Roma Özel Hukukunun Ana Hatları - Ankara Üniversitesi Kitaplar

443 Pages·2007·23.55 MB·Turkish

ANKARA ÜNİVERSİTESİ HUKUK FAKÜLTESİ YAYINLARI No. 414
Dr. Paul Koschaker
Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Eski Ordinaryüs Profesörü
Kitabı yeniden elden geçiren
Dr. Kudret Ayiter
Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Roma Hukuku Profesörü
Modern Özel Hukuka Giriş Olarak
Roma Özel Hukukunun
Ana Hatları
Sevinç Matbaası, Ankara -1977
Ö N S ÖZ
Türkiye, Atatürk'le Avrupa kültürüne bağlanmış ve bunun ne­
ticesinde üniversitelerinde Roma Hukuku tahsilini kabul etmiştir.
Çünkü bu hukuk Avrupa'nın malıydı. Avrupa kültürünün doğumu
ve 11 inci asırdanberi bütün Avrupa memleketlerinde Roma Hu­
kukunun kabul edilmesi (reception) birbirine bağlı şeylerdir. Av­
rupa medeniyeti, Mukaddes Roma-Cermen İmparatorluğunun te­
min etmeğe çalıştığı siyasî birlikten ziyade, klasik Roma'ya isti­
nat eden kültür birliğini gerçekleştirmiştir. Fakat reception'un
Roma Hukukunun tatbikatta mer'î hukuk haline gelmesi gayesiy­
le yapıldığını da unutmamak lâzımdır. Bu gaye ile Roma Hukuku
bütün Avrupa memleketlerinde, bazan az, bazan geniş ölçüde ka­
bul edildi. Reception esas itibariyle hususî hukuka münhasır kal­
mıştır. Çünkü Roma hususî hukukunun muayyen bir zamana bağ­
lı olmıyan, her devirde mer'î olabilecek şekli bu işe elverişliydi.
Roma Hukukunu kabul eden bu memleketlerin bir zamanlar Ro­
ma İmparatorluğuna tâbi bulunmalarının, bilhassa Küçük Asya'nın
Roma'nm en değerli eyâletlerinden biri ve orta zamana kadar Do­
ğu Roma İmparatorluğunun esas ülkesi olmasının hiç bir ehemmi­
yeti yoktur. Çünkü tarihî ve siyasî devamlılık bu memleketlere ye­
ni milletlerin hicret etmesiyle kesintiye uğramıştı. Fakat Avrupa'nın
kültür devamlılığı, gelip geçen asırlar zarfında içten içe yaşadı ve
bu devam ediş, reception'un en mühim sebebi oldu.
Bundan dolayı Roma Hukuku asırlarca tatbikatta mer'î hukuk
olarak yaşadı ve tetkik edildi. Roma Hukuku 18 ve 19 uncu asır­
danberi Avrupa'da her yerde, modern kanunlaştırmalarla ikinci
plâna atıldı. Bu vaziyet son otuz - kırk sene içinde Roma Hukuku­
nun, ilimde, tek taraflı ve tarihî olarak tetkikine müncer oldu. Bu
iş ilimden ziyade tedrisat için tehlikeli sayılabilir. Çünkü talebele­
rimiz haklı olarak : «Çoktan inkiraz etmiş bir hukuku tetkik edip
ne olacak? Biz tatbikatla meşgul hukukçu olmak niyetiyle hukuk
tahsili yapıyoruz. Yoksa Roma tarihçisi ve arkeolog olmak istemi­
yoruz» diyeceklerdir.
Fakat Roma Hukuku, tatbikatta mer'î olup olmadığına bakıl­
madan pratik bir iş de görebilir. Çünkü Roma Hukukçuları, numu­
ne ittihaz edebilecek kadar açık ve mantıkî bir «Hukukî mefhumlar
sistemi» inşa etmiştir, hususî hukuku bu suretle başka hukuklar-
dahi ilkel safhanın üstüne çıkarmışlar, ve neticede bugün az çok
bütün modern hukukların esasını teşkil eden ve açıklığı, sade­
liğiyle bilhassa hukuk tahsiline başhyan kimselere öğretilebilecek
ve bilinmesi modern hususî hukukun anlaşılmasını kolaylaştıracak
bir hukuk sistemi yaratmışlardır.
Bu maksatla, bu kitapta Roma Hukukunu, bu hukukun muh­
telif tarihî devrelere taksimini nazara alan tarihçi bir metodla de­
ğil, doğrudan doğruya dogmatik bir metodla tetkik etmeği tercih
ettim. Çünkü tarihçi bir metodla bazı ehemmiyetli dogmatik nok-
tai nazarlar ikinci plânda kalır. Roma Hukuku ile hiç ilgisi bu­
lunmamakla beraber. Alman Pandekt Hukuku nazariyelerini esas
ittihaz ederek baş tarafa bir «Umumî Hükümler» kısmı ilâve edi­
yorum. Çünkü böyle bir umumî hükümler kısmını gerek hukukî,
gerek pedagojik bakımdan daima faydalı bulurum.
Bu arada âlimler için, ilmî bir «Roma Hukuku el kitabı» yaz­
mak istemediğimi belirtmek isterim. Ben yalnız yüksek tahsil ta­
lebeleri için, modern araştırmaların son durumunu ihtiva eden, ve
aynı zamanda vasat bir talebe tarafından okunup anlaşılabilen bir
kitap yazmak istedim. Bundan dolayı kitaba ilmî notların konma­
sından kaideten vazgeçilmiştir. Bu notlar vasat bir talebeyi ilgilen­
dirmez ve esasen orada gösterilmiş olan eserleri bulup incelemesi
pek güçtür. Buna mukabil, uzun hocalık seneleri zarfında yaptığım
gibi, Roma Hukukunun hâlen mer'î, modern hususî hukuklar ile
olan alâkasını tebarüz ettirdim. Bu suretle talebelerin Roma Hu­
kukuna karşı olan ilgisi arttırılmış olacaktır. Bu arada Roma Hu­
kukuna ait muayyen bir problem talebeyi fazlaca alâkadar ettiği
takdirde, bu problemi inceliyebilmesi için kendisine yardım ede­
cek olan profesörüne her zaman müracaat edebilecektir.
Bu münasebetle, takrirlerimi bir ders kitabı şeklinde bastır­
mayı üzerine almış olan Fakülteye en derin teşekkürlerimi ifade
etmek isterim. Ders verdiğim bu şehri, Ankara'yı, ilerlemiş yaşım
IV
sebebiyle nihaî olarak terk ettiğim bu anda, bu kitabın basılması
bana pek güç gelen ayrılığı biraz kolaylaştırmaktadır. Çünkü ders
takrirleri bir insan eseri olması sebebiyle tıpkı insanlar gibi fâni­
dir. Fakat belki basılmış olan kitabımla bir kaç sene daha devam
edecek bir hâtıra bırakmış olabilirim.
Ankara, 20 Haziran 1950
Dr. Paul Koschaker
Kitabın yeni baskısının önsözü
Prof. Koschaker «Roma Hususî Hukukunun ana hatları» kita­
bını 1948-1949 Ders Yılı içinde yazmıştı. Üzerinden 27 yıl geçti.
Koschaker, kitabının önsözü sonunda yazdığı gibi, eseri ile yalnız
bir kaç sene daha devam edecek bir hatıra değil, Ankara Hukuk
Fakültesindeki Roma Hukuku öğretimini kurmuş oldu. (1970 yılın­
da Aix - en Provence Üniversitesinin Roma Hukuku Prof. Jean
Macqueron için çıkarttığı armağanda «Paul Koschaker und der
Unterrich des römischen Rechts an der Universität Ankara» - Paul
Koschaker ve Ankara Üniversitesinde Roma Hukuku öğretimi, isim-
li yazımla bunu ayrıntıları ile açıkladım). Geçen yıllar içinde,
Koschaker'in eserinin ana hatlarında bir değişiklik yapmamakla be­
raber, derslerde, yeni bilgileri öğrencilere daima verdim. Kitabın
yeni baskısında bu yeni bilgilerin kitaba girmesi gerektiğine de ka­
naat getirdim. Koschaker ile yıllarca beraber çalışmıştım. Yeni bil­
gileri kitaba almamanın her şeyden evvel onun arzusuna aykırı ola­
cağım biliyordum. Bu bakımdan kitabı bilgi itibariyle yenilemek
ihtiyacını duydum. Bunu ancak mutlaka yapılması gereken yerler­
de yaptım. Yazılı Akitlerin, Nişanlanma, Evlenme ve Manus Parag­
raflarının kitaba girişi bu şekilde oldu. Bazı yerlerde mevcut pa­
raflara bazı ilâveler yapıldı : Actio Negatoria, Tasarruf ve Taah­
hüt Muameleleri, Borç ve Mes'uliyet buna örnek olabilir. Kitabın
paragraf sıralanmasında da bazı değişiklikler oldu. Giriş kısmının
paragrafları yeni bir sıra aldığı gibi, Havale gibi kısımlar yeni bir
paragraf içinde toplandı. Bunlar on yedi yıllık bir öğretim tecrü­
besine dayanan değişikliklerdir. Kitap sonunda, dört paragraf art­
mış olarak bir araya geldi. Her türlü ilâve ve değişikliklerin ilmî
sorumluluğu yalnız bana aittir. Bunun belirtilmesi gerektiğine kani
olduğumdan, kitabın yalnız mütercimi olduğuma dair kaydı kaldır­
mayı doğru gördüm. Fakat bütün bunlarla kitabın esasdan değiş­
miş olduğunu hiç bir şekilde ifade etmek istemiyorum. Aksine,
mümkün olan her yerde, Koschaker'in metnine aynen, hiç bir de­
ğişiklik yapmadan bağlı kalmaya gayret ettim. Okuyucu, Paragraf­
lar içinde numaralamadaki değişikliklere rağmen bunu hemen gö­
recektir.
Kitabın tercümesini yirmi üç yıl evvel yapmıştım. Arada geçen
yıllarda Türkçe, değişiklikler gördü. Lisan bakımından metni değiş­
tirmenin gerekip gerekmediğini çok düşündüm. Yeni lisanla yazılan
kitapların öğrencilere verdiği güçlükleri öğrenim faaliyetimin için­
de her gün görüyorum. Ders kitapları ile konunlann lisanları bir­
birini tutmayınca öğrenci ne yapacağını bilmiyor. Öğrenciye yeni
bir dil değil, memleketin hukukunu öğretmemiz gerekiyor. Kaldı
ki Hukuk yerleşmiş, oturmuş bir dile ve terimlere ihtiyaç gösterir.
Lisan öncülüğünü, tarihin hiç bir devrinde ve hiç bir yerde Hu­
kukçular değil, edebiyat yazarları yapmışlardır. Hukuk Fakültesin­
de hoca olarak öğrencilerimize eski ve yeni dili bir arada öğretme­
nin gerektiğine yıllardanberi inanmışımdır. Kitapta bunun için se-
lâhiyet ve yetki, icar ve kira, iyiniyet ve hüsnüniyet, gayrimenkul
ve taşınmaz, müruru zaman ve zaman aşımı, vs... yanyana kullanıl­
mış ve öğrenci yürürlükte olan eski kanunları da anlıyacak şekilde
yetişsin diye gayret sarf edilmiştir. Özel Hukukla ilgili terimleri öğ­
rencilerin bilhassa Roma Hukuku derslerinde öğrendiklerini bili­
yorum.
Kitabın basılmasında, düzeltmelerin yapılmasında yardımı geç­
miş olan Asistan Dr. Kerra Tunca'ya burada bilhassa teşekkür et­
mek isterim.
Ankara, 10 Ocak 1975
Kudret AYİTER
VIII
İ Ç İ N D E K İ L ER
Sayfa
Önsöz III
Bu Baskının Önsözü VII
G İ R İŞ
ROMA HUKUKUNUN BU GÜN İÇİN ÖNEMİ
§ 1. Roma Hukukunun Avrupa ve Dünya için Önemi . 1
A — Roma Hukukunun tespiti (s. 3). B — İmpara­
torluk devrinde Roma hukuku (s. 4).
§ 2. İus Civile ve İus Gentium 8
I — Roma devleti (s. 8). II — Roma devletinin hu­
kuk nizamı (s. 8). III — Commercium ve Connubi-
um (s. 9). IV — Roma devletinin ve hukukunun
genişlemesi (s. 10). V — İus Gentium'un milletler
arası bir hukuk olması (s. 10). VI — Sonraki ge­
lişim (s. II).
§ 3 İus Civile ve İus Honorarium. Roma Usul Hukuku. 11
I — İus Civile, lus Gentium, İus Honorarium (s.
11). II — Yargı hakkı ve Consules'ler (s. 13). Ill —
Roma hukuk mahkemeleri usulü (s. 14). IV — Me­
deni hukuk ile Praetor hukuku arasındaki ilişki
(s. 18). V — Praetor hukukunun Medeni hukuk ara­
sındaki fonksiyonu (s. 19).
§ 4. Millî Roma Hukukunun Kurucuları Olarak Roma
Hukukçuları. Mukayeseli hukuk tarihi 20
I — Eski hukukların karşılaştırması (s. 20). II —
Çeşitli hukuk sistemleri arasındaki benzerliğin
Sayfa
açıklanması (s. 23). III — Roma hukukunda hu­
kukçuların rolü (s. 25).
§ 5. Corpus Iuris Civilis ve kısımları 27
I — Corpus Iuris Civilis'in meydana getirilmesi (s.
27). II — İnterpolatio'lar (s. 33).
§ 6. Ìustinianus'tan Zamanımıza Kadar Roma Hukuku
Tarihi 35
. I — Kavimler göçünün Corpus iuris Civilis'e
tesiri (s. 35). II — Glossatôr'ler okulu (s. 35).
Ill — Kommentator'lar okulu (s. 36). IV — Re­
ception (s. 37). V — Tabii Hukuk okulu (s. 38).
VI — Tarihçi hukuk okulu (s.. 39). VII — Alman­
ya'da kanunlaştırma hareketi (s. 40).
§ 7. Özel Hukukun Sistemi 41
I — Özel hukukun tasnifi (s. 41). II — Genel hü­
kümler bölümü (s. 43). III — Özel hukukun diğer
tasnifler (s. 44).
§ 8. Bugünkü Roma Hukuku Öğretimi 45
I — Roma hukukunun zamammızdaki önemi (s.
45). II — Roma hukuku öğreniminin faydaları (s.
46). III — Roma hukukunun öğrenilmesinde yar­
dımı dokunacak eserler (s. 47).
I. Kitap
UMUMİ HÜKÜMLER
§ 9. Hukuki İşlemler Kavram ve Taksimi 53
I — Kavram (s. 53). II — Taksimi (s. 54).
§ 10. Hukuki İşlemlerin Genel Şartları 56
I — Ehliyet (s. 56). II — Hukuki muameleyi yap­
mak iradesi (s. 56). III — Hukuki muamelenin
saiki (s. 62).
§ 11. Şart ve Vade ! 63
I — Şart (s. 64). II — Vade (s. 66).
X
Sayfa
§ 12. Hukuki Muamelelerde Temsil ... ... 66
I — Doğrudan doğruya temsil (s. 66). II — Dolayı-
siyle temsil (s. 67). III — Haberci (s. 68). IV — Ro­
ma hukukunda temsil (s. 68).
§ 13. Hukuk İşlemlerin Butlanı ve Feshi Kabil Olma­
ları 69
I — Butlan (s. 69). II — Fesih kabiliyeti (s. 70).
III — Roma hukukunda fesih kabiliyeti (s. 71).
§ 14. Hukuki Sonuç 71
I — Hukuk düzeninin olaylara tanıdığı sonuçlar
(s. 71). II — Hakların iktisabı (s. 72).
II. Kitap
ŞAHSIM HUKUKU
§ 15. Şahıs Kavramı '. 75
I — Hukuk süjesi (s. 75). II — Doğum (s. 75).
III — Roma hukukunda Status'lar (s. 76).
§ 16. Status Libertatis. Hür Olanlar ve Hür Olmıyanlar . 77
I — Roma'da kölelerin hukuki durumu (s. 77). II —
Kölelerin fiili durumu (s, 77). III — Kölenin ikti­
sap ve borçları (s. 78). IV — Azatlama (s. 79).
§ 17. Status Civitatis Vatandaşlar ve Vatandaş Olmı­
yanlar ... 80
I — Roma'da vatandaşlık, medeni haklardan fay­
dalanma (s. 80). II — Latinlerin durumu (s. 81).
§ 18. Status Familiae. Kan Hısımlığı ve Sihri Hısımlık. 82
I — İus Gentium ve lus Civile'ye göre aile (s. 82).
II — Hısımlık (s. 83). III — Kan hısımları (s. 83).
IV — Sihri hısımlık (s. 85).
§ 19. Agnatio ve lus Civile Ailesi 85
I — fus Gentium'a dayanan aile (s. 85). II — Aile­
nin durumu (s. 87). III — Cognatio (s. 88).
XI
Sayfa
§ 20. Başkasının Hakimiyeti Altında Olan ve Olmıyan
Şahıslar 88
I — Persona alieni iuris ve persona sui iuris (s.
88). II — Aile evlâdının malvarlığı ehliyeti (s. 88).
III — Aile evlâdının ve kölenin durumu (s. 89).
IV — Peculium profecticium (s. 89).
§ 21. Capitis Deminutio. Şahsi Durumun Değişmesi ... 90
1 — Capitis deminutio maxima (s. 90). 2 — Capitis
deminutio media (s. 90). 3 — Capitis deminutio mi­
nima (s. 90).
§ 22. Medeni Hakları Kullanma Ehliyeti (Fiil ehliyeti) . 90
I — Fiil ehliyeti (s. 90). II — Kısıtlanması (s. 91).
§ 23. Tüzel Kişiler 96
I — Mahiyeti (s. 96). II — Gelişimi (s. 98).
§ 24. Tüzel Kişilerin Çeşitleri 99
I — Kamu hukuku ve özel hukuk tüzel kişileri
(s. 99). II — Kamu hukuku tüzel kişilerinde me
déni haklardan faydalanma ehliyeti (s. 99). III —
Özel hukuk tüzel kişileri (s. 100).
III. Kitap
AYNİ HAKLAR
§ 25. Eşya (ayın) Kavramı 103
I — Tanımı (s. 103). II — Hukuken ayın olmayan
şeyler (s. 103). III — Bir araya getirilmiş aymlar
(s. 104).
§ 26. Ayınların (Eşyaların) Cinsleri 105
A — Res extra commercium (s. 106). B — Res in
commercio (s. 107).
§ 27. Ayni Haklar. Başkalarına Ait Eşyalar Üzerindeki
Haklar Mülkiyet ve Iura İn Re Aliena 113
I — Aynî hakların mahiyeti (s. 113). II — Mülki-
XII