Rodzina made in Poland. Antropologia pokrewieństwa i życia rodzinnego

331 Pages·2014·3.66 MB·Polish

agata stanisz
RODZI N A MADE IN POLAND
Publikacja jest dostępną na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych
samych warunkach 3.0 Polska. Zezwala się na wykorzystanie publikacji zgodnie z
licencją – pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej oraz wskaza-
nia autora jako właściciela praw do tekstu. Treść licencji dostępna na stronie: http://
creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/legalcode
RODZINA MADE
IN POLAND
ANTROPOLOGIA POKREWIEŃSTWA
I ŻYCIA RODZINNEGO
Agata Stanisz
Poznań 2014
Wydawca: Agata Stanisz
Wersja elektroniczna książki „Rodzina made in Poland. Antropologia pokrewieństwa
i życia rodzinnego” wydanej w serii wydawniczej Poznańskich Studiów Etnologicz-
nych nr 16. Skład rady naukowej serii: Michał Buchowski (przewodniczący), Wal-
demar Kuligowski, Jacek Schmidt, Ryszard Vorbrich.
Recenzenci tomu
prof. dr hab. Michał Buchowski
dr hab. prof. UAM Jacek Schmidt
Redakcja
Katarzyna Majbroda
Projekt i skład
Paweł Janowski (www.dan.art.pl)
Projekt okładki
Wojciech Janiak
ISBN 978-83-937070-1-0
Wydawca wersji elektronicznej: Agata Stanisz ([email protected]),
Poznań 2014
Spis treści
Wprowadzenie 9
1. Pokrewieństwo i życie rodzinne jako przedmiot badań 9
2. Kontekst polski 13
3. Nurty interpretacyjne i podstawowe pojęcia 17
4. Cele i założenia 20
5. Konstrukcja książki 23
Rozdział I
Proces badawczy, metody i materiał empiryczny 25
1. Początek 25
2. Miejsca badań 28
3. Metody 30
4. Autokrytyka 32
5. Opisy i narracje rozmówców 37
Rozdział II
Konteksty 39
1. Trzy lokalizacje 39
1.1. Stare Miasto w Poznaniu 40
1.2. Sobieszów i Jagniątków 42
1.3. Dziekanowice 45
2. Rodziny 47
2.1. Rodziny z Poznania 51
2.2. Rodziny z Sobieszowa i Jagniątkowa 62
2.3. Rodziny z Dziekanowic 67
3. Codzienność i uwikłanie w sieci pokrewieństwa 72
Rozdział III
Teorie i obrazy 77
1. Dynamiczna sieć krewnych 77
2. Obezwładniające dychotomie: pokrewieństwo i płeć kulturowa 82
3. Emocje w kontekście antropologii rodziny 86
4. Procesualność i wielość perspektyw 87
Rozdział IV
Dyskursy i ideologie 93
1. Dyskursy i deklaracje 93
1.1. Reprodukcja 94
1.2. Rodzina patriarchalna i feminizm 98
2. Ideologia pokrewieństwa 102
3. Pamięć i wiedza 106
Rozdział V
Pokrewieństwo udomowione 113
1. Dom, gospodarstwo domowe czy rodzina? 113
2. Wielopokoleniowość 127
3. Mediacja prywatnego i publicznego 135
4. Życie rodzinne od kuchni 138
Rozdział VI
Pokrewieństwo made in Poland 143
1. Pokrewieństwo w procesie produkcji 143
2. Ruchomy system terminologii 158
3. Obyczajowe nieoczywistości w polskim systemie pokrewieństwa 169
3.1. Małżeństwa kuzynowskie 170
3.2. „Lewirat” i małżeństwo braci i sióstr 171
3.3. Bigamia 174
3.4. Kazirodztwo 178
3.5. Małżeństwa swingerów 180
Rozdział VII
Kohabitowanie z dzieckiem czy bez? Małżeństwo i konkubinat 183
1. Konkubinat versus małżeństwo 183
2. Dzietność i posiadanie dzieci 191
3. Macierzyństwo 196
4. Ojcostwo 203
5. Romans, rozwód, śmierć 208
Rozdział VIII
Pulsujące relacje 221
1. Konflikty i kompromisy 221
2. Momenty przełomowe 222
3. Konflikty wewnątrzdomowe 227
4. Konflikty wewnątrz sieci 231
5. Rodzinne sekrety 238
6. Antysiostrzeństwo 241
7. Transformacje roli w sieci krewnych 246
Rozdział IX
Pomoc, wzajemność, wymiana 253
1. Pomoc i bezpieczeństwo socjalne 253
2. Wzajemność i wymiana 257
3. Altruizm i obowiązek moralny 262
4. Mechanizm pomocy w praktyce 266
Rozdział X
Ekonomia i więzi rodzinne 277
1. Relacje między ekonomią a rodziną 277
2. Aktywność ekonomiczna kobiet 284
3. Familizmy − kapitały 294
Zakończenie 301
Bibliografia 307
Indeks 321

Wprowadzenie
1. Pokrewieństwo i życie rodzinne jako przedmiot badań
Antropologia kulturowa od zarania swojego istnienia zajmuje się zagadnieniem,
które stanowi główny temat niniejszej książki – jest nim pokrewieństwo. Trudno
sobie wyobrazić dzieje tej dyscypliny bez studiów nad tym zjawiskiem. Poczynając
od prac Lewisa H. Morgana, po Davida M. Schneidera w Stanach Zjednoczonych
Ameryki, Émila Durkheima po Claude’a Lévi-Straussa we Francji, wreszcie Wil-
liama H. R. Riversa, Bronisława Malinowskiego, Alfreda R. Radcliffe-Browna po
Meyer Fortesa w Wielkiej Brytanii zagadnienie pokrewieństwa zajmowało istotne
miejsce w procesie kształtowania się wiedzy antropologicznej (Morgan 1871; Sch-
neider 1980; Lévi-Strauss 1969; Rivers1914; Malinowski 2002; Radcliffe-Brown
1950; Fortes 1959). W latach 70. XX wieku pokrewieństwo jako pole badawcze
zostało niemal ostatecznie zakwestionowane; niejednokrotnie ogłaszano jego koniec,
który w rzeczywistości nigdy nie nastąpił. Odejście od studiów nad pokrewieństwem
odzwierciedlało bardziej ogólne zmiany zachodzące w ówczesnej antropologii, która
zwróciła się ku nowym problemom badawczym, stawiając odmienne od dotychcza-
sowych pytania. W dyscyplinie nastąpiło przejście od zainteresowania strukturami
do zainteresowania praktykami społecznymi a następnie dyskursami (zob. Peletz
1995: 343-372). Destabilizacja antropologicznej idei pokrewieństwa była częścią
znacznie szerzej zakrojonych zmian społeczno-kulturowych, dzięki którym przeła-
mano dotychczasowe zaangażowanie intelektualne w zideologizowane domeny wie-
dzy, takie jak ekonomia, polityka, religia a także pokrewieństwo. Do tego momentu
pokrewieństwo, zarówno w ujęciu ewolucjonistycznym, funkcjonalistycznym, jak
i strukturalistycznym było niezmiennie wiązane z koncepcją stabilności społecznej.
W dużej mierze odzwierciedlało to zachodnie przekonania o tym, czemu powinny
służyć więzi pokrewieństwa i życie rodzinne. Na przełomie lat 80. oraz 90. XX wieku
pokrewieństwo zostało poddane rewitalizacji – ukuto pojęcie nowych studiów nad
pokrewieństwem. Standardem stało się ujmowanie relacji pokrewieństwa z perspek-
Pokrewieństwo i życie rodzinne jako przedmiot badań | 9
tywy płci kulturowej, cielesności, koncepcji ja i osobowości (Wilson 2008)1. „Nowe
pokrewieństwo” zyskało nową ważność dzięki teoriom feministycznym, badaniom
nad bliskością i intymnością, nad pokrewieństwem niebiologicznym oraz nowymi
technologiami reprodukcyjnymi.
Eksploracja pokrewieństwa w starym stylu, a zatem jego systemowa analiza opie-
rająca się na wysiłkach typologizujących oraz sformalizowanych badaniach terminolo-
gii, straciła rację bytu. Wraz z pracami takich badaczek jak Syliva J. Yanagisako, Jane
F. Collier (2007: 21-59), Signe Howell, Marit Melthuus (2005: 309-339), Rayana
Rapp (1987: 49-70), Michelle Rosaldo, Louise Lamphere (1974: 1-16), Marylin
Strathern (1992a) i Janet Carsten (2004) destabilizacji uległa zachodniocentryczna
opozycja między relacjami biologicznymi i społecznymi a rozważania nad pokre-
wieństwem wyszły poza dyskursy skupiające się przede wszystkim na denaturalizacji
tego zjawiska. Antropolodzy uwrażliwili swoje rozważania na rdzenne idiomy relacji
genealogicznych i powinowactwa a pytanie o to, co konstytuuje pokrewieństwo prze-
stało być aktualne. Poszukiwanie definicji, klasyfikowanie, formalne analizy, argu-
menty „naturalistyczne” i „kulturalistyczne” straciły na znaczeniu w momencie, kiedy
pokrewieństwo zaczęto postrzegać jako niejednoznaczny układ relacji, dynamiczne,
kontekstowe zjawisko znajdujące się w procesie. Długo utrzymująca się tendencja
do komplikowania i formalizowania studiów nad pokrewieństwem pomijała ważne
wymiary tego zjawiska, włączając w to aspekt emocjonalny, codzienny i sytuacyjny.
Intymne relacje zachodzące między osobami tworzącymi różne formy rodziny nie
cieszyły się szczególnym zainteresowaniem. Codzienne praktyki cechujące oddolne
i lokalne realizacje idiomów pokrewieństwa, począwszy od gotowania, sprzątania
na relacjach sąsiedzko-rodzinnych kończąc, nie były interesujące. Lokowano je wy-
łącznie w obrębie domeny domowej, opozycyjnej względem przestrzeni politycznej
i publicznej. Oczywiście zainteresowanie tak zwaną rodziną nuklearną, którą dziś
można rozumieć jako jedną z wielu możliwych domowych kompozycji, pojawiło się
w antropologii dość wcześnie, choćby wraz z inspirowanym psychologią freudowską,
funkcjonalizmem Bronisława Malinowskiego. Jednakże to jeden z jego uczniów −
Meyer Fortes zainicjował nadal trudny do odrzucenia rozdział pomiędzy tym, co
domowe a tym co polityczne. Meyer Fortes, podobnie jak Bronisław Malinowski,
również był zainteresowany rodzina nuklearną (Carsten 2004:2). Niemniej jednak
1 Antropologiem, którego koncepcje znacząco wpłynęły na teorię pokrewieństwa, był ame-
rykański antropolog David Schneider. Dokonał on denaturalizacji pokrewieństwa, wskazując, że
jest ono przede wszystkim konstruktem kulturowym i nie wszędzie wyrażane jest w stosunkach
genealogicznych. Jednakże jego krytyka nie mieści się jeszcze w nurcie tzw. nowych studiów nad
pokrewieństwem, które zjawiają się w momencie, kiedy analiza i interpretacja pokrewieństwa
zostaje przedsięwzięta z perspektywy teorii feministycznych oraz studiów nad płcią kulturową.
Sztandarową pracą jest książka z 1987 redagowana przez J. F. Collier oraz S. J. Yanagisako, pt.
Gender and Kinship. Essays Toward a Unified Analysis.
10