rozwojowego Ambient Assisted Living (AAL)

227 Pages·2007·4.13 MB·English

Uwarunkowania realizacji programu badawczo-
rozwojowego
Ambient Assisted Living (AAL) w Polsce –
komfortowe funkcjonowanie osób starszych w
społeczeństwie informacyjnym

Zespół opracowujący ekspertyzę:

Robert Rudowski (Kierownik Zespołu) Akademia Medyczna w Warszawie
Katarzyna Broczek Akademia Medyczna w Warszawie
Tomasz Buczkowski Politechnika Warszawska
Maria Karlińska Akademia Medyczna w Warszawie
Grzegorz Maśloch Szkoła Główna Handlowa
Benedykt Opałka Szkoła Główna Handlowa
Radosław Rzepka Akademia Medyczna w Warszawie
Katarzyna Wieczorowska-Tobis Uniwersytet Medyczny w Poznaniu
Maja Zaraś- Andrzejewska Akademia Medyczna w Warszawie

Warszawa, grudzień 2007 r.
Spis treści str.

1. Streszczenie (prof. R. Rudowski) 4
2. Skrócony opis bieżącej sytuacji w zakresie AAL w Polsce i na świecie 6
2.1 Podstawowe informacje nt. przewidywanych trendów demograficznych 6
i związanych z tym problemów, (mgr inż. M. Karlińska)
2.2 Identyfikacja problemów w polskiej służbie zdrowia, które uzasadniałyby 22
stopniowe wprowadzanie programu AAL (dr med. K. Broczek),
2.3 Choroby i problemy zdrowotne dotyczące osób starszych, 28
(prof. K. Wieczorowska-Tobis)
2.4 Krótka charakterystyka najważniejszych potrzeb osób starszych, 53
(dr med. K. Broczek)
2.5 Problemy praktyczne w świadczeniu pomocy osobom starszym.
Doświadczenia polskie i brytyjskie (lek. M. Zaraś-Andrzejewska) 60
2.6 Możliwości zastosowania technologii ICT w celu rozwiązywania problemów 67
medycznych osób starszych (usługi telemedyczne/medyczna opieka domowa
w ramach AAL), (prof. R. Rudowski, lek. R. Rzepka)
2.7 Możliwości zastosowania technologii (w tym ICT) w celu rozwiązywania 78
problemów osób starszych (inne usługi w ramach AAL)
(dr inż. T. Buczkowski)
- środowisko pracy, dom, infrastruktura miejska,
- pomoce osobiste z uwzględnieniem rodzaju niepełnosprawności
2.8 Problemy techniczne (dr inż. T. Buczkowski), mentalne 101
(prof. K. Wieczorowska – Tobis) i finansowe (dr G. Maśloch,
mgr B. Opałka) związane z korzystaniem z technologii
ICT przez osoby starsze.
3. Ocena potencjału badawczego, innowacyjnego w Polsce w kontekście 105
programu AAL (prof. R. Rudowski, prof. K. Wieczorowska Tobis,
dr inż. T. Buczkowski, dr G. Maśloch).
3.1 Ocena polskich jednostek B+R i firm innowacyjnych w kontekście AAL
(ich aktywność w zakresie innowacyjnych produktów i usług ICT
dla osób starszych, skala działań innowacyjnych, poziom gotowości
do współpracy w ramach AAL)
4. Analiza potencjału i skutków programu AAL w Polsce pod względem 113
społeczno-ekonomicznym i naukowym (dr G. Maśloch, mgr B. Opałka)
4.1 Szacunkowa ocena potencjału rynku i popytu na usługi AAL w Polsce 113
pod względem społeczno-ekonomicznym,
4.2 Szacunkowa ocena skutków ekonomicznych programu AAL (zyski/koszty) 145
4.3 Szacunkowa ocena skutków społecznych programu AAL w Polsce 164
4.4 Możliwe skutki programu AAL dla sektora nauki i innowacji 165
5. Skrócona analiza SWOT w zakresie AAL w Polsce 177
(silne i słabe strony, możliwości rozwoju, bariery, zagrożenia i ryzyka)
5.1 Identyfikacja barier wprowadzania AAL po stronie potencjalnych
usługobiorców (lek. M. Zaraś - Andrzejewska, dr G. Maśloch, mgr B. Opałka),
5.2 Identyfikacja innych istotnych barier systemowych oraz wskazanie
ewentualnych czynników ryzyka związanych z realizacją programu w Polsce
(dr G. Maśloch, mgr B. Opałka),
5.3 Szanse i możliwości stwarzane w wyniku realizacji programu AAL
(dr G. Maśloch, mgr B. Opałka),
6. Wnioski i rekomendacje na temat programu AAL w Polsce 187
(prof. R. Rudowski, prof. K. Wieczorowska Tobis, dr inż. T. Buczkowski,
dr G. Maśloch).
6.1 Ocena szans realizacji programu AAL w Polsce (odpowiedź na pytanie, czy
istnieje wystarczający potencjał dla uruchomienia AAL w Polsce, czy wskazane
jest, by Ministerstwo zaangażowało się w program AAL oraz czy jest szansa
uzyskania w ramach programu AAL korzyści przewyższających poniesione koszty),
6.2 Sugestie co do sposobów promocji programu wśród potencjalnych
użytkowników (seniorzy), usługodawców (firmy, jednostki naukowe)
i w sektorze zdrowia
6.3 Podsumowanie najważniejszych korzyści związanych z realizacją programu AAL
6.4 Główne bariery, zagrożenia i ryzyka w kontekście realizacji programu AAL
w Polsce.
7.Proponowane priorytetowe obszary badań i innowacji, które powinny 194
być ujęte w programie AAL ze względu na ich potencjał i znaczenie dla Polski
(w kontekście Proponowania polskich priorytetów na forum inicjatywy AAL
w Unii Europejskiej). (prof. R. Rudowski, prof. K. Wieczorowska Tobis,
dr inż. T. Buczkowski, dr G. Maśloch).
8.Wyszczególnienie głównych potencjalnych partnerów programu AAL 197
w Polsce (prof. R. Rudowski, prof. K. Wieczorowska Tobis,
dr inż. T. Buczkowski, dr G. Maśloch).
8.1 Jednostki naukowe (z dziedziny medycyny oraz IT), 197
8.2 Firmy, 199
8.3 Główne organizacje pozarządowe, stowarzyszenia działające na rzecz ludzi 207
starszych, niepełnosprawnych,
8.4 Inni ważni partnerzy (np. CSIOZ, NFZ, prywatne firmy oferujące usługi 208
opieki zdrowotnej, ubezpieczyciele potencjalnie zainteresowani tematem AAL).

Załączniki:

Zał.1. Konkursy 7-31. Słowo kluczowe „starszych”
Zał.2. Konkurs 33. Sekcja Technika w Medycynie (N518)
Zał.3. Konkurs 33. Słowo kluczowe „internet”
Zał.4. Konkurs 33. Słowo kluczowe „robot”
Zał.5. Prace doktorskie i habilitacyjne dotyczące osób starszych.
1. Streszczenie
W niniejszej ekspertyzie omówiono wiele różnych aspektów określających
uwarunkowania realizacji programu badawczo-rozwojowego Ambient Assissted Living
(AAL). Celem programu jest wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych
(ICT) do zapewnienia komfortowego funkcjonowania w społeczeństwie osób starszych.
Poddano analizie aspekty demograficzne, medyczne, technologiczne i ekonomiczno-
społeczne. Na podstawie metryki Banku Światowego dla Polski i średniego współczynnika
obliczonego dla wkładów innych krajów oszacowano sumę , którą Polska powinna
przeznaczać rocznie na realizację programu AAL. Wynosi ona 2 mln euro rocznie. W
przypadku zastosowania wariantów współczynnika dla kraju o minimalnym (Hiszpania) i
maksymalnym (Węgry) wkładzie otrzymujemy zakres od 1 mln euro do 7 mln euro.
Z prognozy demograficznej GUS (rozdział 1) wynika stały wzrost liczby ludności w wieku
poprodukcyjnym (60 lat – kobiety, 65 lat – mężczyźni) z 5,7 mln (2002) do 9,6 mln
(2030), przy jednoczesnym spadku liczby ludności Polski z 38,2 mln (2002) do 35,7 mln
(2030). Proces starzenia się ludności Polski stawia nowe wyzwania dla systemu opieki
zdrowotnej, społecznej oraz usług i edukacji. Jest to bardzo silna przesłanka za podjęciem
programu AAL w Polsce.
Analiza aspektów medycznych wskazuje, że mamy do czynienia z 3 grupami
podstawowych problemów zdrowotnych ludzi starszych:
• Wielkie Zespoły Geriatryczne (WZG) (upadki, zaburzenia wzroku i słuchu,
nietrzymanie moczu i stolca, depresja, otępienie, niedożywienie) i delirium,
• Jatrogenny Zespół Geriatryczny (JZG) – jest to zespół objawów chorobowych
wynikających z pobieranych przez pacjenta leków,
• Najczęstsze jednostki chorobowe (choroba zwyrodnieniowa stawów, nadciśnienie
tętnicze, cukrzyca, choroba niedokrwienna serca, POChP, udary mózgu, zaparcia,
osteoporoza).
W ramach aspektów technologicznych przedstawiono urządzenia i systemy (w tym ICT),
które już istnieją lub mogą być opracowane i wdrożone w przypadku każdej z 3
podstawowych grup problemów zdrowotnych np.: systemy telemonitoringu w WZG, JZG i
najczęstszych jednostkach chorobowych, systemy edukacyjne (np. zapobieganie
upadkom).
Dla grupy JZG wskazano potrzebę opracowania systemu ostrzegającego o interakcjach
leków.
4
Ze względu na brak przepływu informacji pomiędzy osobami i instytucjami sprawującymi
opiekę nad starszymi chorymi zastosowanie inicjatyw AAL powinno zostać wykorzystane
dla stworzenia jednolitej bazy danych ze szczególnym uwzględnieniem osób z grup ryzyka
(np. upadki, depresja). Baza tego rodzaju będzie istotnym źródłem informacji dla
planowania przedsięwzięć w ramach przyszłych programów AAL.
W Polsce istnieje jeden szpital ukierunkowany na pacjentów starszych – Szpital
Geriatryczny im. Jana Pawła II w Katowicach, którego rozwiązania można adaptować w
innych regionach kraju. Podobna sytuacja dotyczy zdalnej rehabilitacji pacjentów
kardiologicznych, którą prowadzi Instytut Kardiologii w Warszawie. Ponieważ zdalną
rehabilitację można wykorzystać szczególnie u pacjentów starszych, należałoby zbadać
możliwość jej adaptacji w innych regionach kraju i w innych rodzajach rehabilitacji.
Rozważając aspekt ekonomiczny należy stwierdzić, że program może przyczynić się do
zmniejszenia kosztów ponoszonych przez państwo i osoby starsze na leczenie, refundacje
leków i opiekę socjalną. Zastosowanie rozwiązań przewidzianych w programie AAL
przyczyniać się będzie do zwiększania skuteczności profilaktyki zdrowotnej, poprawy
stanu zdrowia osób starszych, co w efekcie przekładać się będzie na zmniejszenie ilości
hospitalizacji.
Odpowiedź na zasadnicze pytanie, czy Polska powinna przystąpić do unijnego
programu AAL, jest pozytywna . Program może przynieść ludziom starszym wielorakie
korzyści. Dotyczą one ułatwionego dostępu do opieki zdrowotnej i poprawę jakości tej
opieki. Program może przyczynić się do aktywizacji tej grupy społecznej w sensie
kształcenia (e-nauczania) i telepracy. Daje możliwość lepszego komunikowania się z
pozostałą częścią społeczeństwa, a tym samym zapobiega izolacji. Nie bez znaczenia jest
też wykorzystanie i ukierunkowanie potencjału badawczo-innowacyjnego, który został
oceniony jako znaczący, na rozwiązywanie palących problemów społecznych.
Program AAL jest programem złożonym i interdyscyplinarnym wymagającym współpracy
specjalistów z wielu dziedzin (medycyna, technologia (ICT), ekonomia, nauki społeczne) i
zaangażowania partnerów w różnych sektorach takich jak nauka, przemysł, samorządy
terytorialne różnych szczebli i organizacje społeczne działające na rzecz ludzi starszych.
Niniejsza ekspertyza powinna być wzięta pod uwagę zarówno w obecnym naukowo-
badawczym programie AAL, jak i w określaniu uwarunkowań przyszłych programów
wdrożeniowych. W obu etapach istotna jest współpraca z samorządami wojewódzkimi.
Szerzej wnioski i rekomendacje przedstawiono w rozdziale 6, a obszary badań i innowacji
w rozdziale 7. W ekspertyzie zaproponowano sposób promocji programu AAL.
5
2. Skrócony opis bieżącej sytuacji w zakresie AAL w Polsce i na
świecie
2.1. Podstawowe informacje nt. przewidywanych trendów demograficznych i
związanych z tym problemów (mgr inż. M. Karlińska)
2.1.1. Wprowadzenie – definicje progu demograficznej starości oraz
wiekowych granic starości.
Próg demograficznej starości, zdefiniowany przez ekspertów ONZ jako osiągnięcie
odsetka 7% ludzi w wieku 65 lat i więcej w stosunku do ogółu ludności, albo też jako
frakcja 12% osób w wieku 60 lat i więcej w stosunku do populacji ( współczynnik starości
zaproponowany przez polskiego demografa Edwarda Rosseta), Polska przekroczyła w
1967 roku, zaś w roku 1980 ludzie powyżej 65 roku życia stanowili ponad 10% ogółu
społeczeństwa – pozwala to mówić o przestąpieniu „progu zaawansowanej starości
demograficznej”.
Trudno jest jednoznacznie zdefiniować starość, ponieważ ludzie wkraczający umownie
w wiek nieaktywności zawodowej pod wieloma względami nie stanowią jednolitej grupy
– dotyczy to stanu zdrowia, aktywności fizycznej, psychicznej, a także sytuacji społeczno-
ekonomicznej; można mówić o niehomogeniczności starości. Rozróżnia się: granicę
chronologiczną, czyli wiek kalendarzowy, granicę biologiczną wynikającą ze sprawności
psychofizycznej, ustalaną za pomocą testów sprawnościowych, granicę ekonomiczną –
jako wiek zaprzestania pracy zawodowej, granicę prawną, w której uprawnienia
emerytalne uzależnione są od charakteru wykonywanej pracy i związanych z nią
przywilejów skracających okres zatrudnienia.
Jako kryterium wyróżniające wiek starości demograficznej może być przyjęty wiek
60 lat, 65 lat lub też kryterium ekonomiczne, czyli wiek nabywania ogólnych uprawnień
emerytalnych (w Polsce 60 lat dla kobiet, 65 lat dla mężczyzn), powszechnie przyjmowany
jako dolna granica wieku poprodukcyjnego.

wiek
przedprodukcyjny
wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny
wiek
0 17 60 65
6
Starość określa się czasami mianem trzeciego wieku życia, w którym wyróżniane są
wiek przejściowy (60 – 74), podeszły (po 75 r. ż.) i „bardzo podeszły” (po 90 r. ż).
Eksperci WHO wyróżnili: wiek przedstarczy (45 – 59), wiek starzenia się, określany
jako wczesna starość (60 – 74), w którym to wieku są tzw. „młodzi-starzy”, wiek
starczy, nazywany także późną starością (75 – 89), w tym wieku znajdują się tzw.
„starzy-starzy” oraz długowieczność (90 lat i powyżej, długowieczni).

wczesna późna
wiek starość starość
przedstarczy ”młodzi- ”starzy-

starzy” starzy” długowieczność

wiek

45 60 75 90
Ludzie w Polsce żyją coraz dłużej, natomiast – głównie w związku z bezrobociem i
ogólnymi przeobrażeniami gospodarki – coraz krótszy jest okres aktywności zawodowej.
W ostatnich latach systematycznie obniża się średni wiek przechodzenia na emeryturę,
obecnie należy on do najniższych w Europie ( wynosi 57 lat u mężczyzn i 52 lata u kobiet).
W latach 1989 – 1997 liczba emerytów wzrosła prawie o 49%, rencistów pobierających
renty inwalidzkie
o 26%, rośnie tzw. „systemowa stopa obciążenia”, oznaczająca proporcję liczby
pobierających świadczenia emerytalno-rentowe do liczby ubezpieczonych. Wynosi ona ok.
56%, a za 30 lat być może jeden emeryt będzie przypadać na jednego pracującego. Stawia
to przed państwem ogromne wyzwania w dziedzinie zabezpieczenia społecznego.
W opracowaniu jako granicę starości przyjęto wiek 65 lat dla obojga płci lub
odpowiednio 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn, a w niektóre informacje odniesiono do
grup ludności w wieku powyżej 60 lat – związane to jest z występowaniem takich granic w
różnych materiałach źródłowych. Dane liczbowe do tabel i wykresów pochodzą z
publikacji elektronicznych Głównego Urzędu Statystycznego, dostępnych na stronie
internetowej [1].

7
2.1.2 Stan i struktura ludności Polski

Grupa Miasta Wieś
Ogółem mężczyźnikobiety
wieku razem mężczyźnikobiety razem mężczyźnikobiety
Polska 38125479 18426775 196987042336887811083770 12285108 14756601 7343005 7413596
w wieku:
przedprodukcyjnym 7660567 3925606 3734961 4237492 2170974 2066518 3423075 1754632 1668443
produkcyjnym 24481670 12567550 11914120154254427746945 7678497 9056228 4820605 4235623
mobilny (18-44 M/K) 15250271 7723824 7526447 9395499 4688366 4707133 5854772 3035458 2819314
niemobilny (45-64 M/ 45-59 K) 9231399 4843726 4387673 6029943 3058579 2971364 3201456 1785147 1416309
poprodukcyjnym 5983242 1933619 4049623 3705944 1165851 2540093 2277298 767768 1509530

Tab.1. Ludność według wieku, płci i miejsca zamieszkania w 2006 r.

Ludność Polski w 2006 r. liczyła 38 125 479 osób, w tym 51,7% kobiet, większość
ludności zamieszkiwała w mieście, stanowiąc 61,3% ogólnej liczby mieszkańców naszego
kraju. W ogólnej populacji udział grupy ludności w wieku poprodukcyjnym wynosił
15,7% , na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 56 osób w wieku
nieprodukcyjnym.

Ludność w wieku poprodukcyjnym wg regionów

w 2006 r.
8000000
7000000
6000000

5000000

4000000
3000000
2000000

1000000

0
Centralny Południowy Wschodni Północno- Południowo- Północny

Zachodni Zachodni
regiony

Rys.1. Ludność w wieku poprodukcyjnym według regionów w 2006r.

Jak widać na rys. 1, największa liczba ludności w wieku emerytalnym zamieszkuje
województwa śląskie i małopolskie, stanowiące południowy region naszego kraju, oraz
mazowieckie i łódzkie - region centralny, można mówić o przestrzennej koncentracji
starszych grup ludności w tych regionach. Najmniej osób w wieku 60+/65+ mieszka w
8
województwach dolnośląskim i opolskim, zatem region południowo-zachodni należy
uważać za region demograficznie młody. Świadczy to o zróżnicowaniu terytorialnym
procesu starzenia się ludności Polski.
Najczęściej stosowaną charakterystyką ogólną populacji jest mediana wieku
ludności, w Polsce wykazuje ona stałą tendencję rosnącą. W 1950 r. połowa
mieszkańców Polski miała mniej, a połowa więcej niż 25,9 lat, w 2000 r. mediana
wynosiła 35,4 lat. Średni wiek mieszkańca Polski, który obecnie wynosi 37 lat, wzrośnie
w 2030 r. do 46 lat, z tendencją do dalszego wzrostu.

Mediana wieku
2000 2004 2005 2006
Ogółem 35,4 36,5 36,7 37,0
Mężczyźni 33,4 34,4 34,7 35,0
Kobiety 37,4 38,6 38,9 39,1

Tab.2. Mediana wieku ludności

Użytecznym narzędziem, pozwalającym analizować strukturę ludności według wieku
i płci łącznie, jest wykres, nazywany piramidą wieku.

Rys.2. Piramida wieku ludności (GUS, stan w dniu 31.12. 2006 r.)

9
Obserwacja kształtu piramidy wieku pozwala na ocenę:
- przeszłości demograficznej przedstawianej na wykresie populacji, na którą
wskazują nieregularności w kształcie piramidy; wyrwy pokazują okresy niskiego poziomu
urodzeń, natomiast wybrzuszenia odnoszą się do okresów wzmożonej rozrodczości (wyż
demograficzny w latach pięćdziesiątych oraz „echo” tego wyżu w latach osiemdziesiątych)
- obecnej struktury według płci w poszczególnych grupach wieku (niższe roczniki
wieku cechuje przewaga liczby mężczyzn, natomiast im wyższa grupa wieku, tym większa
przewaga liczby kobiet ) oraz proporcji pomiędzy wyróżnionymi grupami wieku dla
każdej płci oddzielnie
- przyszłej liczebności populacji, jej struktury oraz spodziewanej w przyszłości
liczby urodzeń i zgonów, bowiem relacja pomiędzy podstawą i wierzchołkiem piramidy
pozwala przewidywać rozwój liczebny ludności [2]
Kształt dzwonu wskazuje na postępujący proces starzenia się naszego społeczeństwa.
Przy ocenie struktury ludności według płci wskaźniki struktury zastępuje się często
tzw. współczynnikiem feminizacji, który pokazuje, ile kobiet przypada średnio na 100
mężczyzn.
W 2000 r. współczynnik feminizacji dla Polski wynosił 106, natomiast w subpopulacji
osób starszych 150, przy czym w miastach osiągnął najwyższy poziom – 160, a na wsi –
144. Wartość tego współczynnika, wysoka w okresie powojennym (114 w 1946 roku)
zmniejszała się w kolejnych latach (110 w 1950 oraz 107 w 1960), od połowy lat
siedemdziesiątych ustabilizowała się na poziomie 105, a w 2000 wynosiła 106. W liczbach
bezwzględnych oznacza to, że obecnie w Polsce zamieszkuje ponad 1 mln kobiet więcej
niż mężczyzn. Jest to wynikiem działania dwóch przeciwstawnych prawidłowości
demograficznych:
- prawidłowości biologicznej, polegającej na tym, że rodzi się więcej chłopców niż
dziewczynek
- wyższej umieralności mężczyzn niż kobiet, występującej w Polsce we wszystkich
grupach
Prawidłowości te sprawiają, że przewaga mężczyzn występująca w niższych grupach
wieku wyrównuje się około 44 roku życia, aby w starszych grupach wieku zmienić się w
przewagę kobiet, tym większą, im wyższy wiek (piramida wieku).
Zmiany zachodzące w strukturze ludności według płci i wieku w subpopulacji osób
starszych znajdują wyraźne odzwierciedlenie w wartościach współczynnika feminizacji dla
poszczególnych grup wiekowych.
10