“rus kiril” alfabe

18 Pages·2009·0.26 MB·Turkish

(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:1)(cid:2)
(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:3)(cid:1)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:1)(cid:2)(cid:7)(cid:11)(cid:13)(cid:12)(cid:14)(cid:7)(cid:15)(cid:11)(cid:16)(cid:11)(cid:7)(cid:14)(cid:1)(cid:17)(cid:18)(cid:19)(cid:12)(cid:9)(cid:12)(cid:6)(cid:19)(cid:6)(cid:1)(cid:20)(cid:21)(cid:7)(cid:22)(cid:9)(cid:19)(cid:9)(cid:1)(cid:1)(cid:23)(cid:11)(cid:10)(cid:14)(cid:1)(cid:24)(cid:25)(cid:26)(cid:1)(cid:17)(cid:7)(cid:27)(cid:28)(cid:7)(cid:28)(cid:15)(cid:1)(cid:29)(cid:25)(cid:25)(cid:30)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)
SOVYET RUSYA HAK(cid:1)M(cid:1)YET(cid:1)NDE YA(cid:2)AYAN TÜRKLER(cid:1)N ORTAK
“B(cid:1)RLE(cid:2)T(cid:1)R(cid:1)LM(cid:1)(cid:2) TÜRK ALFABES(cid:1)”NDEN “RUS K(cid:1)R(cid:1)L”
ALFABES(cid:1)NE GEÇ(cid:1)R(cid:1)LMES(cid:1)
Imposition of Cyrillic Alphabet on the Turks Living Under the Rule of the
Soviet Russia and Replacement of Common Türkish Alphabet
Dr. Betül ASLAN*

ÖZ
Sovyet Rusya egemenli(cid:1)i altında ya(cid:2)ayan Türkler arasında yo(cid:1)un olarak
1920’li yıllarda ba(cid:2)layan Latin alfabesi esaslı “Yeni Türk Alfabesi”ne geçi(cid:2)
çalı(cid:2)ma ve tartı(cid:2)maları, 1930’a kadar hemen hemen bütün Türklerin
“Birle(cid:2)tirilmi(cid:2) Yeni Türk Alfabesi”ni kabul etmesi ve kullanması ile
sonuçlanmı(cid:2)tır. “Birle(cid:2)tirilmi(cid:2) Yeni Türk Alfabesi” hareketi; özellikle 1928
yılında Türkiye’nin de Latin harflerini kabul etmesi ile bütün Türkler
arasında alfabe birli(cid:1)ini sa(cid:1)lamakta ve sonuçta dil birli(cid:1)ine giden yolu
açmaktaydı ki, Sovyet Rusya bunu kendi gelece(cid:1)i için bir tehdit olarak
algıladı. Sovyet Rusya yönetimi, sadece bu yeni alfabeyi ortadan kaldırıp,
yerine “Kiril” alfabesini kabul ettirmekle kalmadı, kendi egemenli(cid:1)i altında
ya(cid:2)ayan Türklerin ortak Latin alfabesine geçi(cid:2)i konusunda çalı(cid:2)an, bu yönde
büyük emek veren bilim adamlarını sürgün, idam vs. ile ortadan kaldırarak,
Türkler arasındaki bu önemli olayın bütün izlerini silmek istedi. Bu
çalı(cid:2)mada; Sovyet Rusya yönetiminin Türk halklarının kullandıkları
alfabeler ile ilgili izledi(cid:1)i politika, esas olarak da ortak Latin temelli
“Birle(cid:2)tirilmi(cid:2) Yeni Türk Alfabesi”nden “Rus Kiril Alfabesi”ne geçi(cid:2)
süreci incelenmektedir.
Anahtar Sözcükler: Sovyet Rusya, Türk Halkları, Yeni Türk Alfabesi,
Kiril Alfabesi.

ABSTRACT
Activities and debates relating the adoption of New Turkish Alphabet,
based on Latin alphabet, which started in the 1920s among the Turks living
under the rule of the Soviet Russia led to the adoption and use of the “New
Common Turkish Alphabet” by almost all Turkish people by 1930. The
movement of New Common Turkish alphabet provided a unity of alphabet
among all Turks especially with the introduction of new Turkish alphabet
based on Latin in Turkey in 1928 and opened the way to unity of language,
which was regarded as a threat by the Soviet Russia to its future. The Soviet
Russian goverment did not only impose Cyrillic alphabet having banned the
use of that new common Turkish alphabet, but aimed to eradicate that
important attempt by the Turks by destroying the scientists and scholars
who had been working hard to realize the project of the adoption of
common Turkish alphabet by means of such applications as exile and even
execution. This study is intended to examine the policy of the Soviet

* Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir E(cid:1)itim Fakültesi Ortaö(cid:1)retim Sosyal alanlar E(cid:1)itimi
Bölümü Tarih E(cid:1)itimi ABD Ö(cid:1)retim Üyesi
TAED 40, 2009, 357-374
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:4)(cid:6)(cid:1)(cid:2)(cid:1)(cid:1)
(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:3)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:5)(cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:9)(cid:4)(cid:15)(cid:16)(cid:12)(cid:17)(cid:9)(cid:18)(cid:17)(cid:19)(cid:20)(cid:21)(cid:20)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:20)(cid:22)(cid:23)(cid:13)(cid:9)(cid:24)(cid:17)(cid:25)(cid:17)(cid:12)(cid:17)(cid:22)(cid:9)(cid:26)(cid:27)(cid:28)(cid:19)(cid:29)(cid:13)(cid:28)(cid:20)(cid:22)(cid:9)(cid:30)(cid:28)(cid:14)(cid:17)(cid:19)(cid:9)(cid:31)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:2)(cid:3)(cid:2)(cid:4)(cid:8)(cid:2)(cid:6)(cid:9)
(cid:10)(cid:11)(cid:3)(cid:12)(cid:9)(cid:13)(cid:4)(cid:14)(cid:15)(cid:16)(cid:5)(cid:17)(cid:2) (cid:22)(cid:23)(cid:13)(cid:22)(cid:9)(cid:31)(cid:18)(cid:19)(cid:17)(cid:9)(cid:20)(cid:2)(cid:3)(cid:2)(cid:4) (cid:9)(cid:3)(cid:29)!(cid:17)"(cid:13)(cid:16)(cid:20)(cid:22)(cid:13)(cid:9)#(cid:13)$(cid:20)(cid:28)(cid:20)(cid:29)(cid:21)(cid:13)(cid:16)(cid:20)

Russian goverment with respect to the alphabets used by the Turkish
peoples and the process of the imposition of Cyrillic alphabet instead of the
New Common Türkish Alphabet on Turkish people.
Key Words: Soviet Russia, Turkic People, New Common Turkish
Alphabet, Cyrillic Alphabet

R
usya’da 1917 Ekim (cid:3)htilâlı ile iktidara gelen Bol(cid:2)evikler, özgürlük
ve adalet mefhumlarını ön plana çıkararak, önceden Çarlık
egemenli(cid:1)inde ya(cid:2)ayan halklar üzerinde olumlu bir etki bıraktılar
ve Rusya’daki bütün milletlere de kendi kaderlerini serbestçe tayin etme hakkı
vaat ettiler. Ancak Bol(cid:2)evikler, iktidarlarını peki(cid:2)tirmelerini müteakip, ilk olarak,
bu söylemlerden güç alarak ba(cid:1)ımsızlıklarını ilan eden milli hükümetleri ortadan
kaldırdılar ve buralarda Sovyet idaresini kurdular. (cid:3)kinci a(cid:2)amada ise ba(cid:2)langıçta
ifade ettikleri, “farklı din, farklı dil ve farklı milletlere saygılı olma” fikrini bir
tarafa bırakarak, kültürel anlamda da Sovyetle(cid:2)tirme politikası izlemi(cid:2)lerdir.
Bu politikanın uygulama alanlarından en önemlisini dil ve alfabe konusu
olu(cid:2)turmaktadır ki bu çalı(cid:2)mada; Sovyet Rusya yönetiminin Türk halklarının
kullandıkları alfabeler ile ilgili izledi(cid:1)i politika, esas olarak da ortak Latin temelli
“Birle(cid:1)tirilmi(cid:1) Yeni Türk Alfabesi”nden “Rus Kiril Alfabesi”ne geçi(cid:2) süreci
incelenmektedir.
Tarih boyunca çok çe(cid:2)itli ve çok geni(cid:2) sahalara yayılan, buralarda önemli
devletler kuran Türkler, gittikleri bölgelerde her alanda etkilerini çok fazla
hissettirirken, kendileri de farklı kültürlerin etkisinde kalmı(cid:2)lardır. Bu tarihi süreç
boyunca da temas ettikleri çevrelere göre; çe(cid:2)itli alfabeler kullandılar1: Göktürk,
Su(cid:1)di, Uygur, Mani, Brahmi, Arap, Süryani, Latin, Slav vs. Bu durum eski
zamanlardan Türk dillerinin yazı gelene(cid:1)ine sahip olduklarını göstermektedir.
Türklerin kullandıkları alfabeler içerisinde dört tanesi geni(cid:2) ölçüde
kullanılarak, Türklerin umumi milli alfabeleri haline gelmi(cid:2)tir. Bunlar; Göktürk,
Uygur, Arap ve Latin alfabeleridir2.

1 Türkler mühim ticaret yollarında ya(cid:2)amı(cid:2) ve çok erkenden kom(cid:2)u kültür muhitleri ile temasta
bulunmu(cid:2)lardır. Yabancı alfabeler, din ve dini eserler, Türklerin içine girmi(cid:2)tir: Buna ra(cid:1)men
bunları mahdut bir bünye içinde tutabilecek kadar, kendi kültür ananelerine sadık kalmı(cid:2)lardır.
Bunun bir sebebi Türk kültür te(cid:2)kilatının çok inki(cid:2)af etmi(cid:2) olması, di(cid:1)eri de co(cid:1)rafi
vaziyetleridir. (Re(cid:2)id Rahmeti Arat, “Türk Lehçe ve (cid:4)iveleri”, Türk Dünyası El Kitabı, Dil-
Kültür-Sanat, C.I, Ankara, 1992, s.60.)
2 SSCB döneminde Türk cumhuriyetlerinde kullanılan Slav alfabesi de umumi alfabe olarak
bunlara eklenebilir. Türklerin kullandıkları alfabeler konusunda geni(cid:2) bilgi için bkz. Muharrem
Ergin, “Türklerde Yazı ve Alfabeler”, Türk Dünyası El Kitabı, C.II, Ankara, 1992, s.259-290;
Semih Tezcan, “En Eski Türk Dili ve Yazımı” Bilim Kültür ve Ö(cid:1)retim Dili Olarak Türkeç,
TAED 40, 2009, 357-374
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:4)(cid:7)(cid:1)(cid:2)
(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:3)(cid:1)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:1)(cid:2)(cid:7)(cid:11)(cid:13)(cid:12)(cid:14)(cid:7)(cid:15)(cid:11)(cid:16)(cid:11)(cid:7)(cid:14)(cid:1)(cid:17)(cid:18)(cid:19)(cid:12)(cid:9)(cid:12)(cid:6)(cid:19)(cid:6)(cid:1)(cid:20)(cid:21)(cid:7)(cid:22)(cid:9)(cid:19)(cid:9)(cid:1)(cid:1)(cid:23)(cid:11)(cid:10)(cid:14)(cid:1)(cid:24)(cid:25)(cid:26)(cid:1)(cid:17)(cid:7)(cid:27)(cid:28)(cid:7)(cid:28)(cid:15)(cid:1)(cid:29)(cid:25)(cid:25)(cid:30)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)
Türklerin (cid:3)slamiyet’i kabul etmeleriyle birlikte, 10.yüzyıldan itibaren
Türkler arasında etkili olmaya ba(cid:2)layan Arap alfabesi, Türk dilinin yazımı için
kullanılan alfabeler içinde en uzun süreli kullanılanıdır.
Türkler tarafından uzun zaman ve geni(cid:2) bir mekânda kullanılmasına
ra(cid:1)men Arap harfleri, Türkçe için çok elveri(cid:2)li bir yazı vasıtası olmamı(cid:2)tır. Arap
yazısının, Türk dilinin yapısına uygun olmaması, ayrıca okuma-yazmada, e(cid:1)itim
ve ö(cid:1)retimde alfabenin getirmi(cid:2) oldu(cid:1)u bazı zorlukların ya(cid:2)anması, XI.
yüzyıldan ba(cid:2)lanarak Arap yazısıyla Türkçe ürünler yaratılırken yazım
konusundaki sorunların çözümlenmesi için arayı(cid:2)ları da, beraberinde getirmi(cid:2)ti.
Bu arayı(cid:2)lar, Arap harflerinin ıslahı (cid:2)eklinde ba(cid:2)lamı(cid:2), daha sonra bununla
birlikte, Latin harflerinin alınması, yeni bir alfabe icadı gibi çe(cid:2)itli dü(cid:2)üncelere
varmı(cid:2) ve birçok platformda tartı(cid:2)ılmı(cid:2)tır3.
Rusya Türkleri arasında da Arap harflerinin ıslahı konusu çok eskilere
dayanan bir mesele olmu(cid:2), özellikle Latin harflerine geçilmesi hususunda çe(cid:2)itli
fikirler ortaya atılmı(cid:2)tır.1917 Bol(cid:2)evik ihtilalinden sonra ise Sovyet Rusya
merkezi yönetiminin alfabe çalı(cid:2)maları üzerinde önemli ölçüde yönlendirme ve
etkisi olmu(cid:2)tur.
Türk kavimleri içinde Latin alfabesini ilk olarak kabul edenler Yakutlardır.
Yakutlar 1917’ye kadar Kiril alfabesini kullanmı(cid:2)lardı. Bol(cid:2)evik (cid:3)htilâlı’ndan
sonra, Rus harflerini bırakarak Lâtin harflerini kabul ettiler ve 1917-1939
arasında Latin harflerini kullandılar4.
Türk dili için Latin alfabesinin alınması yolunda asıl önem ta(cid:2)ıyan akım
Kuzey Azerbaycan’da ba(cid:2)ladı ve en belirgin bir (cid:2)ekilde 1920’lerde gündeme
geldi5. Azerbaycan’da Arap harflerinin ıslahı taraftarı olanlar ile Latin alfabesi
temeline dayalı yeni bir alfabe hazırlanması taraftarı olanlar görü(cid:2)lerini dile

Ankara, 1978; A. Dilaçar, Türk Diline Genel Bir Bakı(cid:1), Ankara, 1964; Ahmet Cafero(cid:1)lu, Türk
Dili Tarihi, II, (cid:3)stanbul, 1970; Ahmet Bican Ercilasun, Bugünkü Türk Alfabeleri, Ankara, 1977.
3 Ergin, Türklerde Yazı ve Alfabeler, s.268; Rekin Ertem, Elifbe’ den Alfabe’ye Türkiye’de Harf ve
Yazı Meselesi, (cid:3)stanbul,1991, s.67.
4 Ahmet Temir, “Dı(cid:1) Türklerde Dil ve Yazı”, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü Ara(cid:2)tırma
Enstitüsü Yayını, Ankara, 1976, s.395.
5 Azerbaycan’da alfabe sorunu ve Latin alfabesine geçi(cid:2) çalı(cid:2)maları hakkında bakınız. Muradhan
Cihangirov, Azerbaycan Milli Edebi Dilinin Te(cid:1)ekkülü, Birinci Hisse, Elm Ne(cid:2)riyatı, Bakû, 1978;
Fevziye Abdullah Tansel, “Arap Harflerinin Islahı ve De(cid:2)i(cid:1)tirilmesi Hakkında (cid:3)lk Te(cid:1)ebbüsler ve
Neticeleri”, Belleten, XVII, 1953, s.223-249; Nazım (cid:3)sayev, “Azerbaycan Demokratik
Respublikası Devrinde Elifba Islahatı Meselesi”, Azerbaycan Tarihi Problemleri Üzre Maruzalar
Mecmuası, Bakû,1992, s.287-289; Cemil Hasanlı, “Birinci Türkoloji Kurultayına Kısa Tarihi
Bakı(cid:1)”, 1926 Bakû Türkoloji Kongresinin 70. Yıldönümü Toplantısı(29-30 Kasım 199), Ankara,
1999; Bilal N. (cid:4)im(cid:2)ir, Azerbaycan’da Türk Alfabesi Tarihçe, Ankara, 1991; Betül Aslan,
Azerbaycan’da Latin Alfabesine Geçi(cid:1) Sürecinde Yeni Yol Gazetesi, Erzurum 2004.
TAED 40, 2009, 357-374
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:8)(cid:9)(cid:1)(cid:2)(cid:1)(cid:1)
(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:3)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:5)(cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:9)(cid:4)(cid:15)(cid:16)(cid:12)(cid:17)(cid:9)(cid:18)(cid:17)(cid:19)(cid:20)(cid:21)(cid:20)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:20)(cid:22)(cid:23)(cid:13)(cid:9)(cid:24)(cid:17)(cid:25)(cid:17)(cid:12)(cid:17)(cid:22)(cid:9)(cid:26)(cid:27)(cid:28)(cid:19)(cid:29)(cid:13)(cid:28)(cid:20)(cid:22)(cid:9)(cid:30)(cid:28)(cid:14)(cid:17)(cid:19)(cid:9)(cid:31)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:2)(cid:3)(cid:2)(cid:4)(cid:8)(cid:2)(cid:6)(cid:9)
(cid:10)(cid:11)(cid:3)(cid:12)(cid:9)(cid:13)(cid:4)(cid:14)(cid:15)(cid:16)(cid:5)(cid:17)(cid:2) (cid:22)(cid:23)(cid:13)(cid:22)(cid:9)(cid:31)(cid:18)(cid:19)(cid:17)(cid:9)(cid:20)(cid:2)(cid:3)(cid:2)(cid:4) (cid:9)(cid:3)(cid:29)!(cid:17)"(cid:13)(cid:16)(cid:20)(cid:22)(cid:13)(cid:9)#(cid:13)$(cid:20)(cid:28)(cid:20)(cid:29)(cid:21)(cid:13)(cid:16)(cid:20)

getirdiler ve bunların gerekçeleri üzerinde durdular. Sonuçta; Latin harflerine
geçi(cid:2)i hükümetin de desteklemesiyle bu konuda ilk önemli adım olarak, Nisan
1922’de Latin esaslı yeni alfabeye geçi(cid:2)i destekleyenler tarafından “Yeni Türk
Elifba Komitesi” kuruldu6.
Yeni Türk Elifba Komitesi, kurulmasından itibaren hızlı bir çalı(cid:2)ma
içerisine girdi ve faaliyetlerini her tarafa duyurmaya ba(cid:2)ladı. Öncelikle Latin
harflerine dayalı “Yeni Türk Elifbası” hazırlandı ve alfabe kitapçıkları bastırılarak
da(cid:1)ıtılmaya ba(cid:2)landı. Daha sonra çe(cid:2)itli eserler ve eski alfabe ile yazılan bazı
kitaplar, yeni alfabe ile yazılarak yayımlandı7. Ayrıca Komite, yeni alfabenin
ö(cid:1)retilmesi amacı ile çe(cid:2)itli kurslar açtı ve çıkarmı(cid:2) oldu(cid:1)u “Yeni Yol” gazetesi
ile de bu çalı(cid:2)maları halka duyurdu. Türk dünyasında Latin harfleriyle çıkan ilk
gazete olan Yeni Yol vasıtasıyla, Azerbaycan halkının alfabeyi tanımasını ve
benimsemesini sa(cid:1)lamaya çalı(cid:2)tı.
Azerbaycan’ın hemen hemen bütün kazalarında (cid:2)ubeler açan komite,
Azerbaycan dı(cid:2)ında Nahçıvan, Erivan, Tiflis’te (cid:2)ubeler açtı ve di(cid:1)er Türk
Cumhuriyetlerine de bu yönde çalı(cid:2)mak üzere birer heyet gönderdi8.
Yeni Türk Alfabe Komitesi’nin çalı(cid:2)maları sonucunda Azerbaycan’da yeni
Türk alfabesine geçi(cid:2) için zemin olu(cid:2)tu ve 22 Temmuz 1922 tarihinde
Azerbaycan Merkezi (cid:3)cra Komitesi, Arap alfabesi yerine Latin alfabesi kullanma
kararını aldı. 27 Haziran 1924 tarihinde ise Latin alfabesi zorunlu devlet alfabesi
gibi kabul edildi9.
Azerbaycan’da Latin alfabesinin benimsenip yayılmasında Azerbaycan
Hükümeti ve Sovyet rejiminin de etkisi olmu(cid:2)tur. Mayıs 1922’de kurulan Yeni
Türk Elifba Komitesi, ba(cid:2)langıçta özel bir dernek gibi i(cid:2)e koyulmu(cid:2)sa da,
özellikle 1923 yılında önce Komünist Parti üyesi olan Türk yöneticilerince, sonra
da Ruslar tarafından desteklenmeye ba(cid:2)ladı10.
Sovyet Rusya yönetimi açısından alfabe de(cid:1)i(cid:2)ikli(cid:1)i; Türk halkları arasında
yazı birli(cid:1)ini bozarak, onları birbirlerinden uzakla(cid:2)tırmak, özellikle de Türkiye
Türklerinden ayırmak amacına yönelik bir araç olarak görülmekte ve Rus Kiril
alfabesine geçi(cid:2) için bir merhale olarak dü(cid:2)ünülmekteydi. Bu hedefleri
do(cid:1)rultusunda alfabe de(cid:1)i(cid:2)ikli(cid:1)ine yönelik çalı(cid:2)maları desteklediler ve
yönlendirmeye çalı(cid:2)tılar. Nitekim 26 (cid:4)ubat 1926’da Bakû’de toplanan, Bakû

6 Hasanlı,”Birinci Türkoloji Kurultayı”,s.9.
7 Yeni Yol, 28 Oktiyabır/Ekim 1922, No:6.
8 Yeni Yol, 18 Noyabır/ Kasım 1922, No: 9.
9 Elövset Zakiro(cid:1)lu Abdullayev, Türk Dillerinin Tarihsel Geli(cid:1)me Sorunları, Ankara,1996, s.95.
10 Yeni Yol,16 Dekabır/Aralık 1922, No:13.
TAED 40, 2009, 357-374
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:8)(cid:10)(cid:1)(cid:2)
(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:3)(cid:1)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:1)(cid:2)(cid:7)(cid:11)(cid:13)(cid:12)(cid:14)(cid:7)(cid:15)(cid:11)(cid:16)(cid:11)(cid:7)(cid:14)(cid:1)(cid:17)(cid:18)(cid:19)(cid:12)(cid:9)(cid:12)(cid:6)(cid:19)(cid:6)(cid:1)(cid:20)(cid:21)(cid:7)(cid:22)(cid:9)(cid:19)(cid:9)(cid:1)(cid:1)(cid:23)(cid:11)(cid:10)(cid:14)(cid:1)(cid:24)(cid:25)(cid:26)(cid:1)(cid:17)(cid:7)(cid:27)(cid:28)(cid:7)(cid:28)(cid:15)(cid:1)(cid:29)(cid:25)(cid:25)(cid:30)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)
Türkoloji Kongresi11’nin toplanmasında Sovyet yönetimi etkin bir rol oynamı(cid:2),
büyük ölçüde Türk halklarının temsilcilerinin katıldı(cid:1)ı kongrede, Latin alfabesine
geçi(cid:2) konusunda önemli kararlar alınmı(cid:2)tı. Kongre, “Yeni Türk Alfabesi”nin
Arap alfabesine ve ıslah edilmi(cid:2) Arap alfabesine teknik üstünlü(cid:1)ünü ve yeni
alfabenin kültürel ve tarihsel alanda gittikçe artan önemini belirttikten sonra, bu
alfabenin Türk halklarınca benimsenmesini istemi(cid:2) ve bütün Türk boyları için
ortak bir alfabe hazırlanması için 26 üyeli bir komisyon kurmu(cid:2)tur12.
Kongre, hakkında yerli ve yabancı Türkologlar tarafından çe(cid:2)itli açılardan
olumlu, olumsuz birçok de(cid:1)erlendirmeler yapılmı(cid:2)sa da, Sovyet Rusya
egemenli(cid:1)inde ya(cid:2)ayan 24 milyonluk Türk halklarının bir araya geldi(cid:1)i ilk genel,
hatta bazı yönleri ile ilk uluslar arası Türk Kurultayı olması açısından Türk
halkları için büyük öneme sahipti.
Bakû Kongresi’nden sonra Alfabe de(cid:1)i(cid:2)ikli(cid:1)i sorunu Azerbaycan dı(cid:2)ına
ta(cid:2)mı(cid:2) ve bu konuda Sovyet Rusya merkez yönetiminin etkisi daha artmı(cid:2)tır. Bu
arada yeni Türk alfabesine geçi(cid:2) i(cid:2)ini, tek elden yürütmek üzere “Yeni Türk
Alfabesi Tüm Sovyetler Birli(cid:2)i Merkezi Komitesi” olu(cid:2)turuldu ve ba(cid:2)kanlı(cid:1)ına da
S. A(cid:1)amalıo(cid:1)lu seçildi13.
Komitenin üzerinde durdu(cid:1)u en önemli konu; Türk Cumhuriyetlerinde
kullanılmaya ba(cid:2)lanan çe(cid:2)itli Latin esaslı Türk alfabelerinin birle(cid:2)tirilmesi
olmu(cid:2)tur. Özellikle birçok Türk aydını bu konu üzerinde çok hassasiyetle
durmu(cid:2)lardır. Örne(cid:1)in, kurultaya Bekir Sıtkı Çobanzade tarafından sunulan
ayrıntılı bir raporda; yazı devrimi yapılırken her Türk Cumhuriyeti için ayrı ayrı
alfabeler yapılması ve bu alfabelerle ilgili olarak o gün itibariyle sekiz ayrı
projenin ortaya çıkması üzerinde durularak, bu durum tenkit edilmi(cid:2)ti. Alfabeleri
birle(cid:2)tirmenin önündeki en önemli engelin, ortak edebi dilin bulunmayı(cid:2)ı oldu(cid:1)u
savunulmu(cid:2), halk arasında konu(cid:2)ulan lehçe ve a(cid:1)ızlara göre yeni Türk
alfabelerinin hazırlanmasından yakınılmı(cid:2)tı. Bu sakıncanın ortak alfabe ile
giderilebilece(cid:1)ini savunan Çobanzade, sadece alfabe birli(cid:1)ini de(cid:1)il aynı zamanda

11Bakü Türkoloji Kongresi ile ilgili detaylı bilgi için bakınız. Buludhan Helilov, Birinci Beynelhalk
Türkoloji Kurultayı, Bakû, 1999; Hasanlı,”Birinci Türkoloji Kurultayı”, s.8; (cid:4)im(cid:2)ir, Türk Yazı
Devrimi, s.17; Nesip Nesipzade, “Bakû Türkoloji Kurultay’ının Yeri”, 1926 Bakû Türkoloji
Kongresinin 70. Yıldönümü Toplantısı(29-30 Kasım 1996), Ankara, 1999,s.99; Buludxan
Xalilov, Türkologiyanın (cid:3)ntibah Dövrü, Bakû, 2001, s.104-156
12 Ömer Faruk Demirel, “I. Türkoloji Kongresinin 70. Yıldönümü Toplantısı (29-30 Kasım 1996)”,
Ankara, 1999, s.28
13 Halilov, Türkologiyanın (cid:3)ntibah Dövrü, s.99; Bilal N. (cid:4)im(cid:2)ir, Türk Yazı Devrimi, Ankara, 1992,
s.135-136.
TAED 40, 2009, 357-374
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:8)(cid:11)(cid:1)(cid:2)(cid:1)(cid:1)
(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:3)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:5)(cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:9)(cid:4)(cid:15)(cid:16)(cid:12)(cid:17)(cid:9)(cid:18)(cid:17)(cid:19)(cid:20)(cid:21)(cid:20)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:20)(cid:22)(cid:23)(cid:13)(cid:9)(cid:24)(cid:17)(cid:25)(cid:17)(cid:12)(cid:17)(cid:22)(cid:9)(cid:26)(cid:27)(cid:28)(cid:19)(cid:29)(cid:13)(cid:28)(cid:20)(cid:22)(cid:9)(cid:30)(cid:28)(cid:14)(cid:17)(cid:19)(cid:9)(cid:31)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:2)(cid:3)(cid:2)(cid:4)(cid:8)(cid:2)(cid:6)(cid:9)
(cid:10)(cid:11)(cid:3)(cid:12)(cid:9)(cid:13)(cid:4)(cid:14)(cid:15)(cid:16)(cid:5)(cid:17)(cid:2) (cid:22)(cid:23)(cid:13)(cid:22)(cid:9)(cid:31)(cid:18)(cid:19)(cid:17)(cid:9)(cid:20)(cid:2)(cid:3)(cid:2)(cid:4) (cid:9)(cid:3)(cid:29)!(cid:17)"(cid:13)(cid:16)(cid:20)(cid:22)(cid:13)(cid:9)#(cid:13)$(cid:20)(cid:28)(cid:20)(cid:29)(cid:21)(cid:13)(cid:16)(cid:20)

dil birli(cid:1)ini de savunuyordu. Kurultay, Çobanzade’nin raporunu dinledikten
sonra Yeni Türk Alfabesi’nin birle(cid:2)tirilmesini oy birli(cid:1)iyle kabul etmi(cid:2)ti14.
Bakû Türkoloji Kongresi’nden sonra toplanan Birinci Bakû Kurultayı15 ve
Ta(cid:2)kent Kurultayı’nda16, Yeni Türk alfabesine geçi(cid:2)i destekleyen Türk bilim
adamları, Sovyet Rusya’daki bütün Türk halklarının “Birle(cid:1)tirilmi(cid:1) Yeni Türk
Alfabesi”ni kullanması ve dolayısıyla Türkler arasında bir dil birli(cid:1)i
olu(cid:2)turulması yönünde önemli adımlar atmı(cid:2)lardı. 1928 yılında ise, Türkiye’nin
Latin harflerine geçi(cid:2)i ve bunun Balkanlarda da etkili olması sonucunda,
1930’larda Balkanlardan, Orta Asya içlerine kadar hemen hemen bütün Türkler
aynı alfabeyi kullanıp birbirlerinin yazılarını okuyup, anlama imkânına sahip
olmaya ba(cid:2)lamı(cid:2)lardı. Bu geli(cid:2)im dil reformuna yol açmı(cid:2), gerek SSCB’deki
Türkler arasında, gerekse Türkiye’de dil sorunlarına da el atılmı(cid:2)tı. Ortak alfabe,
Türkler arasında lehçe ve a(cid:1)ız farklarını azaltarak, çe(cid:2)itli Türk toplumlarını
birbirlerine yakınla(cid:2)tıracak diye umuluyordu17.
Fakat SSCB’deki Türklerin benimsedikleri birle(cid:2)tirilmi(cid:2) Türk alfabesi, bir
anlamda Türkler arasında dil birli(cid:1)ine gidi(cid:2) yolunda bir vasıta te(cid:2)kil etti(cid:1)inden,
bu yönde yapılan çalı(cid:2)malar SSCB Merkez Yönetimini rahatsız etmeye ba(cid:2)ladı.
Halbuki Latin alfabesine geçi(cid:2) a(cid:2)amasında, bu i(cid:2)in arkasında olmu(cid:2)lar ve
olu(cid:2)turulan alfabe komitelerine de destek vermi(cid:2)lerdi. Hatta alfabe de(cid:1)i(cid:2)tirme
ekipleri “Sovyetler Birli(cid:2)i’nin Yüksek Prezidiyumuna Ba(cid:2)lı Yeni Türk Alfabe
Komiteleri” adı altında resmiyet kazanmı(cid:2)lardı18.
Çok kısa süre içerisinde de(cid:1)i(cid:2)en bu politikanın sebepleri nelerdi?
Abdullah Battal Taymas’a göre; “1930’lu yıllarda Sovyetler Birli(cid:2)i’ndeki
Türk kavimleri Arap harflerini atarak Latin alfabesi temelinde kurulan alfabeler
düzenlemi(cid:1)lerdi. Bir müddet sonra bu çe(cid:1)itli alfabeleri birle(cid:1)tirmek, yani bir tek
(cid:1)ekle sokmak te(cid:1)ebbüslerinde bulunmu(cid:1)lardı ki buna “Unification” adı
verilmi(cid:1)ti. Ancak bu “unifikasyon”da bir nevi birle(cid:1)me ni(cid:1)anesi sezen Sovyet
(Moskof) Hükümeti bu Türk kavimlerine, Latin esasında kurulan alfabeleri

14 Kenan Acar, “Bakû Türkoloji Kurultayı ve Bekir Sıtkı Çobanzade”, 1926, Bakû Türkoloji
Kongresinin 70.Yıldönümü Toplantısı (19-30 Kasım 1996), Ankara, 1999, s.93-94.
15 Kurultay görü(cid:2)meleri hakkında geni(cid:2) bilgi için bak. Buludxan Xalilov, Türkologiyanın (cid:3)ntibah
Dövrü, s.86-98.
16(cid:4)im(cid:2)ir, Türk Yazı Devrimi, s.145-150; Acar, “Bakü Türkoloji Kurultayı ve Bekir Sıtkı
Çobanzade”, s.93-94.
17 (cid:4)im(cid:2)ir, Türk Yazı Devrimi, s.349.
18 Ahmet Tacemen, Rus Egemenli(cid:2)indeki Türklerin Alfabelerinin De(cid:2)i(cid:1)tirilmeleri(1769-1940),
Kayseri, 1994, s.52.
TAED 40, 2009, 357-374
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:8)(cid:3)(cid:1)(cid:2)
(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:3)(cid:1)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:1)(cid:2)(cid:7)(cid:11)(cid:13)(cid:12)(cid:14)(cid:7)(cid:15)(cid:11)(cid:16)(cid:11)(cid:7)(cid:14)(cid:1)(cid:17)(cid:18)(cid:19)(cid:12)(cid:9)(cid:12)(cid:6)(cid:19)(cid:6)(cid:1)(cid:20)(cid:21)(cid:7)(cid:22)(cid:9)(cid:19)(cid:9)(cid:1)(cid:1)(cid:23)(cid:11)(cid:10)(cid:14)(cid:1)(cid:24)(cid:25)(cid:26)(cid:1)(cid:17)(cid:7)(cid:27)(cid:28)(cid:7)(cid:28)(cid:15)(cid:1)(cid:29)(cid:25)(cid:25)(cid:30)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)
bırakıp, Rus alfabesi temeline kurulan yeni alfabeler kabul ettirmeye karar
verdi”19.
Paul Henze de, Rus makamlarının bu politika de(cid:1)i(cid:2)ikli(cid:1)ine (cid:2)u yorumu
getirmi(cid:2)tir:
“Birle(cid:1)mi(cid:1) Türk alfabesinin manası, Sovyetler Birli(cid:2)i’nde Türkçe
konu(cid:1)anlar arasında dil birli(cid:2)ini en iyi (cid:1)ekilde temin etmek, aralarındaki
münasebeti kolayla(cid:1)tırmak ve birlik yaratmak gayesini içinde topluyordu.
Sovyetler Birli(cid:2)i’ndeki Türkler arasında yakın akrabalık duygusu kuvvetle baki
idi. Birle(cid:1)mi(cid:1) Türk Latin Alfabesi, Türkler arasındaki his birli(cid:2)inin kuvvetli bir
delili idi. O zamanlar Komünistler, Türklerin mü(cid:1)terek bir ba(cid:2)a sahip olmalarına
müsaade ediyorlardı. Fakat sonradan bu küçük temayül de çok görüldü ve
ortadan kaldırıldı. Stalin Komünist Partisi üzerindeki hakimiyetini
sa(cid:2)lamla(cid:1)tırınca 1930’da Sovyetler Birli(cid:2)i’nin Rus olmayan milletlerinin
kültürel hürriyeti gittikçe daraldı”20.
Bu yorumlardan da anla(cid:2)ılaca(cid:1)ı üzere, ba(cid:2)langıçta Latin alfabesinin Türk
Cumhuriyetlerinde kullanılmasına destek veren Sovyet yönetimi artık politika
de(cid:1)i(cid:2)tirmi(cid:2)ti. Türk dili üzerinde Latin alfabesiyle birçok kıymetli eserlerin
yazılması ve Türkçe’de yeni harflerin sayesinde görülen bu ilerlemenin ortak
Türkçe istikametinde olması özellikle Pan-slavist çevreleri korkutmu(cid:2)tu. Mevcut
durum Sovyet Merkezi yönetimi tarafından da kendi hedefleri aleyhine
gerçekle(cid:2)en bir geli(cid:2)me olarak görülmü(cid:2) ve bütün Türk halkları arasında
“Birle(cid:2)tirilmi(cid:2) Yeni Türk Alfabesi”ne geçi(cid:2)in tamamlandı(cid:1)ı ve yeni bir kültürel
geli(cid:2)me döneminin ba(cid:2)ladı(cid:1)ı bir sırada, Rus Kiril alfabesine geçi(cid:2) yönünde
politikalar izlenmeye ba(cid:2)lanmı(cid:2)tır.
Bu durum Latin alfabesine geçi(cid:2)i destekleyen ve bu yolda çalı(cid:2)an
Türklerle, yine Türklerin Latin alfabesine geçmesi için faaliyet gösteren Rusların
amaç ve hedeflerinin birbirinden ne kadar ayrı oldu(cid:1)unun da bir göstergesiydi.
Alfabe de(cid:1)i(cid:2)ikli(cid:1)inin, Rusların tasarladıklarının aksine Türkler arasında ayrılı(cid:1)a
de(cid:1)il, bir hissi birli(cid:1)e götürdü(cid:1)ünün sezilmesi, belki de ba(cid:2)tan beri amaçladıkları
Rus Kiril alfabesine geçi(cid:2)i daha da hızlandırmı(cid:2)tır.
Sovyet yönetimi ilk olarak, 15 A(cid:1)ustos 1930 tarihinde “Yeni Türk Alfabe
Komitesi”nin isminden “Türk” adını sildi ve bu kurumun adını “Yeni Alfabe
Komitesi” yaptı. Bu ad, resmi yazı(cid:2)malarda “Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birli(cid:2)i Merkez (cid:3)cra Komitesinin Milliyetler (cid:4)urası Prezidiyumuna Ba(cid:2)lı Yeni

19 Abdullah Battal Taymas, Kazan Türkleri, Ankara, 1966, s.207.
20 Paul Henze, “(cid:3)ç Asya’da Siyaset ve Yazı”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı:9-10, (Kasım-
Aralık 1985), s.81-83.
TAED 40, 2009, 357-374
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:8)(cid:12)(cid:1)(cid:2)(cid:1)(cid:1)
(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:3)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:5)(cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:9)(cid:4)(cid:15)(cid:16)(cid:12)(cid:17)(cid:9)(cid:18)(cid:17)(cid:19)(cid:20)(cid:21)(cid:20)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:20)(cid:22)(cid:23)(cid:13)(cid:9)(cid:24)(cid:17)(cid:25)(cid:17)(cid:12)(cid:17)(cid:22)(cid:9)(cid:26)(cid:27)(cid:28)(cid:19)(cid:29)(cid:13)(cid:28)(cid:20)(cid:22)(cid:9)(cid:30)(cid:28)(cid:14)(cid:17)(cid:19)(cid:9)(cid:31)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:2)(cid:3)(cid:2)(cid:4)(cid:8)(cid:2)(cid:6)(cid:9)
(cid:10)(cid:11)(cid:3)(cid:12)(cid:9)(cid:13)(cid:4)(cid:14)(cid:15)(cid:16)(cid:5)(cid:17)(cid:2) (cid:22)(cid:23)(cid:13)(cid:22)(cid:9)(cid:31)(cid:18)(cid:19)(cid:17)(cid:9)(cid:20)(cid:2)(cid:3)(cid:2)(cid:4) (cid:9)(cid:3)(cid:29)!(cid:17)"(cid:13)(cid:16)(cid:20)(cid:22)(cid:13)(cid:9)#(cid:13)$(cid:20)(cid:28)(cid:20)(cid:29)(cid:21)(cid:13)(cid:16)(cid:20)

Alfabe Komitesi” olarak geçmeye ba(cid:2)ladı. Ayrıca Yeni Alfabe Komitesi’nin
Bakû’da bulunan Merkez Komitesi’ni de Moskova’ya ta(cid:2)ımı(cid:2)lardır ki, artık
alfabe de(cid:1)i(cid:2)ikli(cid:1)i konusunda Moskova dönemi ba(cid:2)lamı(cid:2) oluyordu21.
“SSCB Merkezi (cid:3)cra Komitesi’nin, Milliyetler (cid:4)urası Prezidiyumuna Ba(cid:2)lı
Tüm Birli(cid:2)in Yeni Alfabe Merkez Komitesi”, 15-19 (cid:4)ubat 1933 tarihlerinde
Moskova’da Birinci Özel Kongresi’ni yaptı. Kongrede ana konu olarak A. A.
Palmbah’ın “Milli Orfografyaları Hazırlama (cid:3)lkeleri” raporu dinlendi. Kongrede
“Tüm Sovyetler Halkları (cid:3)çin Tek Alfabe, Tek (cid:3)mla” (cid:2)iarı hususuna bir giri(cid:2)
yapıldı. Kongrede tüm Sovyetler Birli(cid:1)i halklarının kullanabilecekleri “tek
alfabeden” ve “tek imladan” bahsedilmesi, Rus alfabesini ve Rus imlasını i(cid:2)aret
ediyordu. Zaten bazı delegelerin yaptıkları konu(cid:2)malar da do(cid:1)rudan do(cid:1)ruya Rus
alfabesini ve Rus imlasını Türkçe için en münasip alternatif olarak
gösteriyorlardı. Kongredeki konu(cid:2)malardan, Sovyet rejiminin, Latin alfabesini
tatmin edici bulmadı(cid:1)ı ve bu amaçla yapılan çalı(cid:2)malardan rahatsızlık duydu(cid:1)u
açıkça anla(cid:2)ılıyordu. Türkler ise Arap alfabesinden vazgeçme giri(cid:2)imlerinin
yollarının, Rus alfabesine götürmeyece(cid:1)ine inanmak istiyorlardı ki, kongrede
yapılan konu(cid:2)malarda bu ortaya çıkıyordu22.
Aynı günlerde Türk aydınları arasında da bu konuda (cid:2)üpheler uyanmaya
ba(cid:2)lamı(cid:2)tı. Örne(cid:1)in Tamurbek Devle(cid:2)tin, “Sovyet Tataristanı” adlı eserinde
konuya (cid:2)öyle de(cid:1)inmektedir:
“Tatar aydın çevrelerinde, Sovyet Rejiminin Rusla(cid:1)tırma politikasında
Lâtin harflerinin, Tatarlar için ancak bir ara basamak oldu(cid:2)u hususundaki
mevcut (cid:1)üpheleri, az zamanda reel (cid:1)ekilde almaya ba(cid:1)lamı(cid:1) ve (cid:1)imdi sıranın
Tatarların yeni ö(cid:2)rendikleri Latin harfleri yerine, Rus harflerinin geçece(cid:2)ini
ifade etmeye ba(cid:1)lamı(cid:1)lardı.”23
Gerçekten de 1933 Ekim’in de Tataristan kolhozcularının toplantısında
SBKP Tataristan Eyalet Komitesi Birinci Sekreteri Razumov, yaptı(cid:1)ı
konu(cid:2)mada; Tatar ve Rus alfabelerinde aynı (cid:2)ekilde yazılan Lâtin alfabesinin 16
harfinin, Rus dilinde Tatarca’dakinden ba(cid:2)ka türlü telaffuz edildi(cid:1)ini, bundan
dolayı çocuklar Rus metinlerini okurken onları güya karı(cid:2)tırdıklarını, bunun da
ö(cid:1)retimi güçle(cid:2)tirdi(cid:1)ini söyleyerek, Latin harflerini ele(cid:2)tirmi(cid:2) ve bu (cid:2)ekilde
halkta, Rus harflerine geçi(cid:2)te haklı gerekçeler oldu(cid:1)u kanısını uyandırmaya
çalı(cid:2)mı(cid:2)tı24.

21 Tacemen, Rus Egemenli(cid:2)i, s.57.
22 Tacemen, Rus Egemenli(cid:2)i, s.63.
23 Devle(cid:2)tin, Sovyet Tataristanı, s.507.
24 Devle(cid:2)tin, Sovyet Tataristanı, s.507-508.
TAED 40, 2009, 357-374
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:8)(cid:4)(cid:1)(cid:2)
(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:3)(cid:1)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:1)(cid:2)(cid:7)(cid:11)(cid:13)(cid:12)(cid:14)(cid:7)(cid:15)(cid:11)(cid:16)(cid:11)(cid:7)(cid:14)(cid:1)(cid:17)(cid:18)(cid:19)(cid:12)(cid:9)(cid:12)(cid:6)(cid:19)(cid:6)(cid:1)(cid:20)(cid:21)(cid:7)(cid:22)(cid:9)(cid:19)(cid:9)(cid:1)(cid:1)(cid:23)(cid:11)(cid:10)(cid:14)(cid:1)(cid:24)(cid:25)(cid:26)(cid:1)(cid:17)(cid:7)(cid:27)(cid:28)(cid:7)(cid:28)(cid:15)(cid:1)(cid:29)(cid:25)(cid:25)(cid:30)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)
Bundan sonra Sovyet basınında Latin alfabesinin yetersizli(cid:1)ini ele(cid:2)tiren
yazılar da çıkma(cid:1)a ba(cid:2)ladı25. Basında; yeni alfabeye ele(cid:2)tiriler ve Latin
alfabesinden Rus alfabesine do(cid:1)ru gidi(cid:2)in gerekçeleri (cid:2)öyle sıralanıyordu:
“Latin harfleri milli matbaalarda birtakım teknik zorluklar do(cid:2)urdu(cid:2)u
gibi, Rus milleti ile Türk halkları arasındaki rabıtayı da bozmaktadır. Kızıl (Rus)
harfleri sayesinde gençler, milli okullardan Rus okullarına daha kolay
geçebilirler. Latince harfler, Lenin ve Stalin’in “Büyük” eserlerini okumayı
zorla(cid:1)tırdı(cid:2)ından geni(cid:1) halk kitlelerini bu eserlerden faydalanmadan mahrum
bırakıyor26. Sovyetler Birli(cid:2)i halkları, ileri Rus kültür ve ilmini ö(cid:2)renmeye can
atıyor. Sovyetler Birli(cid:2)i dilleri, gerek Rus dilinden, gerek Rus dili vasıtası ile
alınmı(cid:1) bulunan ve benimsenen mühim sayıda kelime ile zenginle(cid:1)mektedir. (cid:3)(cid:1)te
durum böyle iken iki muhtelif alfabe esasından faydalanmaktansa ana dili ve
Rusça olmak üzere her iki dil için tek alfabe esası kabul etmek çok daha makul
bir harekettir.”27
Sovyet Hükümeti’nin Merkezi (cid:3)cra Komitesi, 1935 yılında Yeni Alfabe
Komitesi’nin Merkezi Komitesi’ni ça(cid:1)ırarak faaliyetlerini inceledi. Bu inceleme
sonucunda, Rus alfabesinden faydalanan halkların yazılarının dahi, Latin
alfabesiyle de(cid:1)i(cid:2)tirilmesinden duydu(cid:1)u memnuniyetsizli(cid:1)i dile getirdi ve bunun
sorumlusu olarak da Yeni Alfabe Komitesi’ni gördü(cid:1)ünü bildirdi28.
Türkler arasında Latin alfabesini bırakıp Rus alfabesine geçi(cid:2) devri fiilen
1935 yılından sonra “Kuzey Hanlıkları”ndan dedikleri, adca çok, sayıca nüfus
bakımından az olan 15 halkın hazırlanan törenlerle Latin alfabesi bıraktırılarak,
Rus alfabesine geçirilmeleriyle ba(cid:2)latıldı29.
Hızlı bir (cid:2)ekilde cereyan eden geli(cid:2)meler gösteriyordu ki, Ruslar Kiril
alfabesine geçi(cid:2)te bir hazırlık devresi dü(cid:2)ünmüyorlardı. Buradaki asıl amaç
birbirine yakın halkların alfabelerini azami olarak birbirinden farklıla(cid:2)tırmaktı ve
bu geçi(cid:2) Rusla(cid:2)tırma politikası e(cid:2)li(cid:1)inde yapılmaktaydı. Paul Henze, o günkü
atmosferi (cid:2)öyle tasvir etmektedir:
“Ruslar, Sovyetler Birli(cid:2)i’ndeki Türklerin alfabesini 1939-1940 yıllarında
ikinci defa de(cid:2)i(cid:1)tirdiler, fakat bu hazırlık 1937-1938 yıllarında ba(cid:1)lamı(cid:1)tı.
Latinle(cid:1)tirme kampanyasını canlandıran ve ilgi çekici yapan, fonetik ve kelimeler
üzerindeki nispeten serbest münazara ve münaka(cid:1)alar, Rus alfabesinin tatbiki

25 Tacemen, Rus Egemenli(cid:2)i, s.65.
26 V. Musabey, “(cid:3)dil-Ural Türkleri dil ve Yazılarının Sovyetle(cid:1)tirilmesi ve Rusla(cid:1)tırılması”, Dergi,
5.Yıl, No:5, Münih, 1959, s.58.
27 Musabey, “(cid:3)dil-Ural Türkleri”, s.59.
28 Tacemen, Rus Egemenli(cid:2)i, s.51.
29 Tacemen, Rus Egemenli(cid:2)i, s.72.
TAED 40, 2009, 357-374
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:8)(cid:8)(cid:1)(cid:2)(cid:1)(cid:1)
(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:3)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:5)(cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:9)(cid:4)(cid:15)(cid:16)(cid:12)(cid:17)(cid:9)(cid:18)(cid:17)(cid:19)(cid:20)(cid:21)(cid:20)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:20)(cid:22)(cid:23)(cid:13)(cid:9)(cid:24)(cid:17)(cid:25)(cid:17)(cid:12)(cid:17)(cid:22)(cid:9)(cid:26)(cid:27)(cid:28)(cid:19)(cid:29)(cid:13)(cid:28)(cid:20)(cid:22)(cid:9)(cid:30)(cid:28)(cid:14)(cid:17)(cid:19)(cid:9)(cid:31)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:2)(cid:3)(cid:2)(cid:4)(cid:8)(cid:2)(cid:6)(cid:9)
(cid:10)(cid:11)(cid:3)(cid:12)(cid:9)(cid:13)(cid:4)(cid:14)(cid:15)(cid:16)(cid:5)(cid:17)(cid:2) (cid:22)(cid:23)(cid:13)(cid:22)(cid:9)(cid:31)(cid:18)(cid:19)(cid:17)(cid:9)(cid:20)(cid:2)(cid:3)(cid:2)(cid:4) (cid:9)(cid:3)(cid:29)!(cid:17)"(cid:13)(cid:16)(cid:20)(cid:22)(cid:13)(cid:9)#(cid:13)$(cid:20)(cid:28)(cid:20)(cid:29)(cid:21)(cid:13)(cid:16)(cid:20)

sırasında artık mevcut de(cid:2)ildi. Hava çok sıkıcı idi. Yerli liderlerinden mahrum
kalan Rus olmayan milletler ürkmü(cid:1)lerdi. Onlar (cid:1)imdi Rusla(cid:1)tırmaya boyun
e(cid:2)mek mecburiyeti kar(cid:1)ısında bulunuyorlardı”30.
Türk aydınları ise geli(cid:2)melerin, Latin alfabesine kar(cid:2)ı bir tehdit ve Rus
alfabesine do(cid:1)ru gidi(cid:2)in göstergeleri oldu(cid:1)unu hissediyor, fakat Latin alfabesini
Türk diline daha elveri(cid:2)li hale getirerek bunun önünü almak istiyorlardı31.
Fakat SSCB Merkez (cid:3)cra Komitesi, daha 16 Haziran 1935 tarihinde, Latin
alfabesini kullanan halkların dillerinin, imlalarının ve yazılarının, zamanın
gereksinimlerinden geri kaldıklarını ve sosyalist ilerlemeye ayak
uyduramadıkları gerekçesiyle “Alfabe Komitesi”nden “dilde, imlada, yazıda,
sosyalizm kuruculu(cid:1)una yakı(cid:2)ır yenilikler” getirmesini istemi(cid:2)ti. A(cid:1)ustos 1935’te
de bu i(cid:2) için yeniden olu(cid:2)turulan Alfabe Komitesi’nin hedeflerini
gerçekle(cid:2)tirebilmesi için Cumhuriyetlerde mevcut olan kırka yakın yerel alfabe
komitesini de merkeze ba(cid:1)ladı. Ayrıca Sovyetler Birli(cid:1)i’nin bütün
cumhuriyetlerinde yazı, imla ve fikir i(cid:2)i olan tüm kurum ve kurulu(cid:2)larının da
Alfabe Komitesi’ne yardımı sa(cid:1)landı32.
Bu geni(cid:2) çaplı faaliyetler sonucunda Sovyetler Birli(cid:1)i’nde Kiril alfabesine
geçirilme i(cid:2)i daha da hızlandı. Da(cid:1)ıstan Komünist Partisi’nin 3 Kasım 1937
tarihli eyalet toplantısında, Latin alfabesini bırakıp, Rus alfabesine geçmenin
siyasi ve kültürel kalkınmalarında, Sosyalist kültürü benimsemelerinde, yardımcı
olaca(cid:1)ı bildirilerek, Da(cid:1)ıstanlılara Latin alfabesini bıraktırıp Rus alfabesine
geçirdiler33.
1938 yılında Kumuklar, Kırım Tatarları, Nogaylar, Kırgızlar, Rus
alfabesine geçirildiler. 7 Nisan 1939 tarihinde Sovyet Komünist Partisi Tataristan
Eyalet Komitesi Bürosu, Tatar yazısının Latin harflerinden Rus harflerine geçi(cid:2)i
hakkında karar aldı. 5 Mayıs 1939’da da Tataristan Cumhuriyet Yüksek (cid:4)ura
Ba(cid:2)kanlık Divanı’nda bu husus karara ba(cid:1)landı34. Stalin siyasetinin yaydı(cid:1)ı
korkudan ve daha önceki Latin alfabesine kar(cid:2)ı çıkanların akıbeti bilindi(cid:1)inden
bu yeni uygulamaya yüksek sesle hiçbir itiraz olmamı(cid:2)tı. Yeni alfabenin Tatar

30 Henze, “(cid:3)ç Asya’da Siyaset ve Yazı”, s.83.
31 Musabey, “(cid:3)dil-Ural Türkleri ”, s.57. A.Tacemen, a.g.e., s.74.
32 Tacemen, Rus Egemenli(cid:2)i, s.68.
33 Tacemen, Rus Egemenli(cid:2)i, s.76.
34 Devle(cid:2)tin, Sovyet Tataristanı, s.509.
TAED 40, 2009, 357-374