Rigveda (Hindi) ऋग्वेद

1853 Pages·2014·11.973 MB·Hindi

by  Dr. Ganga Sahay Sharma, Dr. Rekha Vyas

ऋ(cid:185)वेद
डा. गंगा सहाय शमा(cid:181)
एम.ए. ((cid:573)ह(cid:606)द(cid:607)-सं(cid:215)कृ त), पी-एच.डी., (cid:517)ाकरणाचाय(cid:181)
सं(cid:215)कृ त सा(cid:561)ह(cid:198)य (cid:274)काशन
******ebook converter DEMO Watermarks*******
©
१९७९
सं(cid:215)कृ त सा(cid:561)ह(cid:198)य (cid:274)काशन
सं(cid:215)करण : २०१६
ISBN
: 978-93-5065-223-7
VP H
: 1750.5 16*
सं(cid:215)कृ त सा(cid:561)ह(cid:198)य (cid:274)काशन के (cid:563)लए
(cid:561)व(cid:520) बु(cid:183)स (cid:274)ाइवेट (cid:563)ल.
एम-१२, कनाट सरकस, नई (cid:560)द(cid:210)ली-११०००१
(cid:508)ारा (cid:561)वत(cid:559)रत
******ebook converter DEMO Watermarks*******
अपनी बात
म(cid:441)ने सायण आचाय(cid:181) के भा(cid:214)य पर आधा(cid:559)रत ऋ(cid:185)वेद का अनुवाद (cid:561)कया था. उस समय
आशा नह(cid:429) थी (cid:561)क (cid:274)ाचीन भारतीय सं(cid:215)कृ (cid:561)त को जानन े क(cid:609) इ(cid:188)छा रखने वाल(cid:450) को यह इतना
अ(cid:562)धक (cid:413)(cid:562)चकर लगेगा. मुझ जैस े सामा(cid:202)य (cid:517)(cid:563)(cid:483) के (cid:563)लए यह गौरव क(cid:609) बात है. (cid:561)व(cid:508)ान्,
(cid:574)च(cid:606)तक एव ं मनीषी पाठक(cid:450) न े अब तक (cid:561)कसी (cid:269)ु(cid:560)ट एवं असंग(cid:561)त का संके त नह(cid:429) (cid:561)कया है,
इसस े म(cid:441) अनुमान लगान े का साहस कर सकता (cid:404)ं (cid:561)क इस (cid:256)ंथ का अनुवाद, मु(cid:271)ण आ(cid:560)द
संतोषजनक है.
इस (cid:256)ंथ म (cid:438) ऋ(cid:185)वेद क(cid:609) ऋचा(cid:467) का वह अनुवाद (cid:560)दया (cid:403)आ है, जो अथ(cid:181) सायणाचाय (cid:181) को
अभी(cid:524) था. इस अनुवाद का आधार सायण का भा(cid:214)य है. उ(cid:202)ह(cid:450)ने (cid:565)जस श(cid:205)द का जो अथ(cid:181)
बताया है, वही म(cid:441)ने इस अनुवाद म (cid:438) देने का (cid:274)य(cid:198)न (cid:561)कया है.
म(cid:441)ने अनुवाद करन े के (cid:563)लए चार(cid:450) वेद(cid:450) म (cid:438) से ऋ(cid:185)वेद और ऋ(cid:185)वेद के अनेक भा(cid:214)य(cid:450) म (cid:438) से
सायण भा(cid:214)य ही (cid:183)य(cid:450) चुना, इसका उ(cid:502)र देने म(cid:438) मुझे संकोच नह(cid:429) है. ऋ(cid:185)वेद भारतीय जनता
एवं आय(cid:181) जा(cid:561)त क(cid:609) ही (cid:274)ाचीनतम पु(cid:215)तक नह(cid:429), (cid:561)व(cid:520) क(cid:609) सभी भाषा(cid:467) म (cid:438) सबस े पुरानी
पु(cid:215)तक है. सबस े (cid:274)ाचीन सं(cid:215)कृ (cid:561)त—वै(cid:560)दक सं(cid:215)कृ (cid:561)त—के (cid:274)ाचीनतम (cid:563)ल(cid:566)खत (cid:274)माण होने के
कारण ऋ(cid:185)वेद क(cid:609) मह(cid:502)ा सव(cid:181)मा(cid:202)य है. म (cid:441) इस (cid:561)ववाद म(cid:438) पड़ना नह(cid:429) चाहता (cid:561)क ऋ(cid:185)वेद क(cid:609)
ऋचा(cid:467) का ऋ(cid:561)षय(cid:450) न े ई(cid:520)रीय (cid:180)ान के (cid:414)प म (cid:438) सा(cid:179)ा(cid:198)कार (cid:561)कया था या उ(cid:202)ह(cid:450)ने (cid:215)वय ं इनक(cid:609)
रचना क(cid:609) थी. वैस े ऋ(cid:185)वेद म(cid:438) समसाम(cid:561)यक समाज का (cid:565)जस ईमानदारी, (cid:561)व(cid:215)तार एवं त(cid:202)मयता
से वण(cid:181)न (cid:561)कया गया है, उससे मेरा (cid:517)(cid:563)(cid:483)गत (cid:561)व(cid:520)ास यही है (cid:561)क ऋ(cid:561)षय(cid:450) ने समयसमय पर इन
ऋचा(cid:467) क(cid:609) रचना क(cid:609) होगी.
सायण के अ(cid:561)त(cid:559)र(cid:483) ऋ(cid:185)वेद पर व(cid:438)कट माधव, उद ग् ीथ, (cid:215)कं द(cid:215)वामी, नारायण, आनंद
तीथ(cid:181), रावण, मुद ग् ल, दयानंद सर(cid:215)वती आ(cid:560)द अनेक (cid:561)व(cid:508)ान(cid:450) न े भा(cid:214)य (cid:563)लख े ह(cid:441). इनम (cid:438) (cid:561)कसी
का भा(cid:214)य पूण(cid:181) (cid:414)प म(cid:438) उपल(cid:205)ध नह(cid:429) है. के वल सायण ही ऐसे (cid:561)व(cid:508)ान् ह(cid:441), (cid:565)ज(cid:202)ह(cid:450)न े चार(cid:450) वेद(cid:450)
पर पूण(cid:181) भा(cid:214)य (cid:563)लखा है और वह उपल(cid:205)ध है.
सायण का जीवनकाल चौदहव(cid:429) शता(cid:205)द(cid:607) है. वह (cid:561)वजयपुर नरेश ह(cid:559)रहर एवं बु(cid:183)क के
मं(cid:269)ी रह े थे. (cid:274)(cid:563)स(cid:509) आयुव(cid:439)द (cid:256)ंथ ‘माधव (cid:561)नदान’ (cid:563)लखने वाल े माधव आचाय (cid:181) इ(cid:202)ह(cid:429) के भाई थे.
(cid:561)कसी भी श(cid:205)द का अथ(cid:181) जानन े म (cid:438) परंपरागत (cid:180)ान का ब(cid:403)त मह(cid:503)व है. सायण को
ऋ(cid:185)वेद के परंपरागत अथ(cid:181) को जानन े क(cid:609) सु(cid:561)वधा बाद म (cid:438) होन े वाले आचाय(cid:452) से अ(cid:562)धक थी.
यह (cid:561)न(cid:585)व(cid:606)वाद है. मं(cid:269)ी होने के कारण सभी पु(cid:215)तक(cid:450) क(cid:609) (cid:274)ा(cid:567)(cid:203)त और (cid:561)व(cid:508)ान(cid:450) क(cid:609) सहायता उ(cid:202)ह(cid:438)
******ebook converter DEMO Watermarks*******
सहज सुलभ थी. सायण न े ऋचा(cid:467) के (cid:274)(cid:198)येक श(cid:205)द का (cid:561)व(cid:215)तार से अथ (cid:181) (cid:561)कया है. (cid:274)(cid:198)येक
श(cid:205)द क(cid:609) (cid:517)ाकरणस(cid:207)मत (cid:517)ु(cid:198)प(cid:563)(cid:502) क(cid:609) है तथा उ(cid:202)ह(cid:450)न े (cid:561)नघंटु, (cid:274)ा(cid:561)तशा(cid:184)य एव ं (cid:276)ा(cid:530)ण (cid:256)ंथ(cid:450) के
उदाहरण देकर अपने अथ(cid:181) क(cid:609) पु(cid:561)(cid:524) क(cid:609) है. इस (cid:274)कार सायण का अथ(cid:181) (cid:561)नराधार नह(cid:429) है.
वै(cid:560)दक मं(cid:269)(cid:450) के अथ(cid:181) जानने के हेत ु या(cid:215)क आचाय (cid:181) ने तीन साधन बताए ह(cid:441):
१. आचाय(cid:452) से परंपरा (cid:508)ारा सुना (cid:403)आ (cid:180)ान एव ं (cid:256)ंथ.
२. तक(cid:181) .
३. मनन.
सायण ने इन तीन(cid:450) का ही सहारा लेकर अपना भा(cid:214)य (cid:563)लखा है. सायण क(cid:609) कोई धारणा
अथवा (cid:565)जद नह(cid:429) जान पड़ती. कु छ अ(cid:202)य आचाय(cid:452) के समान उ(cid:202)ह(cid:450)न े सभी मं(cid:269)(cid:450) का
आ(cid:562)धभौ(cid:561)तक, आ(cid:201)या(cid:569)(cid:198)मक या आ(cid:562)धदै(cid:561)वक अथ(cid:181) नह(cid:429) (cid:561)कया है. कु छ आचाय(cid:452) का यहां तक
(cid:561)व(cid:520)ास रहा है (cid:561)क (cid:274)(cid:198)येक वै(cid:560)दक मं(cid:269) के उ(cid:483) तीन(cid:450) (cid:274)कार के अथ(cid:181) संभव ह(cid:441). सायण ने (cid:274)संग
के अनुकू ल कु छ मं(cid:269)(cid:450) का मानव जीवन संबंधी, कु छ का य(cid:180) संबंधी और कु छ का
आ(cid:198)मापरमा(cid:198)मा संबंधी अथ(cid:181) (cid:560)दया है. सायण के अनुसार, अ(cid:562)धकांश मं(cid:269)(cid:450) का अथ (cid:181) मानव
जीवन संबंधी ही है. शेष दो (cid:274)कार का अथ(cid:181) उ(cid:202)ह(cid:450)ने ब(cid:403)त कम मं(cid:269)(cid:450) का (cid:561)कया है. इस (cid:274)कार
एकमा(cid:269) सायण ही ऐसे भा(cid:214)यक(cid:502)ा(cid:181) ह(cid:441), (cid:565)ज(cid:202)ह(cid:450)न े (cid:561)कसी वाद का च(cid:213)मा लगाए (cid:561)बना वै(cid:560)दक मं(cid:269)(cid:450)
का अथ(cid:181) (cid:561)कया है. उनका भा(cid:214)य साधारण (cid:517)(cid:563)(cid:483) को वेदाथ (cid:181) समझने म (cid:438) भी सहायक है. इ(cid:202)ह(cid:429)
सब कारण(cid:450) से म(cid:441)ने अपने अनुवाद का आधार सायण भा(cid:214)य को बनाया है.
इस अनुवाद के साथ ऋ(cid:185)वेद क(cid:609) मूल ऋचाए ं भी द(cid:607) जा रही ह(cid:441). (cid:573)ह(cid:606)द(cid:607) म (cid:438) ऋ(cid:185)वेद के अ(cid:202)य
अनुवाद भी (cid:403)ए ह(cid:441), (cid:565)ज(cid:202)ह(cid:438) उनके लेखक(cid:450) न े सायण भा(cid:214)य पर आधा(cid:559)रत बताया है. म (cid:441) यह
कहन े का साहस तो नह(cid:429) कर पाऊं गा (cid:561)क उन सबके अनुवाद शु(cid:509) नह(cid:429) ह(cid:441); हां, यह कहन े म(cid:438)
मुझे संकोच नह(cid:429) है (cid:561)क म(cid:441)न े सायण का आशय (cid:215)प(cid:524) करन े का पूरा (cid:274)य(cid:198)न (cid:561)कया है.
ऋ(cid:185)वेद का (cid:561)वभाजन दस मंडल(cid:450) म(cid:438) (cid:561)कया गया है. (cid:274)(cid:198)येक मंडल म (cid:438) ब(cid:403)त स े सू(cid:483) एवं
(cid:274)(cid:198)येक सू(cid:483) म(cid:438) अनेक ऋचाए ं ह(cid:441). म(cid:441)न े अनुवाद म (cid:438) के वल यही (cid:561)वभाजन (cid:560)दया है. वैस े (cid:274)(cid:198)येक
मंडल कु छ अनुवाक(cid:450) म (cid:438) (cid:561)वभ(cid:483) है. अनुवाक सू(cid:483)(cid:450) म(cid:438) बांटे गए ह(cid:441). संपूण (cid:181) ऋ(cid:185)वेद को चौसठ
अ(cid:201)याय(cid:450) म (cid:438) (cid:561)वभ(cid:483) करके उनके आठ अ(cid:524)क बनाए गए ह(cid:441). (cid:274)(cid:198)येक अ(cid:524)क म (cid:438) आठ अ(cid:201)याय ह(cid:441).
सायण ने य े सब (cid:561)वभाजन (cid:560)दए ह(cid:441). उनके भा(cid:214)य म(cid:438) अ(cid:524)क(cid:450) एवं अ(cid:201)याय(cid:450) को ही (cid:274)मुखता द(cid:607)
गई है. एक तो यह (cid:561)वभाजन कृ (cid:561)(cid:269)म है, (cid:416)सरे इससे (cid:517)थ(cid:181) का (cid:277)म होता है, इस(cid:563)लए म(cid:441)ने इनका
उ(cid:210)लेख नह(cid:429) (cid:561)कया है.
सं(cid:561)हता अथवा भा(cid:214)य म(cid:438) (cid:274)(cid:198)येक मं(cid:269) के ऋ(cid:561)ष, देवता, छंद और (cid:561)व(cid:561)नयोग का उ(cid:210)लेख है.
ऋ(cid:561)ष का ता(cid:198)पय (cid:181) उस मं(cid:269) के (cid:561)नमा(cid:181)ता या (cid:271)(cid:524)ा ऋ(cid:561)ष से है. देवता का अथ (cid:181) है—(cid:561)वषय. यह
देवता श(cid:205)द के वत(cid:181)मान (cid:274)च(cid:563)लत अथ(cid:181) से सव(cid:181)था (cid:564)भ(cid:515) है. ऋ(cid:185)वेद के देवता सप(cid:198)नी (सौत), (cid:513)ूत
(जुआ), द(cid:559)र(cid:271)ता, (cid:561)वनाश आ(cid:560)द भी ह(cid:441). छंद से ता(cid:198)पय (cid:181) उस सांचे या नाप से ह ै (cid:565)जस म (cid:438) वह मं(cid:269)
(cid:561)न(cid:586)म(cid:606)त है. (cid:561)व(cid:561)नयोग का ता(cid:198)पय (cid:181) है—(cid:274)योग. जो मं(cid:269) समयसमय पर (cid:565)जस काम म (cid:438) आता रहा,
******ebook converter DEMO Watermarks*******
वही उस का (cid:561)व(cid:561)नयोग रहा. वै(cid:560)दक मं(cid:269)(cid:450) का अथ (cid:181) समझने म (cid:438) देवता ((cid:561)वषय) ही आव(cid:213)यक है.
इस(cid:563)लए म(cid:441)ने के वल देवता का ही उ(cid:210)लेख (cid:561)कया है.
अ(cid:562)धकांश सू(cid:483)(cid:450) म (cid:438) एक सू(cid:483) का ऋ(cid:561)ष एवं छंद एक ही है. कु छ सू(cid:483)(cid:450) म (cid:438) अलग-अलग
मं(cid:269)(cid:450) के अलग ऋ(cid:561)ष एवं छंद भी ह(cid:441). सभी वण(cid:452) के पु(cid:413)ष(cid:450) के अ(cid:561)त(cid:559)र(cid:483) कु छ ना(cid:559)रयां भी ऋ(cid:561)ष
(cid:403)ई ह(cid:441). मं(cid:269)(cid:450) के साथ (cid:276)ा(cid:530)ण, (cid:179)(cid:561)(cid:269)य, वै(cid:213)य एवं शू(cid:271) सभी ऋ(cid:561)ष के (cid:414)प म (cid:438) संबं(cid:562)धत ह(cid:441). (cid:276)ा(cid:530)ण
एवं (cid:179)(cid:561)(cid:269)य ऋ(cid:561)षय(cid:450) क(cid:609) सं(cid:184)या ही सवा(cid:181)(cid:562)धक है. वै(cid:213)य एवं शू(cid:271) ऋ(cid:561)ष एकएक ही ह(cid:441).
वै(cid:560)दक आय(cid:452) का समाज पूण(cid:181)तया (cid:561)वक(cid:563)सत एवं उ(cid:515)त समाज था. य(cid:560)द ऋ(cid:185)वेद म (cid:438) व(cid:588)ण(cid:606)त
बात(cid:450) को मानव जीवन संबंधी (cid:215)वीकार (cid:561)कया जाए तो आय(cid:452) का जीवन सभी (cid:274)कार से पूण(cid:181)
था. ऋ(cid:185)वेद म (cid:438) कु छ व(cid:215)तु(cid:467) एवं पशुप(cid:564)(cid:179)य(cid:450) के नाम एवं वण(cid:181)न सा(cid:179)ात् (cid:414)प से आए ह(cid:441) और
कु छ का उ(cid:210)लेख अलंकार (cid:414)प म (cid:438) (cid:403)आ है. वण(cid:181)न चाहे (cid:561)कसी भी (cid:414)प म(cid:438) हो, पर इतना (cid:563)स(cid:509)
हो जाता है (cid:561)क ऋ(cid:185)वेदकाल के लोग इन सब बात(cid:450) को जानते थे. कु छ बात(cid:438) उ(cid:202)ह(cid:450)न े (cid:274)(cid:198)य(cid:179)
देखी थ(cid:429) और कु छ क(cid:609) उ(cid:202)ह(cid:438) क(cid:210)पना हो सकती है.
कवच, लोहे का (cid:508)ार, सोने अथवा लोह े क(cid:609) नकद(cid:607), सुस(cid:558)(cid:190)जत सेना, ढाल-तलवार,
कारावास, हथकड़ी-बेड़ी, आकाश म(cid:438) उड़ने वाला (cid:561)बना घोड़(cid:450) का रथ, सौ पतवार(cid:450) वाली नाव,
लोह े का नकली पैर, अंध े को आंख(cid:438) (cid:562)मलना, बूढ़े का दोबारा जवान होना, जुआ खेलना,
(cid:517)(cid:564)भचा(cid:559)रणी (cid:215)(cid:269)ी का (cid:416)र जाकर गभ(cid:181)पात करना, कामुक(cid:609) नारी का संके त(cid:215)थल पर आना,
क(cid:202)या के (cid:561)पता (cid:508)ारा क(cid:202)या को अलंकृ त करना, लकड़ी का सं(cid:416)क, घोड़ा चलान े का चाबुक,
लगाम, अकुं श, सुई, कपड़ा बुनने वाला जुलाहा, घड़ा बनान े वाला कु (cid:207)हार, रथकार, सुनार,
(cid:561)कसान, तालाब से (cid:575)स(cid:606)चाई, हल जोतना आ(cid:560)द ऐसी बात(cid:438) ह(cid:441), जो वै(cid:560)दक आय(cid:452) को सभी (cid:274)कार
(cid:561)वक(cid:563)सत (cid:563)स(cid:509) करती ह(cid:441).
कु छ लोग(cid:450) का ऋ(cid:185)वेद म (cid:438) (cid:517)(cid:564)भचा(cid:559)रणी (cid:215)(cid:269)ी, गभ(cid:181)पात, (cid:274)ेमी और (cid:274)ेयसी, कामी पु(cid:413)ष,
कामुक(cid:609) नारी, क(cid:202)या के (cid:561)पता या भाई (cid:508)ारा उ(cid:502)म वर पान े हेतु दहेज देना, अयो(cid:185)य वर का
उ(cid:502)म वधू पान े हेतु मू(cid:210)य चुकाना, चोर, जुआरी, (cid:561)व(cid:520)ासघातक (cid:562)म(cid:269) आ(cid:560)द का उ(cid:210)लेख
अनु(cid:562)चत लग सकता है. इन श(cid:205)द(cid:450) के व े (cid:416)सरे अथ(cid:181) कर(cid:438)ग े एवं त(cid:198)कालीन समाज म(cid:438) इन बात(cid:450)
को कभी (cid:215)वीकार नह(cid:429) कर(cid:438)गे. म (cid:441) वा(cid:215)त(cid:561)वकता बताने के (cid:563)लए उनस े (cid:179)मा चा(cid:404)ंगा, मेरा (cid:417)ढ़
(cid:561)व(cid:520)ास ह ै (cid:561)क एक बु(cid:565)(cid:509)(cid:274)धान एवं (cid:561)वचारशील (cid:561)वक(cid:563)सत समाज म (cid:438) ये बात(cid:438) होनी (cid:215)वाभा(cid:561)वक
ह(cid:441).
(cid:560)दनभर जंगल म (cid:438) चरकर घर(cid:450) को लौटती गाय, र(cid:215)सी से बंध े बछड़े का रंभाना, गाय का
(cid:416)ध (cid:415)हना, छाछ (cid:561)बलोना, क(cid:188)च े मांस पर म(cid:558)(cid:183)खय(cid:450) का बैठना, (cid:562)च(cid:562)ड़य(cid:450) का चहचहाना आ(cid:560)द
पढ़कर ऐसा लगता है (cid:561)क भारत के गांव(cid:450) म (cid:438) आज भी वै(cid:560)दक जीवन क(cid:609) झलक (cid:562)मल जाती है.
नाग(cid:559)रकता का (cid:561)व(cid:215)तार एवं (cid:561)व(cid:180)ान क(cid:609) प(cid:403)ंच उसे (cid:561)वकृ त कर रही है. आय(cid:181) मु(cid:184)यतया कृ (cid:561)ष
जीवी एवं (cid:256)ाम(cid:450) म (cid:438) रहने वाले लोग ही थे. बाद म (cid:438) उ(cid:202)ह(cid:450)न े नगर भी बसाए, पर ऋ(cid:185)वेद म(cid:438)
अ(cid:562)धकांश नगर श(cid:269)ु नगर(cid:450) के (cid:414)प म (cid:438) बताए गए ह(cid:441).
मुझ े ऋ(cid:185)वेद का सायण भा(cid:214)यानुसार अनुवाद करन े म (cid:438) लगभग ढाई वष (cid:181) लगे. य(cid:560)द मुझे
******ebook converter DEMO Watermarks*******
सायण के समान (cid:561)व(cid:215)तृत भा(cid:214)य (cid:563)लखना पड़ता तो संभवतया चालीस वष(cid:181) लगते. मेरे (cid:563)लए इस
अनुवाद क(cid:609) एकमा(cid:269) उपल(cid:558)(cid:205)ध यही है (cid:561)क म (cid:441) इस बहाने संपूण (cid:181) ऋ(cid:185)वेद एव ं इसका सायण
भा(cid:214)य पढ़ सका. य(cid:560)द (cid:561)कसी अ(cid:202)य (cid:517)(cid:563)(cid:483) का इस अनुवाद से कोई (cid:274)योजन (cid:563)स(cid:509) हो सके तो
म (cid:441) अपना (cid:274)य(cid:198)न सफल समझूंगा.
मेरे (cid:215)वयं के (cid:274)माद अथवा अ(cid:180)ान के कारण अथवा मु(cid:271)ण संबंधी क(cid:562)मय(cid:450) के कारण य(cid:560)द
अब भी कु छ (cid:269)ु(cid:560)टयां रह गई ह(cid:450) तो उ(cid:202)ह(cid:438) म (cid:441) आगामी सं(cid:215)करण म (cid:438) सुधारन े हेतु कृ तसंक(cid:210)प (cid:404)ं.
जो महानुभाव इस ओर माग(cid:181)(cid:561)नद(cid:439)शन कर(cid:438)गे उनका म (cid:441) आभार मानूंगा.
अपनी बात समा(cid:203)त करन े स े पहले म (cid:441) यह कहन े का लोभ संवरण नह(cid:429) कर पा रहा (cid:404)ं (cid:561)क
ऋ(cid:185)वेद क(cid:609) एक बात ने मुझ े ब(cid:403)त च(cid:561)कत (cid:561)कया है. उ(cid:515)त समाज, (cid:561)वचारशील लोग(cid:450) एवं स(cid:206)य
प(cid:559)रवार(cid:450) क(cid:609) सभी साम(cid:256)ी का उ(cid:210)लेख होते (cid:403)ए भी कह(cid:429) भी द(cid:607)पक अथवा (cid:561)कसी कृ (cid:561)(cid:269)म
(cid:274)काशसाधन का नाम नह(cid:429) (cid:562)मला.
डा. गंगा सहाय शमा(cid:181)
******ebook converter DEMO Watermarks*******
(cid:274)थम मंडल
सू(cid:483) (cid:561)वषय मं(cid:269) सं.
१. अ(cid:567)(cid:185)न का वण(cid:181)न एवं (cid:215)तु(cid:561)त १-९
(cid:215)तु(cid:561)त, धन (cid:274)ा(cid:567)(cid:203)त १-३
देवता(cid:467) को तृ(cid:203)त करना, यशोगान, क(cid:210)याणकारी, नम(cid:215)कार ४-७
कम(cid:181)फलदातृ, (cid:274)ाथ(cid:181)ना ८-९
२. वाय,ु इं(cid:271), व(cid:413)ण आ(cid:560)द क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त १-९
आ(cid:533)ान, (cid:215)तु(cid:561)त, (cid:274)शंसा १-३
अ(cid:515) क(cid:609) (cid:274)ा(cid:567)(cid:203)त, आ(cid:533)ान ४-८
बल व कम (cid:181) हेतु (cid:274)ाथ(cid:181)ना ९
३. अ(cid:564)(cid:520)नीकु मार(cid:450) क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त १-१२
पालक, बु(cid:565)(cid:509)मान्, श(cid:269)ुनाशक १-३
सोमपान हेत ु आ(cid:533)ान ४-५
अ(cid:515) (cid:215)वीकार हेतु (cid:274)ाथ(cid:181)ना ६
(cid:561)व(cid:520)ेदेवगण का आ(cid:533)ान ७-९
सर(cid:215)वती का आ(cid:533)ान, ध(cid:202)यवाद, (cid:215)तु(cid:561)त १०-१२
४. इं(cid:271) का वण(cid:181)न एव ं (cid:215)तु(cid:561)त १-१०
आ(cid:533)ान, गाय क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त, आ(cid:533)ान, शरण १-४
देश(cid:561)नकाला, कृ पा ५-६
सोमरस सम(cid:585)प(cid:606)त ७
इं(cid:271) क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त ८-१०
******ebook converter DEMO Watermarks*******
५. इं(cid:271) क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त १-१०
धन-बल, (cid:274)शंसनीय, याचना १-१०
६. इं(cid:271) एवं म(cid:413)द ग् ण क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त १-१०
(cid:215)तु(cid:561)त, घ(cid:561)न(cid:526)ता, पूजा-अच(cid:181)ना १-१०
७. इं(cid:271) क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त १-१०
(cid:215)तु(cid:561)त, सूय(cid:181), पशुलाभ, (cid:274)ाथ(cid:181)ना १-१०
८. इं(cid:271) क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त १-१०
जीतना, (cid:180)ान व पु(cid:269) (cid:274)ा(cid:567)(cid:203)त १-६
सोमरस का न सूखना, वाणी, (cid:561)वभू(cid:561)तयां ७-९
मं(cid:269)(cid:450) के इ(cid:188)छुक १०
९. इं(cid:271) क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त १-१०
श(cid:269)ुनाश व काय (cid:181) (cid:563)स(cid:509) १-२
धन, वषा(cid:181) क(cid:609) (cid:274)ाथ(cid:181)ना, (cid:274)ेरणा ३-६
धन याचना, दान, आ(cid:533)ान, य(cid:180) म(cid:438) वास ७-१०
१०. इं(cid:271) क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त १-१२
अच(cid:181)ना, वषा(cid:181)थ(cid:181) म(cid:413)द ग् ण व इं(cid:271) का आना १-२
बु(cid:565)(cid:509) क(cid:609) कामना, (cid:215)तु(cid:561)तगान ३-५
मै(cid:269)ी, धन व श(cid:563)(cid:483) हेत ु सामी(cid:203)य ६
(cid:508)ार खोलने का आ(cid:256)ह, म(cid:561)हमामं(cid:562)डत, (cid:215)तु(cid:561)तयां, धन कामना, आशा ७-१२
११. इं(cid:271) क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त १-८
बलशाली, नम(cid:215)कार, दान के नाना (cid:414)प, असुर(cid:450) को घेरना १-५
दान क(cid:609) म(cid:561)हमा, शु(cid:214)ण का नाश, देने का ढंग ६-८
१२. अ(cid:567)(cid:185)न क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त १-१२
******ebook converter DEMO Watermarks*******
देव(cid:416)त, आ(cid:533)ान, (cid:215)तु(cid:561)त, र(cid:179)ाथ (cid:181) (cid:274)ाथ(cid:181)ना, आ(cid:256)ह १-९
धन, संतान, अ(cid:515) क(cid:609) (cid:274)ा(cid:567)(cid:203)त, देव(cid:416)त १०-१२
१३. अ(cid:567)(cid:185)न क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त एवं वण(cid:181)न १-१२
(cid:274)(cid:190)व(cid:563)लत, र(cid:179)क व (cid:274)शंसनीय, (cid:215)तु(cid:561)त १-७
अ(cid:567)(cid:185)न, सूय,(cid:181) इला आ(cid:560)द का आ(cid:533)ान ८-१२
१४. अ(cid:567)(cid:185)न क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त १-१२
इं(cid:271), सोमपान हेतु आ(cid:533)ान १-१०
आ(cid:256)ह, घोड़े जोड़ना ११-१२
१५. ऋत ु इं(cid:271) व म(cid:413)द ग् ण आ(cid:560)द का वण(cid:181)न १-१२
सोमपान, प(cid:198)थर १-७
(cid:271)(cid:561)वणोदा, धनदाता, सोमपान ८-११
क(cid:210)याण क(cid:609) कामना १२
१६. इं(cid:271) क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त १-९
ह(cid:559)र नामक घोड़े १-४
सोमपानाथ(cid:181) आ(cid:256)ह, गाए ं व अ(cid:520) क(cid:609) कामना ५-९
१७. इं(cid:271) एवं व(cid:413)ण क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त १-९
र(cid:179)ा, धन व अ(cid:515) क(cid:609) कामना १-४
धन (cid:274)ा(cid:567)(cid:203)त, इं(cid:271) व व(cid:413)ण क(cid:609) उ(cid:502)म सेवा व (cid:215)तु(cid:561)त ५-९
१८. (cid:276)(cid:530)ण(cid:215)प(cid:561)त क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त व इं(cid:271)ा(cid:560)द का वण(cid:181)न १-९
आ(cid:256)ह, फलदाता, कृ पा याचना १-२
र(cid:179)ाथ,(cid:181) उ(cid:515)(cid:561)त, पाप से र(cid:179)ा, (cid:215)तु(cid:561)त ३-९
१९. अ(cid:567)(cid:185)न एवं म(cid:413)द ग् ण क(cid:609) (cid:215)तु(cid:561)त १-९
आ(cid:533)ान १-२
******ebook converter DEMO Watermarks*******