Sa'diyye Literatürüne Âit Đki Eser

43 Pages·2013·0.8 MB·Turkish

Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi (ISSN: 2147-0626)

Journal of History Culture and Art Research Vol. 2, No. 1, March 2013
Revue des Recherches en Histoire Culture et Art Copyright © Karabuk University
ةينفلاو ةيفاقثلاو ةيخيراتلا ثوحبلا ةلجم http://kutaksam.karabuk.edu.tr/index.php
DOI: 10.7596/taksad.v2i1.201

Sa’diyye Literatürüne Âit Đki Eser: Terceme-i Behcetü’l-minhâc
ve Risâletü’t-tarîka

Two manuscript of the Literature Sa'diyye: Terceme-i Behcetü'l-
minhâc and Risâletü't-Tarika
Hür Mahmut Yücer1
Abstract
Sa’diyya is one of the sufi orders possessing futuwwa rules and upon which
adequate amount of studies have not been conducted. The founder (pir) of this order,
Shaikh Sa’daddin Jabawi (d. 575/1180) was born in Mecca and lived in
Jabba/Damascus. In the following centuries, the order spread in Palestine, Lebanon,
Anatolia, Balkans and Egypt and today it is still alive in these regions except Anatolia.
In this study the translations of two books in the Sa’diyya literature, Bahja al-
Minhaj and Risala al-Tariqa will be dealt with. In the end of the study, the text of the
said risala will be provided.
Key words: Sa’diyya, sufi literature, Bahja al-Minhaj, Risala al-Tariqa

Özet
Sa’diyye, hakkında yeterli çalışma yapılmayan fütüvvet erkânına sâhip
tarikatlardan biridir. Tarîkat pîri Şeyh Sa’deddin Cebâvî (ö.575/1180) Mekke’de
doğmuş, Şam/Cebâ’da yaşamıştır. Tarîkat sonraki yüzyıllarda Filistin, Lübnan,
Anadolu, Balkanlar ve Mısır’da yayılmıştır ve halen Anadolu hâriç diğer bölgelerde
canlılığını sürdürmektedir.
Bu çalışmada Sa’diyye literatürüne ait Behcetü’l-Minhâc tercümesi
değerlendirilmiş ve çalışmanın sonunda her iki risâlenin metni sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Sa’diyye, Đki kaynak, Behcetü’l-Minhâc tercümesi, Risâle-i
Tarîka

1 Karabük Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi öğretim üyesi.
129
:صخلملا
خيش .ةيفاو ةساردب ظَ حت مل اھنأ ريغ ؛ةحمْ سَ ناكرأ اھل يتلا قرطلا نم يھ :ةيدعسّ لا ةقيرطلا
( م 1180 قفاوملا ـھ 575 ) ماع ىفوتملاو ،ةكم يف دولوملا يواّبجلا نيدلا دعس خيشلا وھ :ةقيرطلا
:نم لﱟ ك يف هتافو تلت يتلا روصعلا يف ةقيرطلا هذھ ترشتنا ،قشمد فير يف ةﱠبجلا ةيرق يف شاع
.لوضانلأا ءانثتساب قطانملا كلت يف ةّيح لازت لاو ،رصمو ناقلبلاو لوضانلأا دلابو نانبلو نيطسلف
ةلاسرو ،جاھنملا ةجھب باتك للاخ نم ةيدعسلا ةقيرطلا تايبدأ ىلإ ثحبلا اذھ قرطتيس
.ةقيرطلا ةلاسر صن ثحبلا رخآب قحَ لُيسو ،نيباتكلا ةمجرت مييقتو ،ةقيرطلا
.ةقيرطلا ةلاسر ،جاھنملا ةجھب ةمجرت ،فوصتلا تايبدأ ، ةيدعسﱠ لا :ثحبلا تاملك

Giriş
Sa’diyye tarîkatı hakkında, ortaya çıktığı Miladî XII. asırdan XVI. asra kadarki
döneme ait yazılı bir esere henüz rastlanılmamıştır. Ancak tarîkat şeyhlerinin XVI. asrın
ilk yarısında, bu gün Suriye’nin güneyinde yer alan Havran bölgesinin Cebâ
kasabasından2 Dımaşk merkezine taşınması ile birlikte kayıtların zenginleşmeye
başladığı ve belli düzeyde literatürün oluştuğu görülür.
Bu literatür ve tarîkat kaynakları üzerine ilk çalışma, Muhammed Gāzî Hüseyin
Ağa tarafından yapılmıştır.3 Gāzî Ağa çalışmasında 23 kaynağın ismini zikretmekte idi.
Daha sonra tarafımızdan Gāzî Ağa’nın görmediği Đstanbul ve Balkanlardaki kütüphane
kayıtları da çalışmaya katılarak liste zenginleştirilmiş ve Şeyh Sa’deddin Cebâvî ve
Sa’diyye isimli çalışmamızda (Đnsan Yayınevi Đstanbul 2008 ve 2010 s.7-23) ortaya
konulmuştu.4 Đşte bu yazıda o çalışmamızda sâdece ismini zikrettiğimiz risâlelerden
ikisini tanıtmaya çalışacak, Behcetü’l-minhâc tercümesi ve Risâletü’t-tarîka’nın çevrim
yazısını vererek Sa’diyye tarîkatı ve Şeyh Sa’deddin Cebâvî’nin hayatıyla ilgili yeni
bilgilerin5 literatüre kazandırılmasına katkı sağlamış olacağız.

2 Cebâ, Şam-Akka yolu 60. kilometresinde yazları nüfusu artan 3-9 bin nüfuslu bir kasabadır.
3 Hüseyin Gâzî Ağâ, et-Tarîkatü’s-Sa’diyye fî bilâdi’ş-Şâm (Şam 2003) c.I, s.252-257.
4 Sa’diyye için ayrıca bk. H. Mahmut Yücer, “Sa’diyye”, DĐA, XXXV, 410-413; a.mlf., “Üsküdar’da
Sâdilik ve Sâdî Tekkeleri”, 12-14 Mart 2004 II. Üsküdar Sempozyumu c.1, Mart 2005 Đstanbul, ss. 202-
226; a.mlf., “Sâdîlik ve Eyüp’de Sâdî Tekkeleri”, Tarihi, Kültürü Ve Sanatıyla IX.. Eyüpsultan
Sempozyumu, 8-10 Mayıs 2005, s.232-245.
5 Meselâ bu bilgilerden birisi Şeyh Sa’deddin Cebâvî’nin (460/1069-575/1180) Mekke’den Şam
bölgesine gelişiyle ilgilidir. Bütün kaynaklar Şeyh Sa’deddin’in adı geçen dağda haydutlarla birlikte
bulunmasını doğru yoldan ve aile geleneğinden sapması şeklinde naklederler. Behcetü’l-minhâc ise, Şeyh
Cebâvî’nin bölgeye gelişini Mekke’de bir ilim talebesi iken rüyâsında gördüğü Hz. Peygamber’in tekrarlı
emirlerine bağlar. (vr.10) Dağa çıkma ve yol kesme işi Behcetü’l-minhâc içerisinde de zikredilmekle
birlikte, eylemin Haricîler’e karşı yapıldığının zikredilmesi diğer kaynakların verilerine farklı bir bakış
açısı getirmektedir. Muhtemelen bu yağmacılık olayı, farklı din, ırk ve mezheplerden oluşan bölge
130
Hiç şüphesiz farklı kaynaklarda ismi zikredilen ancak kendisine henüz
ulaşamadığımız Behcetü’l-minhâc’ın Arapça metnini elde edebilseydik ve onu
değerlendirmeye tâbi tutabilseydik ilmî ve akademik açıdan daha sağlıklı bir iş yapmış
olurduk. Ancak bu çalışmamızda risalenin Arapça aslını henüz bulamadığımız, hatta
tercümenin ikinci bir yazmasını da elde edemediğimiz için tek yazma (unique
manusciript) üzerinden yazımızı inşa etmek zorunda kaldık. Üstelik çalıştığımız bu
nüsha birçok problemi içermekteydi. Bu problemler asıl metinden kaynaklandığı gibi
çeviriden, yâni mütercim tarafından kullanılan Türkçe’den ve yazım hatâlarından da
kaynaklanmaktaydı.
Risâlelerin Şeklî Özellikleri ve Bölümleri
1-Nasûh b. Hacı Ali, Risâletü’t-tarîka (Behcetü’l-minhâc tercümesinin
sonunda,vr. 34b-37a.) Üç varaklık bir risâledir. Risâletü’t-tarîka’yı Sa’diyye erkânını,
tarîkat hurdesini anlattığı için buraya almayı uygun gördük. Risâle içinde tevbe etmenin
gereği, kavga ve münâkaşadan kaçınma, şeyh konuşurken veya sohbetini dinlerken
takınılacak tavır, onun özel eşyalarını izinsiz kullanmama, makāmına geçmeme,
zikirden hiçbir zaman ayrılmama, rüyaların öncelikle şeyhe arzedilmesi, zikir ve evrâd
esnasındaki riâyet edilecek kurallar, günlük yaşamda küfür, çirkin ve kaba ifadelerin
hiçbir şekilde kullanılmaması, dergâhta yemek yeme âdâbı, nâfile oruçlar, dergâha geliş
ve gidiş erkânı ve benzeri konular bulunmaktadır.6 XIX. asır ortalarında yazıldığını
tahmin ettiğimiz risâlenin müellifi Nasûh b. Hacı hakkında da elimizde şimdilik bir bilgi
bulunmamaktadır.
2- Araştırmamızın konusu olan konu edindiğimiz ikinci eser Şihâbüddîn el-
Hafâcî ed-Delcî es-Semerkandî eş-Şâfiî’ye ait Terceme-i Behcetü’l-minhâc’tır. Risâle
Đstanbul Taksim, Atatürk Kütüphanesi, OE, TY, 1304 numarada yer almaktadır. Birçok
yazmanın bir arada ciltlendiği karton kapaklı 78 varaklık bir eserin ilk 38 varağı
içerisindedir.

halkının üzerinde haçlılar ve derebeylerinin kontrolsüzlüğü sebebiyle oluşan kaos ortamının ve
çatışmaların bir sonucu olsa gerektir. Diğer taraftan ancak bu risaleden öırenebildiğimiz kadarıyla dağda
kalma hadisesi yedi yıl sürmüştür.
6 Aynı eser içerisinde müellifleri belli olmayan Hâzâ Bust-nâme-i [Postnâme] Đmâm Cafer (43b),
Tâcnâme: (Muhammed Bakır Hazretlerine atfedilen Risâle-i Đrşâd u Kisve)(vr.44b), Der Beyân-ı Ervâh-ı
Enfüs (45a), Der Beyân-ı Ervâh (vr. 46a), Der Beyân-ı Velâyet Sebebidir (vr.46b) gibi bölümler yer
almaktadır. Bu ilâve risâlelerin Bektâşiyye âdâb ve erkânıyla ilgili olduğu anlaşılmaktadır.
131
Risâlenin Müellifi
Risâlenin müellifi el-Hafâcî ed-Delcî es-Semerkandî’nin kimliği hakkında
biyografi kaynaklarında bilgi bulunmamakta,7 risâle içinde kendinden herhangi bir
şekilde bahsedilmemektedir. Ancak risâleyi tercüme eden meçhûl zat giriş kısmında
ondan, ümmetin salâh ve kurtuluş sebebi, şerîat, tarîkat ve hakîkat sırlarına sâhip,
şeyhülislâm, hak yolunun mürşidi, kâmil ve râsihlerin çekirdeği, rabbânî bir kutup gibi
övgü dolu sözlerle bahsetmektedir. Onun rivâyetine göre ed-Delcî, ashâb-ı suffe
hakkında bu risâleyi kaleme almadan önce nice âyet, hadis ve muteber fıkıh kitaplarını
taramış, tarîkat ehli ve sûfilerin işlerinden olan ahd ve ikrar alma, bîat etme ve şed
kuşanma8 gibi konulardaki delilleri toplamıştır. Bununla sûfilerin zahmet çekmeleri ve
doğru yoldan sapmalarını önlemeyi murad etmiştir.
ed-Delcî’nin nerede ve hangi zaman diliminde yaşadığı, kimin talebesi ve şeyhi
olduğu şimdilik meçhûlümüz olsa da nisbesinden Semerkantlı ve Şâfiî mezhebine bağlı
olduğu anlaşılmaktadır. ed-Delcî’nin ismi Sa’diyye ve Kādiriye silsilelerinde
gözükmemekte, en azından şimdilik kütüphane kayıtlarında da başka bir eserine rast
gelinmemektedir. Eserin sonunda 1264/1847 târihi kayıtlıdır. Bu kayıt muhtemelen
tercümenin ve temize çekme işleminin bittiği tarihi göstermektedir.
Risâlenin Đçeriği ve Literatür Đçindeki Yeri
Mütercim risâlenin dört bölümden oluştuğunu, birinci bölümde dervişlerin sülûk
esnâsında karşılaştıkları haller ve Şeyh Sa’ddeddin’in ortaya çıkışı, ikinci bölümde
şedd, bîat ve tarîkat erkânı, üçüncü bölümde dervişin esmâya yönelişi, teveccühün aslını
ve fer’ini, dördüncü bölümde dervişlerin tâc, hırka gibi giyim kuşamını ve bunların
sembolik anlamlarını, fütüvvet ve postun şartlarını açıkladığını söylemektedir.
Ancak risâlenin verdiğimiz çevrim yazısının birinci bölümünde dervişin sülûk
esnâsında karşılaştığı hallerden bahsedilmediği görülecektir. Bu bölümde şeyh

7 Ahmed Rif‘at Efendi Behcetü’l-minhâc’ın Küçük Sa’deddin Cebâvî’nin halîfesi Abdül’l-mu‘tî
(1127/1715) tarafından te’lîf edildiğini söylemektedir. Abdü’l-mu‘tî b. Sâlim b. Ömer, Mürşidü’l-abd li-
sülûki’t-tarîk ve ahzi’l-ahd isminde Sa‘diyye tarîkatinin âdâb ve erkânına dâir bir eser telîf etmiştir.
Behcetü’l-minhâc’ın bir kısmı da genel olarak dervîşin seyr ü sülûk halleri, tarîkat âdab ve erkânı ve kisve
ile ilgili olması sebebiyle müellifimiz iki eseri karıştırmış ve sonuncusunu da Abdü’l-mu‘tî’nin eseri
sanmış olmalıdır. (Abdü’l-mu‘tî’nin eseri için bkz. Harîrizâde, Tibyân, II, 133b-139a) Adalet Çakır,
Mehmet Rif'at Efendi'nin "Nefhatü'r-riyâzi'l-âliye" adlı eseri ışığında Anadolu'da Kādirîlik, (MÜSBE)
Yayınlanmamış Doktora Tezi, Đstanbul 2007, s.301.
8 Şed Kuşanma: Fütüvvet yoluna giren çırağın, mesleğinde ustalaştığında, özel bir törenle,
patronu tarafından beline kuşanan kuşağa şed, bu törene de, şed kuşanma töreni, denirdi.
Bunun manası, tutulan yolda sabit kadem olmak, şeyhe tam teslimiyet ve vefâlılık olarak
değerlendirilir. Rifaî, Sa'dî ve Bedevî tasavvuf yollarında şed, büyük merasimlerle bağlanırdı.
Ethem Cebecioğlu, Tasavvvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Đstanbul 2009, 656.
132
Cebâvî’nin mânevî âlemde Abdülkādir Geylânî ile 388/9989 (X. asır) târihinde Hama
Şikârâ’da (Şam), XIII. asır meşâyihinden Ahmed Bedevî, Đbrâhim Dessûkî gibi tarîkat
pîrleri ile görüştükleri kayıtlıdır. Vâkıasında görüştüğü bu şeyhlerden taltif gördüğü,
kendisinin seyyid ve şerefli bir nesilden gelmesi sebebiyle bu ‘kutuplara’ yakın bir
makāmda bulunduğu hattâ yedi kutbun içerisinde isminin zikredildiği görülür. Nitekim
risâlenin ilerleyen bölümlerinde aktâb-ı erbaa, aktâb-ı hamse ve hatta aktâb-ı seb’a
kavramlarına daha sık rastlanılmaktadır.10
Yine bu bölümde yedi kutbun kutup olmasına delil olarak başlarından geçen
mânevî işâretler zikredilir. Mesela Abdülkādir Geylânî’nin ‘ayaklarım Şeyh Cebâvî
hâriç bütün velilerin omuzları üzerindedir”, Ahmed Rifâî’nin ‘Benim cezbem bütün
evliyâullahı tutmuştur’ veya Ahmed Bedevî’nin ‘Bütün evliyâullah avuçlarımın
içindedir’ cümlelerini söylettiren sebepler, onları kutupluk mertebesine yükseltmiş ve
onları dört kutup arasına dahil etmiştir. Bu sebep onların mânevî olduğu kadar
maddeten (neseben) Hz. Peygamber neslinden gelmeleri ve ona vâris olmalarıdır.
Behcetü’l-minhâc tercümesinin birinci bölümünde Şeyh Sa’deddin’in halîfelerinden
bâzılarının isimleri zikredilir ki bunları tarîkat târihine âit başka kaynaklarda görmek
mümkün değildir.
Behcetü’l-minhâc’da olup da er-Risâletü’l-muhammediye, en-Nefhatü’r-riyâzi’l-
aliyye gibi birinci derece tarîkat kaynaklarında olmayan Şeyh Cebâvî’nin biyografisi ile
ilgili diğer bilgiler de şöyledir: Adı geçen kaynaklarda Şeyh’in Haçlı saldırılarına karşı
koymak için Mekke’den Dımaşk bölgesine geldiği yazılıdır. Bölgeye gelince de geliş
amacından uzaklaşarak haydut olmuş, yol kesmeye başlamıştır. Halbuki Behcetü’l-
minhâc’da bu gelişin mânevî sebebinin Hz. Peygamber’in emri olduğu nakledilir.
Haramûn Dağı’nda iken dedesinin duası ile Hz. Peygamber ve dostları ona
temessül etmiş, Hz. Ali’nin elinden hurma yiyerek içi dışı mâmûr olmuş, Mekke’ye
dönmüş, Abdullah Mecdî’nin yanında tarîkat terbiyesi görmüş ve tekrar irşad amacıyla
Cebâ’ya gelip yerleşmiştir. Ancak risâlenin burasında ‘inzivâya çekilip herhangi bir söz
söylemeyi tercih etmediğine dâir’ bilgi,11 Şeyh Cebâvî’nin hayatının sonraki dönemine
âit sohbet, mektup, risâle gibi elimizde bir belgenin niçin bulunmadığını açıklar

9 Risâle’de zikredilen bu tarih, Abdülkādir Geylânî (471/1066 - 561/1166)’nin dünyaya gelmeden önceki
bir zaman dilimine işaret etmektedir ki bu ya mütercimin ya da müellifin bir eser-i zuhûlü olsa gerektir.
10 Tasavvufi litedatüründe sık kullanılan aktâb-ı erbaa (dört kutub) kavramı ile genellikle Abdülkādir
Geylânî, Ahmed Rifâî, Ahmed Bedevî ve Đbrâhim Dessukî kastedilir. Bazan Ebu'l-Hasan eş-Şâzilî,
Đbrâhim Dessûkî yerine dördüncü kutub olarak zikredilir. Behcetü’l-minhâc içerisinde bir yerde kutuplar
beş olarak kaydedilmiş ve yukarda ismi sayılanlara ilâveten Sa’deddin Cebâvî’nin ismi eklenmiştir.
Eserin bir başka yerinde ise kutuplar yedi olarak zikredilmiş, ek olarak Zeynel Âbidin Halvetî ve
Abdulvahhab Şârânî isimleri listeye eklenmiştir.
11 Terceme-i Behcetü’l-minhâc, vr.11a-11b.

133
niteliktedir. Yine başka kaynaklarda göremediğimiz bu bilgi tarîkatın târihini
araştırmadaki zorluğu göstermektedir.
Risâlede orjinal olan bir başka bilgi ise Şeyh Cebâvî’nin tarîkat terbiyesinden
ayrı olarak tarîkat hırkasını (fütüvvet erkânını) Kadı Ebu Saîd Aliyyü’l-Muharramî’den
aldığı şeklindedir.12 Şeyh Cebâvî’nin niçin ayrıca fütüvvet erkânına ihtiyaç duyduğu ve
bunu Bektâşî silsilesinden aldığı ile ilgili bir soru, bizi onun Dımaşk bölgesinde
ribâtının işleyişi ile ilgili gereken yönetim tarzına götürmektedir. Tam da haçlı
savaşlarının ortasında, istikrârın olmadığı, emniyet ve güvenin kalmadığı sürekli el
değiştiren topraklarda kurduğu ribâtın, harp mağdurlarının, savaş yetimlerinin güvenilir
bir sığınağı olduğu, dolayısıyla ribâtın işleyişi ile ilgili düzenlemeler için o dönemde
yaygın olan fütüvvet erkânından istifade ettiğine işâret etmektedir.
Birinci bölümünün sonlarını hâlik, mahlûk, zât, sıfât ve fiil tecellîleri, gayriyet,
küllî ve cüz’îleri bilme, kalb-i selîm, perdeler (zulümât), nefsi ve Rabbi bilmek gibi
konular oluşturur. Şehâdet, misal, ceberût, melekût, lâhût, nâsût, umman âlemleri gibi
tenezzülât-ı seb’aya karşılık olarak emmâre, levvâme, mülhime, mutmainne, râdıye,
mardiye, nûriye gibi nefsin yedi mertebesi zikredilir. Buna göre, zât ve sıfât
tecellîlerinden ortaya çıkan netice ilimdir. Bu ilim, varlığın aslıdır. Hak sübhânehû
kulunun kalbine tecellî ederse o kulun aklı, fikri, nefsi yok olur. Beşeriyeti gider. Tecellî
olmadığında (kabz) fânî olan mahlûkāt yok olur. Dolayısıyla mevcudât yok olsa bile
ilim var olmaya devam eder.
‘Lâ ilâhe illallâh’daki ‘Lâ’ kişinin kendi benliğini yok etmek içindir. Bu böyle
anlaşılırsa o zaman Hak, Hakk’ın aşkıyla, Hakk’ın mârifetiyle, Hakk’ın ilmiyle bilinmiş
olur. Hakk’ın mârifeti ise ancak zâtî tecellîlere mazhar olmakla olur. Bu mazhariyet
ancak gâyetsiz (sınırsız) ve nihâyetsiz (sonsuz) olmakla elde edilir. Đlim nihâyetsiz
olduğu gibi sülûk de nihâyetsizdir.13
‘Âlimler nebîlerin vârisleridir.’ Vâris olmak, nübüvvete âit velâyete ve hallere
vâris tâyin olunmaya denilir. Zira nübüvvet, velâyet ve hüviyyet ile bilinir. Ehl-i îmân
olanlar O’nun velâyeti ve hüviyyeti ile kemâle ererler. Zira kelâm-ı rabbânî, velâyet
hüküm ve husûsiyetleriyle bilinmelidir.
‘Esmâ ile sülûkde yedi alâmetin açıklanması’ başlığı ile misâl, ervâh, ceberût,
melekût, lâhût, nâsût, umman gibi yedi tenezzül mertebesi ile bunların karşılıkları zikr
olunur. Nefsin bu yedi mertebesi yedi dâire şeklinde gösterilir. Ceberût âleminde
öğrenilen bilgiye esmâ tecellîsi, melekûtta bilinene sıfâtlar tecellîsi denilir. Bu tecellînin
ön şartı kalb-i selîmdir. ‘Malın ve evlâdın fayda vermeyeceği ancak kalbi-i selîmin

12 Muharramî’nin fütüvvet erkânı Đmâm Ali Rızâ, Cafer’i Sâdık yoluyla Hz. Ali’ye ulaşmaktadır. Bk.
Terceme-i Behcetü’l-minhâc, vr.13a.
13 A.g.e. vr. 15a.
134
fayda vereceği o gün (beni rezil etme)’ (Şuarâ, 26/89) âyetindeki kalb-i selîm buna
delildir. Yine ‘ulü’l-elbâb” ve ‘göklerin ve yerlerin almadığı ancak mü’min kulların
kalbine sığan Allah” hadîsindeki kalp, bunu göstermektedir. Bu sırları bilmek, zât ve
sıfâtlar mazharı olmak ancak dört ilhâma ermekle mümkün olur. O zaman dört ilhâm ne
demektir.
Dört ilhâm, esmâ-yı ilâhîden dört ismin sırrıdır. Birinci ilhâmın esmâ-yı
ilâhîyyeden karşılığı ‘Hû’ ismidir. Đkinci ilhâmın ‘Kahhâr’ ismidir. Üçüncü ilhâm; ârif
toprak tabîatından geçerse arzın (dünyânın) gösterdiği ilme (hakîkatine) mazhar olur.
Arz, yaratıklarıyla birlikte ilmen neye mazhardır, (ilmî karşılığı nedir) her tabakadaki
mahlûkātın keyfiyeti nasıldır. Miktarları ve yaratılış hikmetleri nelerdir, esmâdan hangi
isme mazhardır?. Üçüncü ilhâma işâret, esmâdan ‘el-Hakîm’, dördüncü ilhâma işâret
‘el-Hayy’ ismidir. Hakîm ismi ile görevli melek, toprak unsuruna mahsustur. Onun
vasıtası ile naklolunan ilhâm bilinir. Hayy ismi ile görevli melek rûh ile de görevlidir.
Onun vasıtasıyla olan ilhâmlar bilinir.14 Birinci ilhâma işâret nefsin isteklerini terk ve
Kur’ân ile amel etmektir. Đkinci ilhâma işâret kerâmetleri terk ve zillet makāmını tercih
etmektir. Üçüncü ilhâma işâret, velâyeti terk, dördüncü ilhâma işâret, vücûdu (varlığı)
terktir. Böyle olan kimse artık Hakk’ın levhi olmuştur. Bu durum, ‘Allah dilediğini
siler, dilediğini bırakır, esas (değiştirilmeyen) kitap onun yanındadır.’ (Râd 13/39)
şeklinde ifade edilmiştir.
‘Allah âdemi kendi sûretinde yarattı”15 hadîsinde küllîsi ve cüz’îsi ile bütün
mevcudâtın âdem oğlunda gizli olarak bulunduğu anlatılmaktadır. Bu durum kıyâmete
kadar da devam eder. Yeni bir peygamber, yeni bir kitap, Cebrâil ve yeni bir şerîat de
gelmeyeceğine göre Allah’ın hikmeti ve sırrı velâyet ile bâkîdir.
Bir kimse bize bu âleme gelmeden önce ne halde idik? diye sorsa, ‘âlem-i
ummanda idik’ cevabı verilir. Âlem-i ummân ma’nâdan ibârettir. Biz âlem-i ma’nâ’dan
âlem-i melekûta sonra âlem-i şehâdete gönderildik. Diğer âlemlerle münâsebetimiz
olmakla birlikte bu âlemin unsurlarıyla da mukayyediz. Zira şehâdet âlemi olan bu
âlem, dört unsur ve üç mevâlidden oluşmaktadır. Toplam on sekiz olan bu âlemlerin her
biri binden müteşekkildir, yani toplamda on sekiz bin âlem bulunmaktadır.16
Rûh-ı Muhammedî
Çeşit çeşit tecellîlerle yaratılan mevcûdâtın vücût bulmasına sebep olan ilk
tecellîye rûh-ı Muhammedî denilmektedir. Hz. Muhammed’in kalbi ilâhî aşk ile
olmuştur. Đlmi de muhabbet-i ilâhî ile olmuştur. Sırrı da uluhiyet tecellîsi ile olmuştur.
“Sana bîat edenler ancak Allah’a bîat etmiştir” (Fetih, 10) sırrı, ahadiyyet ve

14 A.g.e. vr. 19b-22a.
15 Buharî, Đsti’zan, 1; Müslim, Cennet, 28.
16 A.g.e. vr. 22b.
135
samediyyet ile gerçekleşmiştir. Zât ve sıfâtının vahdeti ile var olduğu için bütün nebîler,
velîler ve bütün mü’minler onun nûrundan hissedardır. Bütün ilâhî kitaplar da onun
rûhundan yazılmıştır. Cebrâil’in nûru ondan alınmadır. Cebrâil’in aklı da fehmi de onun
hükümlerinden çıkarılmıştır. Diğer büyük meleklerin durumu da aynı şekildedir. “Sen
olmasaydın sen olmasaydın mahlûkātı yaratmazdım” enbiyâ ve evliyânın nurlarının
mazharı olmasındandır.17
Bîat, Ahd ve Mîsak
Risâle burada bîat, şed, tâc ve hırka giyinmenin mânevî temellerini açıklamaya
girmektedir. Konunun başında bulunan beş âyet, müslümanların Allah’a, Peygamber’e
ve birbirlerine hâinlik etmemeleri, emânetleri sâhiplerine vermeleri gereği üzerinde
durur. Buradaki emânet kavramı Hz. Peygamber’e verilen teblîğ (risâleti ulaştırma)
görevini, ya’ni diğer birçok peygamberden de alınmış olan ahdi ifade etmektedir. Allah
bile bu ahdi belli kişilerden aldığına göre onlar da ancak ehline vermiş, diğerleri de
ancak ehline vereceklerdir.18
Risâlenin 29. varaktan sonrası bîat ve şed kuşanmanın şartlarını ve şeklini
açıklamaktadır. Sa’dedin Cebâvî’nin tarîkat silsilesi, hurma üzerine okunacak efsun, ahd
ve bîat alan mürîde telkînin ne şekilde yapılacağı, tarîkat hiyerarşisindeki on iki nakip
ismen tanıtılmaktadır.
Behcetü’l-minhâc tercemesi sonuna tarîkat âdâp ve erkânına âit bir risâle
(Risâle-i tarîka) eklenmiştir. Burada mürîdin yirmi dört saatinde uyması gereken
kurallar, şeyhine karşı takınması gereken edep ve görevler sıralanmıştır. Hurde-i tarîk
niteliğindeki bu bilgilerin kaybolmasından korkan Nasûh b. Hacı Ali risâleyi kaleme
almıştır.

17 A.g.e. vr. 23b.
18 A.g.e. vr. 25b.
136
Terceme-i Behcetü’l-Minhâc
(Atatürk Kütüphanesi, OE, TY, 1304)
Elhamdü lillâhi rabbi’l-âlemin. Ve’s-salâtü ve’s-selâmü alâ seyyidinâ ve şefîinâ
Muhammedin ve alâ âlihî ve sahbihî ecmaîn. Emmâ ba’dü:
Sebeb-i salâh-ı ümmet ve mûcib-i felâh-ı ehl-i millet ve sîret, ıttılâ-ı şerîat ve
ittibâ-i ehl-i tarîkat ve minhâc-ı ayn-ı hakîkat, sırr-ı mahfel-i ehli’ş-şeddi ve’l-bîat
ma’rifet-cilvekârî menzil-i sırr-ı hilâfet. Ve şeyhü’l-islâmi’l-müslimîn ve mürşid-i
mesâliki’l-Hak ve menâzili’l-yakîn. Eş-Şeyh kıdvetü’l-kâmil ve’r-râsihîn. El-Kutbü’r-
rabbânî ve müdekkıkü’l-bürhânî, Hazret-i Şeyh şihâbü’l-milleti ve’d-din el-Hafacî ed-
Delcî el-Đmâmü’l-Hümâm es-Semerkandî eş-Şâfiî19 (kaddesallâhu rûhahû ve taammede
bi-mezîdi gufrânihi ve tâbe serâhu nevvarallâhu) hazretleri ashâb-ı suffe hakkında [1b]
risâle-i meymenet asârahu[ya] şürû’ edip nice âyât-ı Kur’âniyye ve ehâdis-i nebeviyye
ve kütüb-i mu’tebere-i fıkhiyye tenebbüh ve tefehhüm edip ehl-i tarîkat ve umûr-ı
sûfiyye ve ahd ü ikrâr ve ahd ü şed ve bîat hakkında sâdır olan âyât ve ehâdis delâlet
edip visâl-i cenâb-ı rabbi’l-izzete âşık olup yolunda nice cevr u cefâ için bu risâleyi
müstetâbı cem’ edip sâlikin zahmet çekip yolunu azdırmasın deyu teli’f etmiştir. Ve bu
risâle [ye] Behce-i minhâc deyu isim vermiştir. Lâkin Arabî lisan üzere olduğundan
ba’zı ihvân, mesâil-i sûfiyyeyi tefhîm edemediklerinden bu fakîr-i pür-taksîr Hak celle
ve alânın ism-i şerîfine müstaîn olduğum halde Türkîye tercüme edip ba’zı mes’ele-i
sûfiyyeyi ifâde için şürû etmişimdir. Ve bu tarîkat-ı aliyye için ulemâ-yı mütekaddimîn
nice bahs etmişdir. Lâkin seyyidü’t-tâifeti’s-sûfiyye ve imâmu erbâbi’t-tarîka Hazret-i
Cüneyd-i Bağdâdî (aleyhi rahmetü’l-Hâdî) buyururlar ki:
20ﷲ لوسر رثا قفتا نم ىلع لاا ةدودسم اھلك قرطلا
[2a] (sallallâhu aleyhi ve sellem). Ya’ni demek olur ki; “sakınıp tarîkat için
bahs etmek bu tarîkat uranlardır. Ona isr-i Rasûlillâh kifâyet eder. Bu mesele kat’î
müşkildir. Đfnâ [!] etmeye gelmez. Zîrâ sırr-ı ilâhîdir. Zikir ile olur ki:
21ً لايصِ َأوَ ً ةرَ كْ ُب ُهوحُ ﱢبسَ وَ {41} ًاريثِ كَ ًاركْ ذِ َﷲﱠ اورُ كُ ذْ ا اوُنمَ آ نَ يذِ ﱠلا اَھيﱡَأ اَي
Buna dahi delildir.
22 نِ ورُ ُفكْ َت َلاوَ يل ِ اْورُ كُ شْ اوَ مْ كُ رْ كُ ذْ َأ ينِورُ كُ ذْ اَف

يعفاشلا يدنقرمسلا مامھلا ماملاا يجلدلا يجافحلا 19
20 “Hz. Peygamberin sünnetini takip etmek üzere ittifâk eden tarîkatlar müstesnâ hepsi kapanmıştır. (sona
ermiştir).
21 Ey inananlar! Allah'ı çok anın. O'nu sabah akşam tesbih edin. Ahzab, 33/41-42.
22 Artık Beni anın, Ben de sizi anayım; Bana şükredin, nankörlük etmeyin. Bakara, 2/152.
137
Ya’ni nice âyât-ı beyyinât vârid olmuştur. Bunu ehl-i tevhîd bilir. Ânı bahs câiz
değildir. Đmâm Beyzâvî tefsîrinde buna işâret etmiştir. Ancak bu teslîm ve rızâ, cevr u
cefâ, mücâhede ve sabr yoludur. Bizim musannıf bu kadar remz edip kitabını birkaç
fasla taksim edip sâlike lâzım ve muhtâç olduğu mesâili beyâna şürû edip buyurur ki:
Fasl-ı evvel, dervîşin sülûkünde kendinde vukū’ bulan hâlât ve Hazret-i şeyhin
zuhûru ne vecihledir, onu beyân eder.
Fasl-ı sânî, dervîşin şeddi ve bîati, erkân-ı tarîkatı ne vecihle olduğunu beyân
eder.
Fasl-ı sâlis, dervîşin teveccüh ve esmâ [2b] ve dâire ve def’-i teveccüh, usûlât ve
furûâtı beyân eder.
Fasl-ı râbi’, dervîşin kisve, uhuvvet, fütüvvet, tâc, hırka ve post şurûtun beyân
eder.

Fasl-ı Evvel [Birinci Bölüm]
Hazret-i şeyhin zuhûru ve sülûkü, ba’zı evliyâ-ı zevi’l-kirâmın kelâmı ve kademi
[yolu] beyân olunur. Evvelâ şeyhin nisbeti, mevlidi, menşe’ ve mebdei, beyân-ı
menziline ve ulüvv-i mertebe, zikr-i sıfâtına, kerâmât ve mücâhedâta, ve irtifâ’-ı kadre,
zikr-i meşâyih ve beyân-ı mürîde, ve şey’e ve zikr-i vefâtühu (radıyallâhu anh)
hazretlerinin ve dahi Hazret-i Sa’deddin Cebâvî (kuddise sirruhu’l-aziz) efendimizin
zuhûru ve nisbeti beyân olunur:
Ammâ mürîdîne tenbîhen zikr olundu: Evvelen Hazret-i şeyhin mevlidi Mekke
(şerrefehullâhu Teâlâ ilâ yevmi’l-âhire)de vücûda gelmiştir. Đsm-i şerîfleri Muhammed
ve lakabı Saîd’dir. Sonra Sa’deddin deyu kendine ad verdiler. Nesl-i pâkleri Yûnus
Şeybânî’den Hazret-i Benî Şeybân’a Şeybetü’l-Hudrî (radıyallâhu Teâlâ anhâ)ye varır.
Vâlidesi tarafından Hazret-i Đmâm Hüseyin (radıyallâhu anhâ)’ya [3a] müntehî olur.
Ebu’l-Fadl Ahmed b. Sâlih b. Şâbi Cebâvî (kuddise rûhuhû) ve gayri, şeyhin
vilâdetinde buyurur ki: Hazret-i Şeyh Abdülkādir Gîlânî (radıyallâhu anh)23 gelip
kelâm etmişler. Onların vakti Şeyh Temîmî (kuddise rûhuhû)’nun vefâtıdır. Üç yüz
seksen sekiz (388/998) [!]senesidir. Lâkin ba’zı ihtilâf etti.
Şeyh Nasırüddin Tûsî,24 Abdürrezzak b. Abdülkādir Gîlânî radıyallâhu anhu
buyurur ki: Üç yüz seksen bir târihinde (381/991) Cebâ’da sâkin idik. Hazret-i Sultân

23 Đran'ın Geylan şehrinde (h.471) 1078 yılında doğdu. (h.561) 1166 yılında Bağdat’ta vefat etti. Türbesi
Bağdat’tadır. Metinde zikredilen tarihler, genel tarihi verilerle uyuşmamaktadır.
24 Nasıruddîn Tûsî, 1201 ile 1274 yıllarında yaşamıştır.
138