şah veliyyullah dehlevi'nin kelamî görüşleri

159 Pages·2007·0.9 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (KELAM) ANABİLİM DALI

ŞAH VELİYYULLAH DEHLEVİ’NİN
KELAMÎ GÖRÜŞLERİ

(Doktora Tezi)

İsmail BULUT
98922723

Ankara 2007
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (KELAM) ANABİLİM DALI

ŞAH VELİYYULLAH DEHLEVİ’NİN
KELAMÎ GÖRÜŞLERİ

(Doktora Tezi)

İsmail BULUT
98922723

Tez Danışmanı

Prof. Dr. Ahmet AKBULUT

Ankara 2007
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (KELAM) ANABİLİM DALI

ŞAH VELİYYULLAH DEHLEVİ’NİN
KELAMÎ GÖRÜŞLERİ

(Doktora Tezi)

İsmail BULUT
98922723

Tez Danışmanı

Prof. Dr. Ahmet AKBULUT

Tez Savuma Tarihi: 06.03.2007

Ankara 2007
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER.................................................................................................İ
KISALTMALAR............................................................................................ İİİ
ÖNSÖZ.........................................................................................................İV
GİRİŞ............................................................................................................. 1
ŞAH VELİYYULLAH’IN YAŞADIĞI VE YETİŞTİĞİ ORTAM......................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM......................................................................................... 27
ALLAH VE ÂLEM İLİŞKİSİ......................................................................... 27
1. ALLAH’IN VARLIĞI VE SIFATLARI..................................................................................27
1.1. Allah’ın Varlığı....................................................................................................................27
1.2. Allah’ın Sıfatları...................................................................................................................28
1.3. İlim ve İrade.........................................................................................................................33
1.4. Yaratma Fiili, Âlemin Yaratılışı...........................................................................................36
1.5. Âlem Anlayışı......................................................................................................................39
1.6. Vahdet-i vücud.....................................................................................................................46
2. MELEKLER ÂLEMİ................................................................................................................52
3. İNSAN FİİLLERİ......................................................................................................................56
3.1. İyilik ve Kötülük..................................................................................................................56
3.2. Hidayet ve Dalalet................................................................................................................61
3.3. İrade.....................................................................................................................................62
3.4. Kudret ve Fiillerin Yaratılması.............................................................................................63
3.5. Kaza ve Kader......................................................................................................................66
3.6. Ecel.......................................................................................................................................71
4. İMANLA İLİŞKİLİ KAVRAMLAR........................................................................................75
4.1. İman Kavramı.......................................................................................................................75
4.2. Büyük Günah.......................................................................................................................77
4.3. Tasdik ve İnkâr Bakımından İnsanlar...................................................................................80
i
İKİNCİ BÖLÜM............................................................................................ 88
PEYGAMBERLİK........................................................................................ 88
1. PEYGAMBERLERİN ÖZELLİKLERİ..................................................................................88
1.1. Peygamberin İnsan Oluşu.....................................................................................................88
1.2. Peygamberin Günahsızlık Sıfatı...........................................................................................94
2. PEYGAMBERLİK VE VAHİY................................................................................................96
2.1. Vahyin Mahiyeti...................................................................................................................96
2.2. Vahiy, Gayr-i Metlu’ Vahiy ve İlham..................................................................................96
2.3. Rüya-Vahiy İlişkisi............................................................................................................104
1. PEYGAMBERLİK VE MUCİZE...........................................................................................109
1.1. Mucize ve Çeşitleri.............................................................................................................109
1.2. Keramet..............................................................................................................................114
1.3. Şefaat..................................................................................................................................117
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM..................................................................................... 119
AHİRET ..................................................................................................... 119
1. KABİR HALLERİ...................................................................................................................119
1.1. Kabir Âlemi........................................................................................................................119
1.2. Kabir Azabı........................................................................................................................120
2. KIYAMET................................................................................................................................126
Kıyametin Gerçekleşmesi..............................................................................................................126
3. AHİRET HALLERİ.................................................................................................................127
3.1. Yeniden Dirilme.................................................................................................................127
3.2. Mahşer, Hesap....................................................................................................................131
4. CENNET ve CEHENNEM......................................................................................................132
SONUÇ...................................................................................................... 135
KAYNAKÇA.............................................................................................. 140
ÖZET......................................................................................................... 150
ABSTRACT............................................................................................... 152
ii
KISALTMALAR
AÜİFD Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
Bkz. Bakınız
C. Cilt
Çev. Çeviren
DA Dini Araştırmalar
Edt. Edited
ER. Encyclopedia of Religions
Krş. Karşılığı veya karşılaştırınız
No. Numara
Ö. Ölümü
P. Page
S. Sayfa
Sa. Sayı
TDVİA Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
TTK Türk Tarih Kurumu
Trz. Tarihsiz
Unv. University, Üniversite
Vol. Volume
Yay. Yayınları
iii
ÖNSÖZ
Sağlıklı bir din anlayışı ortaya koymanın ve yeni bir medeniyet kurmanın
yolu, geçmişi sorgulayarak gerçekleşebilir. Din anlayışımızdaki birçok çelişki,
geleneksel Müslüman kültürünün düşünce sistematiğinde yer almaktadır. Bu büyük
kültürel birikimin iyi bir şekilde değerlendirilmesi, sorgulanması ve içindeki
çelişkilerden arındırılması, tüm dünyanın etkilenebileceği Müslüman medeniyetinin
yeniden inşa edilmesini sağlayacaktır.
Şah Veliyyullah, Hindistan tarihinin fırtınalı günlerinde, yani Avrupalıların
sömürge döneminde yaşamıştır. Bu sömürgeye karşı fikri ve ameli mücadele
yapılmasını savunduğu için, dini alandaki görüşlerinde sosyo-ekonomik ve siyasi
düşünceleri ağır basmaktadır. İslam’ın diğer sistemlere karşı alternatif bir sistem
oluşturabileceğini savunan Şah Veliyullah, bu nedenle, klasik Müslüman kültürünü
yeniden sorgulamaya çalışmıştır.
Çalışmamızda Veliyyullah’ın klasik kültürü yeniden değerlendirirken Kelami
konulara nasıl bir yorum getirdiğini, yani, Kelam sahasındaki görüşlerini araştırdık.
Araştırmamızda her türlü yardım ve desteğini esirgemeyen saygıdeğer hocam
Prof. Dr. Ahmet AKBULUT’a saygı ve teşekkürlerimi sunuyorum.
İsmail BULUT
Ankara 2006

iv
GİRİŞ
ŞAH VELİYYULLAH’IN YAŞADIĞI VE YETİŞTİĞİ ORTAM
Dehlevi’nin görüşlerinin çerçevesini çizebilmek için, kendinden önceki ve yaşadığı
dönemindeki siyasi, sosyal ortamı irdelemek gerekir. Fikir-hadise irtibatı kurarak, fikri
altyapısının oluşumunu ve olaylara getirdiği çözümleri incelemek yerinde olacaktır.
Hindistan’da Müslümanlığın ilk izlerine Hz. Ömer devrinde rastlanmaktadır.1
Hindistan’da Emevilerle başlayan Müslümanların hâkimiyeti Abbasilerle devam
etmiştir. Abbasilerin egemen olduğu yerlerdeki otoriteleri azalınca bu bölgedeki
emirlikler bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Gazneliler’in, ülkenin büyük bölümünü
fethetmesiyle, bölge tekrar Müslümanların kontrolüne geçmiştir.
16. yüzyılda Moğolların gelmesiyle, yeni bir kültür, yeni bir yaşam, yeni bir dinle
beraber istikrar dönemi başlamıştır.2 Moğol hükümdarlarının saltanatlarının sonuna
doğru, Evrengzib Âlemgir’den (ö. 1706) sonra, Marat ve Sihlerin başkaldırıları ve İran
istilaları nedeniyle Moğolların otoritesi zayıflamıştır.3 Akabinde emirlikler,
bağımsızlıklarını ilan etmişler ve ülke bölünmeye başlamıştır.4 Bu durum
sömürgeciliğin zeminini oluşturmuş ve İngilizler, sömürme faaliyetleriyle beraber,
ülkeye hâkim olma mücadelesine girmişlerdir.5 İngilizler, Hindistan egemenliğini ele
geçirmişlerdir.

1 Taher, Mohamed, Muslim in India, Anmol Publications, New Delhi, 1996, 1
2 Taher, Mohamed, Muslim in India, 1
3 Taher, Mohamed, Muslim in India, 3
4 Al-Faruque, Muhammad, “Some Aspacts of Muslim Revivalist Movements in India During the 18th
Century: The Activities of Shah Wali-Allah of Delhi”, Islamic Culture, Hyderabad, 1989, c. 63/3 s.19
5 En-Nemr, Abdu’l-Münim, Tarîhu’l İslam fi’l-Hind, el-Müessesetü’l-Camiiyyetü’d-Dirasâti ve’n-Neşri
ve’t-Tevzi’, trz., 525
1
Hindistan’da İngilizler ve dış güçlere karşı isyanlar ve bağımsızlık mücadeleleri
başladı. Bağımsızlık hareketinin temelinde dine ve kendi kültürüne dönme düşüncesi
yatıyordu. İnsanların sömürgeciliğe karşı bilinçlenmesi ve örgütlenmesinde Dehlevi’nin
düşünce ve öğretilerinin büyük katkısı olmuştur. Bu dönemde başlayan direnme
hareketleri, sadece Hindistan’da değil tüm Güney Asya’da dini hareketlerin öncüsü
niteliğindedir.6 Dehlevi, oğulları ve Deoband medresesinde yetişen talebeleri,
başlattıkları mücadelede büyük ölçüde başarı kazandılar ve o bölgedeki siyasi-dini
hareketlere ilham kaynağı oldular.7
Dehlevi’nin doğduğu yıllarda ülkede siyasi istikrarsızlık ve güvensizlik ortamı
hâkimdi. Siyasi iktidarların yetersizliği nedeniyle, yağmacılık, kan davaları ve aşiret
kavgaları sosyal hayatı felç etmişti.8 Babür imparatorluğunun yıkılışı sonucu,
Müslümanlar diğer devletlerin içine dağılmışlardı. Sihler, Catlar ve Maratlar arasında
güçsüz ve dağınık halde bulunan Müslümanlar, sömürülmeye ve ezilmeye mahkûm hale
gelmişlerdi.9 Birbiri ardına idareye geçen hükümdarlar, aralarındaki bitmeyen
anlaşmazlıklar nedeniyle, siyasi istikrarı sağlayamayınca, bu kargaşa uzun süre devam
etti. Bu kargaşadan Müslümanlar olumsuz etkilendiler.10
Evrengizb’in ölümünden sonra, Müslümanların Hindistan’daki siyasi güçleri çöküş
sürecine girdi. Doğal olarak Müslüman karşıtı militan güçlere tepkiler ortaya çıktı. Bu

6 The Oxford Encyclopedia of The Modern Islamic World, Vol., IV. New York, 1995, 312
7 En-Nemr, Abdü’l-Munim, Tarihu’l-İslam fi’l-Hind, 525
8 En-Nemr, Abdu’l-Münim, Tarîhu’l İslam fi’l-Hind, 526
9 Celbani, G.N., Şah Veliyyullah Dehlevi Hayatı ve Eserleri, Çev. Hasan Nureddin, Gelenek yay. İstanbul,
2002, 45
10 Ez-Zaman, Waheed, “Shah Wali Ulah and his Impact”, Proceedings of the First Congress of Pakistan
History and Culture, vol. I, Islamabad, 1975, 77
2
tepkiler, siyasal gücün gayrı Müslimlerin elinde bulunmasına karşı gösterilen
Müslüman direnişlerine de örnek teşkil etti.11
Dehlevi, yaşadığı dönemde, genelde, siyasi otoriteye ters düşmemeye ve uyumlu
olmaya çalışmıştır. Zaten dedesi, Moğol sarayında önemli bir konuma sahipti. Babası
Şah Abdurrahim’in toplumdaki konumu, insanlar tarafında gösterilen saygı nedeniyle
hatırı sayılır bir düzeyde idi. O dönem iktidarda bulunan İmparator Alemgir’le ilişkileri
gayet olumluydu. Dehlevi, on kralın saltanatını görmüş birisidir. Dedesi ve babası gibi,
siyasi iktidarla yakın ilişkiye girmemiş, ancak ters de düşmemiştir.12
Dehlevi’nin saygın bir âlim olması ve o dönemdeki konumu nedeniyle zaman
zaman iktidarlarla, Müslümanların menfaatlerini koruma konusunda, ilişkiye geçtiğini
görüyoruz.13 Onlara çeşitli meselelere dair görüşlerini aktardı, bazen de yöneticiler
ülkenin güvenliği ve diğer konularda O’ndan danışmanlık yapmasını istediler.
Dehlevi’nin Necibu’d-Devle (1707–1771) ile iyi bir ilişkisi vardı. Bu sayede
Müslümanlar, Catlar, Maratlar ve Sihlerin saldırılarından kurtulup huzura
kavuşmuşlardı.
Siyasi istikrarsızlık nedeniyle devletin iktisadi durumu da kötüydü. Bu durum halkın
sosyal ve ahlaki yapısın da bozulmasına neden olmuştu. Zayıf olan halkın sömürülmesi,
mutlu azınlık dışındaki büyük çoğunluğun lüks içinde yaşaması, yüksek vergiler ve
dengesiz iş dağılımı, iktisadi tutumun kötü olmasının nedenlerindendi. Dehlevi’ye göre,
bu nedenlere ilaveten verimli ve ıslah edilmiş bir iktisadi düzenin olmayışı da vardı.14

11 Aziz, Ahmed, Hindistan’da İslam Kültürü Çalışmaları, İnsan yay. İstanbul–1995, 290
12 Şerif, M.M., İslam Düşüncesi Tarihi, İnsan yay. İstanbul, 1991, 346
13 Dehlevi’nin siyasilerle ilişkilerini gösteren, onlara yazdığı mektuplar, Prof. Dr. Halik Ahmad
Nizami’nin derlediği “Şah Veliyyullah ke Siyasî Mektubât” adlı eserinde toplamıştır.
14 Dehlevi, Tefhîmâtü’l-İlahiyye, Akademiyyetü’ş-Şah Veliyullahü’d-Dehlevi, Haydarabad. trz., I, 218
3