rus modernleşmesi ve türkiye (1682-1905)

353 Pages·2007·2.41 MB·Turkish

Hacettepe Üniversitesi
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü

RUS MODERNLEŞMESİ VE TÜRKİYE
(1682-1905)

Dilek YİĞİT YÜKSEL

Lisansüstü Eğitim, Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Anabilim Dalı İçin Öngördüğü
DOKTORA TEZİ
Olarak Hazırlanmıştır

ANKARA 2006
H.Ü.
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Müdürlüğü’ne,

İşbu çalışma, jürimiz tarafından Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Anabilim Dalında
DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir.

Başkan : Prof. Dr. Mehmet ŞAHİNGÖZ...........................................................

Üye : Prof. Dr. Mustafa YILMAZ (Danışman)...........................................

Üye : Doç. Dr. Adnan SOFUOĞLU...............................................................

Üye : Doç. Dr. Derviş KILINÇKAYA............................................................

Üye : .Yard. Doç. Dr. Saime Selenga GÖKGÖZ...........................................

Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.

.../.../.......

Prof. Dr. Mustafa YILMAZ
Enstitü Müdürü
Dilek YİĞİT YÜKSEL

E
Y
İ
K
R
Ü
T

E
V
İ 5)
S
0
E
9
M1
-
Ş2
E8
6
L
1
N(
R
E
D
O
M

S
U
R

DOKTORA
TEZİ

Ankara 2006

V
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ
KISALTMALAR
GİRİŞ 1
1. BÖLÜM
MODERNLEŞME

I. MODERNLEŞMENİN TARİHİ VE TANIMLAR 5
I.1. Modernleşmenin Ortaya Çıkışı ve Gelişimi 5
I.1.1. Aydınlanma ve Modernleşme 7
I.2 Tanımlar 12
I.2.1. Modernleşme 12
I.2.2. Modernleşme Aşamaları 14
I.2.3. Modernleşme Tartışmaları 16
II. MODERNLEŞME KURAMI 24
II.1. Kuramın Ortaya Çıkışı ve Özellikleri 24
II.2. Kurama Yöneltilen Eleştiriler 27
II.2.1. Batı Dışı Toplumların Modernleşmesi 29
II.2.2. Günümüzde Yaşanan Tartışmalar 35

2. BÖLÜM
RUS MODERNLEŞMESİNİN ARKA PLANI VE TÜRKLER

I. RUSYA’NIN JEOPOLİTİK YAPISI VE TÜRKLER 38
I.1. Bozkır Medeniyeti ve Rusya’nın Oluşumuna Etkisi 38
I.2. Modern Döneme Kadar Rusya ve Türkler 43
II. RUS KİMLİĞİNİN OLUŞUMUNDAKİ ETKENLER 53
II.1. Coğrafi Durum 53
II.2. İklim 54
II.3. Devlet Yapısı ve Yönetim 56
II.4. Din ve Sömürgecilik 58
VI

3. BÖLÜM
RUS MODERNLEŞMESİNİN BAŞLANGICI VE TÜRKLER

I. RUSYA’DA OTOKRASİNİN DOĞUŞU VE TÜRKLER 62
I.1. Tarihçilerin Modern Rus Tarihine Yaklaşımları 62
I.2. Kuruluş Döneminde Rus ve Türk İmparatorlukları 64
II. ÇAR I.PETRO DÖNEMİNDE RUSYA VE TÜRKİYE 79
II.1. I.Petro ve Reformların Değerlendirilmesi (1682-1725) 83
I.2. Gerçekleştirilen Reformlar 96
II.2.1. Yönetim 96
II.2.2. Askeri Alan 105
II.2.3. Kilise ve Toplumsal Yaşam 111
II.2.4. Eğitim ve Kültür 117
II.2.5. Ekonomi 124
II.2.6. Rusya ve Avrupa 130
III. AYDINLANMIŞ MUTLAKÇILIK 134
III.1. Çariçeler Dönemi (1725-1762) ve Batı Etkisi 134
III.2. Çariçe Katerina Dönemi (1762-1796) 137
III.2.1. Yönetim 139
III.2.2. Ekonomi 141
III.2.3. Kilise, Eğitim ve Toplumsal Yaşam 143
III.2.4. Pugaçev İsyanı 147
III.2.5. Dış Politika ve Rusya’nın Büyük Devletler Arasına Girişi 149
III.3. I. Pavel Dönemi (1796-1801) 157
VII

4. BÖLÜM
İKİ İMPARATORLUĞUN MEŞRUTİ MONARŞİYE GEÇİŞİ

I. MİLLİYETÇİLİĞİN YÜKSELİŞİ 160
I.1. I. Aleksandr Dönemi (1801-1825) 160
I.1.1. Yönetim 161
I.1.2. Dış Politika 164
I.1.3. Düşünce Hayatı ve Dekabristler İsyanı 167
I.2. I. Nikola Dönemi (1825-1855) 170
I.2.1. Reformlar 171
I.2.1.1. Yönetimin Merkezileştirilmesi 171
I.2.1.2. Ekonomik Önlemler 176
I.2.2. Dış Politika 178
I.2.3. Düşünce Hayatı ve Sanat 186
II. MODERNLEŞMENİN HIZLANIŞI 192
II.1. II.Aleksandr Dönemi (1855-81) ve Reformlar 192
II.1.1. Serflerin Azad Edilmesi 194
II.1.2. Yönetim Reformu 196
II.1.3. Yargı Reformu 204
II.1.4. Eğitim ve Kültürel Reformlar 206
II.1.5. Ekonomik ve Mali Reformlar 210
II.1.6. Askeri Reformlar 214
II.2. Fikir Hareketleri ve Polonya Olayları 216
II.3. Dış Politika ve Türkler 227
III. REAKSİYONUN KUVVETLENMESİ 241
III.1. III. Aleksandr Dönemi (1881-1894) 241
III.1.1. Yönetim 242
III.1.2. Ekonomi ve Maliye 245
III.1.3. Toplumsal Yaşam ve Fikir Hareketleri 248
III.2. II. Nikola Dönemi (1894-1917) ve 1905 Devrimi Öncesi Yapı 250
VIII
III.2.1. Demografik Yapı 251
III.2.2. Toplumsal Yapı 254
III.2.3. Yönetim Yapısı 256
III.2.4. Ekonomik Yapı 258
III.2.5. Dış Politika 262
III.2.6. Rusya ve Türkiye’deki Fikir Hareketleri 264
IV. İKİ İMPARATORLUKTA MEŞRUTİ MONARŞİYE GEÇİŞ 277
IV.1. 1905 Rus Devrimi ve Türkiye’de II.Meşrutiyetin İlanı 277
IV.2. Temel Kanunlar, Devlet Konseyi ve Devlet Duması 287

SONUÇ 294
KAYNAKLAR 301
SLAYTLAR 332
EKLER 367

TABLOLAR

Tablo-1: Kaza Yerel Meclislerinin Bileşimi 201
Tablo-2: Vilayet Yerel Meclislerinin Bileşimi 202
Tablo-3: Kaza ve Vilayet Yerel Meclislerinin Bileşimi 243
Tablo-4: Rusya’nın 1722-1913 Yılları Arasındaki Nüfus Artışı (milyon kişi) 253
Tablo-5: Osmanlı İmparatorluğunun 1872-74 Yıllarındaki Nüfusu 254
Tablo-6: 1897 Yılında Rusya’da Yapılan Nüfus Sayımının Sonuçları 255
Tablo-7: Yerel Meclislerce Seçilen Devlet Duma’sında Parti Üyelikleri 258
Tablo-8: İmparatorun Atadığı Üyeler Dışında, Devlet Konseyi’nin Oluşumu
İçin Seçim Yapılan Gruplar 287
Tablo-9: Birinci Duma’nın Bileşimi (15 Mayıs 1906) 288
Tablo-10: Birinci Duma’nın Değişen Bileşimi (26 Haziran 1906) 288
Tablo-11: İkinci Duma’nın Bileşimi (5 Mart 1907) 291
IX
ÖNSÖZ

Bu araştırma, modernleşme olgusu çerçevesinde, Osmanlı (Türk) ve Rus
İmparatorlukları’nın yaşamış oldukları, siyasal, toplumsal ve ekonomik dönüşümler
ile bu dönüşümün temelinde yer alan iç ve dış dinamiklerin etkilerinin irdelenmesi
yoluyla incelenmesine yönelik, bir karşılaştırmalı tarih çalışmasıdır. Bu kapsamda,
Rusya’da yaşanan modernleşme süreci ve bu sürece karşı toplumda oluşan tepkiler
incelenirken, aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşanan paralel ve farklı
gelişmeler konu edilmektedir. Çalışmanın konusu olarak Rus ve Türk modernleşme
süreçlerinin seçilmiş olma nedeni ise, daha önce incelenmemiş bir konu olması ve
taşıdığı önem nedeniyledir.

İki geleneksel imparatorlukta yaşanan modernleşme süreçlerinin
karşılaştırılmasına yönelik olan bu çalışma, dört bölümden oluşmaktadır. Birinci
bölümde, çalışmamızın temel konusunu oluşturan Modernleşme yer almaktadır. Bu
bölümde Modernleşmenin tarihi ve tanımlamalarının ardından Modernleşme Kuramı
incelenmiştir.

İkinci bölümde, Rus modernleşmesinin arka planı, tarihsel süreçte yaşanan
büyük değişimler ve Rusya’nın jeopolitik yapısı konu edilmiştir. Bu bölümde,
öncelikle, Rusya’nın modernleşme öncesi dönemine genel bir bakışla yaklaşılmış,
Kiev Rusyası, Altın Ordu ve Moskova devletleri ile bunların birbirleriyle olan
etkileşimleri incelenmiştir. Asyalılığın yerleştiği bu dönemin ardından, diğer bir tarih
boyutunda, IV.Ivan ve Kanuni devirleri incelenmiş ve karşılaştırılmıştır. Tüm
açıklananlar ışığında Rus kimliğinin oluşumuna etki eden faktörlere değinilmiştir.
Rus devletinin ve toplumunun yapısının tarihsel süreç içinde incelenmesi ile Rus
modernleşmesinin arka planı tamamlanmıştır.

Üçüncü bölüm, Modern Rusya’nın ve Rus İmparatorluğu’nun kuruluşuna
yöneliktir. Aynı zamanda, aynı tarihsel boyut içinde Osmanlı İmparatorluğu’nun
görünümü de incelenmektedir. Bu dönemde dünya değişmekte, dengeler, güç
X
merkezleri farklı noktalara kaymaktadır. Artık tarih, batı hakimiyetini
kaydetmektedir. Bunun sonucu tüm dünyayı etkileyen modernleşme olgusu, iki
imparatorluğu da kaçınılmaz biçimde etkilemektedir. Konumuzu oluşturan, iki
geleneksel Asya İmparatorluğu, bu değişime karşı ayakta kalabilmek için bir
mücadele içine girmek durumundadırlar. Ancak bu dönemde süreç, Rus
İmparatorluğunun ilerlemesine yönelik işlemekte iken, Türkler için toprak
kayıplarını gündeme getirmiştir. Sözkonusu dönemde iki İmparatorluğun durumu
incelenmiş, Rus İmparatorluğunda I.Petro ile yaşanan modernleşme çabalarına
geçildiğinde ise Osmanlı İmparatorluğunda yaşanan paralel gelişmeler verilmeye
başlanmıştır. Üçüncü bölüm, Katerina ve aydınlanmış mutlakçılık döneminin
incelenmesiyle tamamlanmıştır.

Dördüncü bölüm, Rus modernleşmesinin mutlak monarşiden, meşruti
monarşiye geçiş sürecini içermektedir. İncelenen bu dönem, ekonomide kapitalist
sürece geçiş çabalarının, devlet yönetiminde reformların gerçekleştirildiği, mutlak
otoritenin yetkilerinden, oluşturulan yeni meclislere aktarım yapıldığı, toplumsal
sınıfların farklılaştığı ve Osmanlı’da aydın gruplarının, Rusya’da intelligensiyanın
oluştuğu bir dönemdir. Rus İmparatorluğu 1905 yılında yaşadığı devrimle meşruti
monarşiye geçerken, içerikleri farklı olsa da, 1908’de Osmanlı İmparatorluğunda da
aynı sonuca ulaşılmıştır. Bu bölümde, sözkonusu süreçler ayrıntıları ile incelenmiştir.

Rus modernleşmesi konusunda gerek Türkiye’de yapılan herhangi kapsamlı
bir çalışma olmaması, gerekse orjinal kaynakların yetersizliği dolayısıyla, Taşkent’te
(Özbekistan) Ali Şir Nevai Kütüphanesi ve Devlet Kütüphanesinde yapılan
araştırmaların yanısıra, Taşkent, Semerkant ve Buhara’daki kültürel ve sosyal yapı,
hem medreseler ve müzeler bağlamında, hem de halk arasında görüşmeler yoluyla
incelenmiştir. Ayrıca, 1990 yılında Moskova ve St.Petersburg’a yapılan seyahatlerin
de, konu edilen mekanların ve toplumsal kültürün daha iyi anlaşılmasına yardımcı
olduğu söylenebilir. Bu seyahatlar sırasında alınan fotoğraflardan çalışmamızı
doğrudan ilgilendirenler, tarihsel süreçteki önemli noktaların yansıtıldığı resim ve
haritalarla birlikte slaytlar halinde ekte sunulmuştur. Ayrıca, Rus İmparatorluk
Tarihinin özeti niteliğindeki “Kronoloji” de ekte verilmiştir.