tot die ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse ekonomie
gelewer het. Sy kundigheid as sakeman het boonop ‘n deurslaggewende rol in die plaaslike
politiek van Kaapstad gespeel deurdat hy op betreklik jeugdige leeftyd die dryfkrag agter die
modernisering van die destydse agterlike munisipale bestuur van die Moederstad was.

In hedendaagse historiografie is sy lewensverhaal relevant aangesien biografiese
geskiedskrywing in die laaste paar dekades aansienlik meer aandag van historici begin kry het,
onder meer as gevolg van wyer ontwikkelinge in kontemporêre historiese analise. Prof. Barbara
Caine, hoogleraar in geskiedenis aan die Monash Universiteit in Australië, wys in hierdie
verband in ‘n onlangse werk op die afgelope drie tot vier dekades se merkbare beweging weg
van strukturalistiese benadering en uitleg in die geesteswetenskappe. Die agteruitgang van
Marxisme, beide as ‘n teoretiese benadering en ‘n intellektuele invloed, wat na die ineenstorting
van die Sowjet-blok in die tagtigerjare momentum gekry het, het aanleiding tot ‘n reeks van
historiese vrae gegee. Die voorrang van klasseverskille het gewyk voor vraagstukke wat oor
klassegrense heen strek, insluitende gender, etnisiteit en geslagsidentiteit. Eweneens is die
“groot narratief” van dominante groepe se grootskaalse teorieë en ontledings van historiese en
maatskaplike veranderings in twyfel getrek; dit is algaande beskou as die onderdrukking en
selfs stilmaak van ondergeskiktes. Caine beskryf die belang van biografie in hierdie verband
soos volg:

“At a time when historians want to stress the need to encompass the many different
historical narratives which could be produced at any one time … individual lives have
become more and more important because of the many ways in which they can illustrate
how differences of wealth and power, of class and gender and of ethnicity and religion have
affected historical experiences and understanding. Within this framework, biography can be
seen as the archetypal ‘contingent narrative’ and the one best able to show the great
importance of particular locations and circumstances and the multiple layers of historical
change and experience.”5

In die lig van die groter waarde wat in die laaste tyd aan historiese biografieskrywing geheg
word, is kennis geneem van die drie vernaamste strominge in Suid-Afrikaanse
geskiedskrywing, naamlik die nasionalistiese, Marxistiese en liberale benadering. Juis die
onlangse wegbeweeg van strukturalisme in die geesteswetenskappe maak dit wenslik dat te

4 D. Cannadine, G.M. Trevelyan, A Life in History, p. 190.
5 B. Caine, Biography and History, pp. 2 en 124.
University of Stellenbosch: http://scholar.sun.ac.za
7 

noue kategorisering met enige van hierdie strominge sover moontlik vermy moet word. Ander
gevaarligte dreig ook wanneer vooroordeel in biografieskrywing oorneem, hetsy in ‘n bloot
aftakelende ikonoklastiese aanslag of oordrewe empatie wat in ‘n hagiografie eindig.

Daarom was die vertrekpunt met Graaff se lewensverhaal om ‘n vertolkende, kritiese biografie
te skryf, dus ‘n benadering wat die dissiplinêre konvensies van die historikus eerder as die
tegnieke van die literêre outeur of ‘n herinneringswerk (commemorative biography) volg. Die
verskil tussen hierdie werkwyses en genres is onder andere belig deur Hans Renders, wat die
ontwikkeling van die biografie sedert die laat-sewentiende eeu se aanvanklik bloot aanprysende
lewensverhale uitvoerig uiteengesit het. Hy wys daarop dat die vertolkende, kritiese biografie op
diverse bronne, persoonlik sowel as onregstreeks, gegrond is. Dit plaas die biografiese
onderwerp in ‘n spesifieke konteks en beskryf die mate waarin hy of sy uniek in sy omgewing
was.6

Met die oog hierop is gepoog om ‘n beeld van Graaff in sy tyd te gee, nie ‘n relaas van die man
en die tyd waarin hy geleef en gewerk het nie. Dit is dus dieselfde benadering as wat W.K.
Hancock in sy omvangryke biografie oor Smuts gevolg het.7 Hierbenewens verg die skryf van so
‘n biografie, soos Lytton Strachey ingesien het, dat dit nie net ‘n blote versameling van feite in
chronologiese volgorde moet wees wat in ‘n “dorre kroniek sonder lewe” eindig nie.8 Empatie vir
die onderwerp moet nogtans nie uitloop op die gevaar wat Hancock uitwys, dat ‘n biograaf die
historiese verloop verdraai deurdat hy die onderwerp se pleitbesorger word nie. Begrip vir die
onderwerp se lewe, gegrond op noulettende aandag aan beskikbare getuienis en bronne, kan
die biograaf die kragte laat begryp wat daardie lewe gevorm het, die motiewe wat dit aangevuur
het, en die konteks waarbinne dit plaasgevind het.9

Hoewel betreklik min argivale materiaal oor Graaff se persoonlike lewe bestaan en slegs enkele
briewe van hom en sy eggenote behoue gebly het, is tog gepoog om die mosaïek van sy lewe uit
te beeld. Hierdeur kan bygedra word om beter begrip van die verlede te bevorder. Voorts kan in
ag geneem word dat die klem op die belang en betekenis van ‘n enkeling se lewe historici in die
negentiende en twintigste eeu verontrus het. Tog het ontwikkelinge sedertdien in die
geesteswetenskappe die belangstelling laat verskuif na die wyse waarop ‘n individuele lewe
wyer patrone in die samelewing weerspieël of as ‘n toonbeeld van die uitwerking van
maatskaplike, ekonomiese en politieke veranderings op gewone mense kan dien.10

Navorsing oor Graaff se loopbaan is hier te lande sowel as in die buiteland onderneem. Van die
belangrikste argivale bronne in Suid-Afrika is in die Nasionale Biblioteek in Kaapstad en die

6  H. Renders, De Seven Hoofdzonden van de Biografie: Over Biografen, Historici en Journalisten, asook sy artikel
“Did Pearl Harbour Change Everything?: The Deadly Sins of Biographers,” Journal of Historical Biography 3
(Spring 2008).
7 W,K, Hancock, Smuts II: The Fields of Force, p. xii: “I have tried not to write about Smuts and his times but I
have had to write about Smuts in his times.”
8 J.C. Kannemeyer haal Strachey in hierdie verband aan in “Biografiese geskiedskrywing: ‘n Rekenskap” in die
Tydskrif vir Letterkunde 43 (1).
9 F.A. Mouton, Prophet without Honour, p 3.
10 B. Caine, Biography and History, p. 122.
University of Stellenbosch: http://scholar.sun.ac.za
8 

Nasionale Argief in Kaapstad en Pretoria gevind. Ander primêre bronne is die versamelings van
die Graaff-familie en Graaffs Trust, asook Imperial Cold Storage se dokumentasie in
onderskeidelik De Beers en Tiger Brands se argiewe in Kimberley en Johannesburg. Die
biblioteke van die Universiteit van Stellenbosch en die Universiteit van Kaapstad beskik oor ‘n
groot aantal sekondêre, maar ook primêre bronne. Voorts is in persoonlike onderhoude met ‘n
verskeidenheid van mense, hier en in die buiteland, waardevolle inligting bekom. In die
buiteland was die argivale bronne van Rhodes House en die Bodleian Library in Oxford, die
Cambridge University Library, die National Library in Londen en die National Archives in Kew,
Londen, tot groot nut om dieper insig in Graaff se loopbaan te verkry. Uitvoerige gebruik is ook
gemaak van koerantberigte en –artikels, wat as ‘n vername primêre vorm van geskiedskrywing
beskou kan word.

Aanhalings in die proefskrif is behou in die taal waarin dit oorpronklik geskryf is, hetsy
Nederlands, Engels of Afrikaans. Ook is die destydse geldstelsel en mate en gewigte deurgaans
gebruik, aangesien die metrieke stelsel eers in die middel van twintigste eeu in Suid-Afrika in
gebruik geneem is. Die kwessie van “ras” is behandel in die konteks van die tydperk
onmiddellik ná die Anglo-Boere-oorlog, toe dit hoofsaaklik verwys het na die stryd tussen
Afrikaans- en Engelssprekendes – destyds beskou as “rassisme” - in teenstelling met die latere
veelrassige beskouings.

Dankbare erkenning is verskuldig aan die promotor van hierdie studie, prof. Albert
Grundlingh, hoogleraar in geskiedenis aan die Universiteit van Stellenbosch, nie net vir sy
aanmoediging nie, maar veral vir sy waardevolle wenke en kritiese insig wat die biografie
moontlik gemaak het.

Ander mense wat behulpsaam met die navorsing was en spesiale vermelding verdien, is
Melanie Geustyn van die Nasionale Biblioteek in Kaapstad; Jaco van der Merwe van die Argief
in Kaapstad; Charmaine McClean van De Beers Argief in Kimberley; Liesl du Preez en Gustav
Hendrich, navorsers in Pretoria en Kaapstad; die personeel van die Bodleian Library en Rhodes
House in Oxford en die National Archives, College of Arms en British Library in Londen;
personeel van die universiteitsbiblioteke van Stellenbosch en Kaapstad; Chris Theron en Brett
Moore van Graaffs Trust in Kaapstad; en Pieter Cronjé van die Kaapse stadsraad. Dankbare
erkenning gaan ook aan Richard Rosenthal en familie vir hul verlof om Eric Rosenthal se
ongepubliseerde manuskrip oor Imperial Cold Storage te raadpleeg.

Laastens ‘n besondere woord van dank aan my vrou, Daléne, vir haar liefde, geduld en
volgehoue belangstelling in ‘n projek wat ‘n jaar of wat langer geduur het as wat aanvanklik
gemeen is.

Ebbe Dommisse
Kaapstad 2010
University of Stellenbosch: http://scholar.sun.ac.za
9 

Hoofstuk 1
Inleiding: Herder tot hoogtes

Skaars ‘n paar maande na Uniewording in 1910 demonstreer die Unie van Suid-Afrika vir die
eerste keer met mening sy nuut verworwe onafhanklike status van die voormalige koloniale
owerheid, Brittanje. Dit geskied in die Parlementsitting van 1911 onder aanvoering van ‘n Suid-
Afrikaanse kabinetslid aan wie die Britse koning kort tevore ‘n erflike titel toegeken het: sir
David Pieter de Villiers Graaff, die baronet van Kaapstad.
Die demonstrasie van Suid-Afrikanisme vind plaas onder die vleuels van die onwaarskynlike
portefeulje van Pos- en Telegraafwese, een van die twee poste wat Graaff in die eerste Unie-
kabinet beklee het. Ter sprake was die Skeepsring, ‘n kombinasie van Britse skeepsrederye wat
met samespanning en ‘n afslagstelsel (rabatte) op hul pos- en vragskepe ‘n wurggreep op die
Kaapse seeroete gehandhaaf het. Graaff, ‘n vertroueling van die eerste premier, genl. Louis
Botha, was vasbeslote om hieraan ‘n einde te bring. Dit verg ‘n nuwe Poswet, maar ook al die
sakevernuf wat Graaff, die pionier van koelbewaring in Suid-Afrika, onderskei het in ‘n
sakeloopbaan wat reeds op elfjarige leeftyd begin het.
‘n Joernalis wat die gebeurde vroeg in die Volksraadsitting van 1911 uit die Persgalery
dopgehou het, beskryf hoe die jong nasie onder aanvoering van Graaff op sy agterpote gekom
en oorlog teen die Skeepsring met sy rabatte, voorskriftelikheid en onregverdige tariewe
verklaar het. Die Unie van Suid-Afrika, pas tevore saamgesnoer uit vier provinsies met ‘n bewoë
geskiedenis, laat hoor ‘n magtige brul; ‘n brul om aan te toon dat hy baas op sy eie werf wil
wees.1
Graaff, die aanvoerder van ‘n kruistog, kry ’n triomfantelike ontvangs in die Parlement, waar
bo-oor partyverbintenisse heen steun aan hom verleen word. Sy optrede sou jare later steeds in
herinnering geroep word. In koerantberigte is verklaar dat daar destyds in Suid-Afrika net twee
sakelui was wat die ingewikkelde onderhandelinge kon hanteer, Graaff en John William Jagger,
die Kaapse groothandelaar. Graaff se vertoning word ‘n parlementêre hoogtepunt in ‘n
veelsydige loopbaan waarin hy in meer as een opsig ‘n stempel op die Suid-Afrikaanse landskap
laat. Nie net as invloedryke politikus nie – hy was later ook minister van finansies en hoë
kommissaris in Londen – maar ook as welgestelde sakeman en suksesvolle boer. Weinig ander
top-sakelui sou in die Suid-Afrikaanse geskiedenis so ‘n invloedryke rol in die politieke
hiërargie soos Graaff beklee. As vriend en vertroueling van die verenigde Suid-Afrika se eerste
twee premiers, Louis Botha en Jan Smuts, het hy intieme insae en by tye deel gehad aan die
groot besluite wat die twee Boeregeneraals oor etlike gewigtige kwessies moes neem.
‘n Betekenisvolle aspek van sy loopbaan was sy vermoë om tussen verskillende sfere, byna
verskillende wêrelde, te beweeg. Sy komplekse loopbaan - as kapitalis-politikus, as
entrepreneur en vernuwer, as Kaapse Afrikaner wat tussen Boere-simpatie en Brits-imperiale
magte moes beweeg, as ‘n aanvanklik arm plaasseun wat naderhand ‘n sleutel-posisie op
deurslaggewende momente beklee het – werp meer lig op die, politieke, maatskaplike en
kulturele lewe van daardie tydperk in die Suid-Afrikaanse geskiedenis. In hierdie opsig bied sy
lewensloop ‘n historiese venster op ‘n spesifieke tydperk en kan dit tot groter kennis en begrip
van die verlede bydra.2 Inderdaad rus die “nuwe Suid-Afrika” wat in 1994 begin het op
fondamente wat heelwat ouer is, en daartoe het mense soos Graaff bygedra. Sy buitengewone
welslae as sakeman alleen is relevant in die 21ste-eeuse Suid-Afrika se omstandighede van

1 The Cape Argus, 7 Maart 1911. 
2 F.A. Mouton het in sy intreerede by Unisa op 27 Oktober 2009, “‘The good, the bad and the ugly’: Professional
historians and political biography of South African parliamentary politics, 1910-1990”, behartigenswaardig hierop
gewys.