Reşat Ekrem Koçu'nun “İstanbul Ansiklopedisi”

29 Pages·2011·0.3 MB·Turkish

Uluslararası Sosyal Ara(cid:1)tırmalar Dergisi
The Journal of International Social Research
Cilt: 4 Sayı: 17 Volume: 4 Issue: 17
Bahar 2011 Spring 2011

RE(cid:1)AT EKREM KOÇU’NUN “(cid:2)STANBUL ANS(cid:2)KLOPED(cid:2)S(cid:2)” ADLI ESER(cid:2)NE
YANSIYAN ÜSKÜDAR MANZARALARI

THE SCENES OF ÜSKÜDAR REFLECTING IN THE WORK OF RE(cid:1)AT EKREM KOÇU
TITLED AS “THE ENCYCLOPEDIA OF ISTANBUL”

Aktan Müge YILMAZ****

Özet
Üsküdar’ın gerek maddî gerekse manevî kültürel dokusu ile ilgili bu
çalı(cid:1)mada, (cid:2)stanbulla ilgili sosyo-kültürel yapı analizleri açısından önem arz eden
bir kaynak eser olan (cid:2)stanbul Ansiklopedisi Üsküdar ba(cid:3)lamında incelenmi(cid:1) ve
esere yansıyan Üsküdar ile ilgili malzemeyle birlikte bir de(cid:3)erlendirme
yapılmı(cid:1)tır.
Anahtar Kelimeler: Re(cid:1)at Ekrem Koçu, (cid:2)stanbul, Üsküdar, Sosyo-
Kültürel Yapı Analizi, Kent Kültürü.

Abstract
In this study concerning with both the material and spiritual cultural
situation of Üsküdar, The encylclopedia of (cid:2)stanbul, an important work in terms
of socio-cultural analysis of (cid:2)stanbul, has been considered at length in the context
of Üsküdar and a general assessment has been made with the material about
Üsküdar reflecting in the work.
Key Words: Resat Ekrem Kocu, (cid:2)stanbul, Üsküdar, Socio-cultural
Structure Analysis, Civic Culture.

G(cid:2)R(cid:2)(cid:3)
Tarihçi Re(cid:1)at Ekrem Koçu’nun alfabetik olarak hazırladı(cid:3)ı “(cid:2)stanbul
Ansiklopedisi” adlı eser (cid:2)stanbul (cid:1)ehrinin adeta kütü(cid:3)ü niteli(cid:3)indedir. Pek çok
yönüyle bütün (cid:2)stanbul ile ilgili gerek yazılı kaynaklardan gerek sözlü kaynaklardan
toplanan bilgilerle foto(cid:3)raf, plan, harita, resim vs. görsel malzemeden müte(cid:1)ekkildir.
Eser hazırlanırken ba(cid:1)vurulan kaynaklar sicilnâmeler, salnâmeler, risâleler, tarih
kitapları, seyahatnâmeler, kıyafetnâmeler, (cid:1)ukûfenâmeler, vakâyınâmeler, fermanlar,
kitâbeler, (cid:1)âhideler, sicil defterleri, evrâk-ı metrûkeler, tahrir defterleri, (cid:1)ehir rehberleri,

* Yrd. Doç. Dr., Kırıkkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.
- 226 -
gazete yazıları, mahkeme kayıtları ve halk arasından derlenen rivâyetlerdir. Keza Re(cid:1)at
Ekrem Koçu ve bu çalı(cid:1)mada kendisine kalem arkada(cid:1)lı(cid:3)ı yapmı(cid:1) yazarların gözlem
yoluyla elde ettikleri malzeme de önemli yer tutmaktadır.
Ansiklopedi 1958’de yayımlanmaya ba(cid:1)lamı(cid:1) fakat çe(cid:1)itli sebeplerle
tamamlanamamı(cid:1) “G” maddesinde yayımı durdurulmu(cid:1)tur. Ancak bu eksik haliyle
dahi kayda de(cid:3)er bir malzemeyi bir araya toplayabilmi(cid:1)tir. Oldukça hacimli olan eser,
1958 yılından 1973 yılına kadar on bir cilt ve toplam 7076 sayfa basılmı(cid:1)tır. (cid:2)stanbul
Ansiklopedisi ve Ne(cid:1)riyat, sadece bu ansiklopediyi yayımlamak için kurulmu(cid:1)tur.
Bu çalı(cid:1)ma hazırlanırken (cid:2)stanbul Ansiklopedisi’nin on bir cildi sayfa sayfa
taranarak eserde geçen Üsküdar’la ilgili malzeme tespit edilmi(cid:1)tir. Eserin dizininin
bulunmaması bu (cid:1)ekilde çalı(cid:1)mayı mecbur kılmı(cid:1)tır. Madde ba(cid:1)lıkların yer aldı(cid:3)ı sayfa
numaraları, ilgili maddenin sonunda parantez içinde verilmi(cid:1)tir.
Bu ba(cid:3)lamda, Re(cid:1)at Ekrem Koçu’nun “(cid:2)stanbul Ansiklopedisi” adlı eserine
yansıyan Üsküdar manzaraları (cid:1)öyledir:

A. YAPILAR
1. CAM(cid:2)
Abdülbaki Efendi Camii: Üsküdar’da Sultantepesi’nde Servilik caddesi
üzerinde olan bu cami, on yedinci asır eseridir. Ancak daha sonra tamir görmü(cid:1)tür.
Önünde bir kuyu, hemen yanında bir mahalle mektebi bulunmaktadır (s. 77).
Abdürrahmana(cid:4)a Camii: Üçüncü Mustafa’nın silahtarı olan ve Üsküdar’da
Yanık Ömer Kapısı civarındaki kabristanda medfun Abdürrahim A(cid:3)a tarafından
yaptırılmı(cid:1) olan cami, Üsküdar’da Pa(cid:1)alimanında, deniz kenarındadır. Bu yüzden halk
arasında Pa(cid:1)alimanı Camii olarak bilinir (s. 156).
A(cid:4)a Camii: Üsküdar’da Do(cid:3)ancılar’da, Dönmedolap soka(cid:3)ı ile (cid:4)air Nailî soka(cid:3)ı
kav(cid:1)a(cid:3)ındadır. Adını ilk yaptıranı (cid:2)smail A(cid:3)a’dan almı(cid:1)tır. Yapılı(cid:1) tarihi ile ilgili 1635
(H. 1045) ya da H. 1018 oldu(cid:3)una dair farklı görü(cid:1)ler vardır. Zaman içinde harap olan
cami, (cid:2)kinci Abdülhamit devri ricâlinden (cid:4)evket Pa(cid:1)a tarafından tamir ettirilmi(cid:1),
caminin yanında bulunan çe(cid:1)me de kitabesi oldu(cid:3)u gibi korunarak cami duvarı içine
alınmı(cid:1)tır (s. 232).
Ahmed Çelebi Camii: Üsküdar’da (cid:2)mrahor ile (cid:4)emsipa(cid:1)a arasında
Ahmedçelebi mahallesinde, Açıktürbe soka(cid:3)ı ile Hüdaî Mahmud soka(cid:3)ının
kav(cid:1)a(cid:3)ındadır. Caminin 1946 yılındaki durumu (cid:1)u (cid:1)ekilde tespit edilmi(cid:1)tir: “Camiin
duvar ve mihrap nakı(cid:1)ları ruha kasvet verecek kadar karı(cid:1)ık ve manasızdır. (cid:2)lk fırsatta
hiç olmazsa düz beyaz bir badana ile örtülmesi pek yerinde bir hizmet olur...” (s. 348).
Bu camide kırk yıl boyunca imamlık yapmı(cid:1) olan Ahmet Çitli’nin, caminin Millî
Mücadele döneminde Üsküdarlıların gizli merkezi olarak kullanıldı(cid:3)ı, yatsı
namazından sonra yalnız kendisinin mühürleyip imzaladı(cid:3)ı mazbatalarla Anadolu’ya
iki bin nefer ve dört yüz zabit kaçırıldı(cid:3)ı yönündeki açıklamaları da gösteriyor ki
sadece dini açıdan de(cid:3)il siyasi açıdan da önemli bir mekan olmu(cid:1)tur. Caminin
kar(cid:1)ısında bulunan (cid:4)eyhülislâm Minkaarîzâde Yahya Efendi’nin medresesi ile türbesi
tamamen yıkılmı(cid:1) olup bu ki(cid:1)i ile birlikte ailesinin kemikleri sandık içine konularak
Ay(cid:1)e Sultan Camii mezarlı(cid:3)ına naklolunmu(cid:1)tur (s. 348).
- 227 -
Ayazma Camii: Üsküdar’da liman a(cid:3)zına ve Kızkulesi’ne hakim bir sırt
üzerindedir. Cami ve bu sırt, adını bulundukları semtin adı olan Ayazmadan almı(cid:1)tır.
Üçüncü Mustafa tarafından annesi Mihri(cid:1)ah Sultan ve karde(cid:1)i (cid:4)ehzade Süleyman’ın
ruhlarını (cid:1)âd etmek için 1760 (H.1174) yılında yaptırılmı(cid:1)tır. Caminin yanında bir
sıbyan mektebi, bir hamam, bir büyük çe(cid:1)me ve bir muvakkithane de bulunmakta iken
1947 yılına gelindi(cid:3)inde sıbyan mektebinin yerini Me(cid:1)rutiyet devrinde yapılmı(cid:1) bir ilk
mektep almı(cid:1)tır. Hamam tamamen harabeye dönmü(cid:1), muvakkithanenin yalnız
duvarları kalmı(cid:1), caminin bazı kısımları da harap durumdadır (s. 1505-1511).
Babüssaadea(cid:4)ası Camii: Üsküdar’da Kapua(cid:3)ası’ndan Divitçilere giden sokak
içinde bulunan ve halk arasında Ebussuuda(cid:3)a olarak bilinen camidir. (cid:2)kinci Bayezid
devrinde 1506 (H.912) yılında Kapua(cid:3)ası Süleyman A(cid:3)a tarafından yaptırılmı(cid:1)tır. 1926
(H.1342) yılında çıkan bir yangında yanmı(cid:1)tır (s. 1777).
Bulgurlu Camii: Kısıklı-Dudullu yolu üzerindedir. Teberdâr Mehmed A(cid:3)a
tarafından yaptırıldı(cid:3)ı söylenmektedir. Tamirlerle (cid:1)eklini de(cid:3)i(cid:1)tirmi(cid:1) olması muhtemel
bu caminin on altıncı asırda ya da buraların fethinde kurulmu(cid:1) bir namazgâhın yerine
yapılmı(cid:1) olabilece(cid:3)i görü(cid:1)leri bulunmaktadır (s. 3117-3119).
Çinili Camii: Üsküdar’da Topta(cid:1)ı’nda bir mektep, bir çe(cid:1)me, bir sebil ve bir de
çifte hamam ile beraber Birinci Sultan Ahmed’in zevcesi Kösem Mahpeyker Sultan
tarafından hayır olarak yaptırılmı(cid:1)tır (s. 4009-4012).
Davudpa(cid:1)a Camii: Hakimiyeti Milliye caddesi üzerindedir. Üsküdar’ın en eski
camilerinden biridir. Halk arasında câminin bânisinin “Kara Ni(cid:1)ancı” lâkabından
mülhem “Karadavudpa(cid:1)a” adıyla anılır. On dokuzuncu yüzyılda bulundu(cid:3)u semtte
çıkan iki yangında tahrip olmu(cid:1) ve bu yüzden tamir edilmi(cid:1)tir. Buna ra(cid:3)men minaresi
hariç yapıldı(cid:3)ı on be(cid:1)inci asrın karakterinden bir (cid:1)ey kaybetmemi(cid:1)tir (s. 4296-4299).
Eski Vâlide Camii: Eskiden beri “Vâlide-i Atik” olarak bilinegelmi(cid:1)tir. Caminin
bu adından mülhem bulundu(cid:3)u Topta(cid:1)ı semti de “Vâlidei Atik” olarak anılmı(cid:1)tır.
Üçüncü Sultan Murad’ın annesi Nurbânû Sultan tarafından Koca Sinan A(cid:3)a (Mimar
Sinan)’ya yaptırılan cami, Eski Vâlide külliyesinin parçasıdır. Külliyedeki di(cid:3)er yapılar
medrese, dârü(cid:1)(cid:1)ifâ, imâret, bir çifte hamam ve bir sıbyan mektebidir. Halk arasında
Nurbânû Sultan’ın hayratını Üsküdar’da yaptırması ile ilgili bir rivayet vardır. Vâlide
Sultan, yaptıraca(cid:3)ı caminin yeri için bir karar veremez. Bir gece rüyasında ak sakallı ve
nur yüzlü bir ihtiyar: “Ya(cid:1)ma(cid:3)ını Be(cid:1)ikta(cid:1) iskelesinden bırak, camiini, rüzgarın
ya(cid:1)ma(cid:3)ı götürece(cid:3)i yere yap!..” der. Sultan da rüyasındaki bu i(cid:1)arete uyar. Rüzgar
ya(cid:1)ma(cid:3)ı alıp külliyenin yapıldı(cid:3)ı Üsküdar Topta(cid:1)ı tepesine götürür. Aynı rivayet,
Kösem Vâlide Sultan’ın yaptırdı(cid:3)ı Çinili Camii için de anlatılmaktadır (s. 5300-5302).
2. MESC(cid:2)D
A(cid:4)a Mescidi: Üsküdar’da (cid:4)emsipa(cid:1)a’da Kavaklı iskele soka(cid:3)ındadır.
Yaptıranın adıyla “Hüsrev A(cid:3)a Mescidi” diye de bilinir. Bu (cid:1)ahsın mezar ta(cid:1)ı ve
kitabesi olmayan kabri, mihrap duvarının önündedir. Halk arasında, yanındaki
sokakta bulunan “Eski Hamam”dan mülhem “Eski Hamam Mescidi” olarak bilinir (s.
248). Üsküdar’daki ikinci “A(cid:3)a Mescidi” adlı mescid ise Hakimiyet-i Milliye
caddesinde, Hale sineması, postahane ve mal müdürlü(cid:3)ü binalarının çevreledi(cid:3)i
parkın eski yerinde olan ve 1935-36 yılları arasında yol geni(cid:1)letme çalı(cid:1)malarında
yıktırılan mesciddir. Kızlara(cid:3)ası Mehmed A(cid:3)a tarafından yaptırılan bu mescidi halk
“Yeni Çe(cid:1)me Mescidi” olarak bilir (s. 248).
- 228 -
A(cid:1)çıba(cid:1)ı Mescidi: Üsküdar’da (cid:2)nâdiye’de bulunan bu mescid, Dördüncü
Mehmed devrinde a(cid:1)çıba(cid:1)ı olan Mehmed A(cid:3)a adlı bir ki(cid:1)i tarafından yaptırılmı(cid:1)tır.
Evkafça kadro dı(cid:1)ı bırakıldı(cid:3)ından harap bir hale dönü(cid:1)tü(cid:3)ü için 1943 yılında
yıktırılmı(cid:1)tır. 1946 yılı itibariyle mescidin sadece bir sokak duvarı kalmı(cid:1)tır (s. 1137).
Atlamata(cid:1)ı Mescidi: Üsküdar’da Atlamata(cid:1)ı’nda, Hacı Selim A(cid:3)a Kütüphanesi
yanında Selamsız caddesi ile Tembel Hacı Mehmed soka(cid:3)ı kav(cid:1)a(cid:3)ındadır. Bânisi Hacı
Mehmed’dir. Mescid kayıtlarda “Tembeller Mescidi” olarak kayıtlıdır. Keza
mahallenin adı da aynıdır. Fakat halk tarafından, bir mescid bânisine tembel lâkabı
uygun görülmedi(cid:3)inden “tombul” (cid:1)eklinde de(cid:3)i(cid:1)tirilerek anılmı(cid:1)tır. Mescid harabe
haline geldikten sonra yıkılmı(cid:1), yerine ilkokul yapılmı(cid:1)tır (s. 1303).
Çingene Fırını Mescidi: Üsküdar’da Atlamata(cid:1)ı civarında bulunan ve halk
arasında “kara kadı” isminden bozma oldu(cid:3)u söylenen “Kara Gazi” olarak da bilinen
mescid, Kadı Alâeddin tarafından yaptırılmı(cid:1)tır. 1936-38 yılları arasında yıkılmı(cid:1)tır.
Ah(cid:1)ap olan minaresi Yeni Vâlide Camii civarındaki Geredeli mescidine
naklolunmu(cid:1)tur (s. 4001-4002).
Dürbâli Mescidi: Üsküdar’da adını verdi(cid:3)i mahallede ve sokakta bulunan
mescid, Fatih Sultan Mehmed zamanında Ali Bâli A(cid:3)a tarafından yaptırılmı(cid:1)tır.
Mescid günümüze kadar ula(cid:1)amamı(cid:1)tır. Yıkılı(cid:1) tarihi olarak 1908-1910, 1923, 1950 gibi
farklı tarihler zikredilmektedir (s. 4824).
Fatma Hâtun Mescidi: Fatma Hâtun tarafından yaptırılan mescid, çıkan bir
yangında yanınca Zülüflü Baltacılar Oca(cid:3)ı’ndan Sırmabıyık Hacı Mustafa tarafından
yeniden yaptırılmı(cid:1)tır. Mescid sonradan tamamen yıkılmı(cid:1), tamirinde konulmu(cid:1) olan
kitâbesi de Selâmi Ali Efendi çe(cid:1)mesinin ayna ta(cid:1)ına nakledilmi(cid:1)tir (s. 5578).
Geredeli Mescidi: Kızıl Mescid olarak da bilinir. Geredeli Çelebi tarafından
yaptırılmı(cid:1)tır. XV. ya da XVI. yüzyılda yaptırıldı(cid:3)ı tahmin edilmektedir. 1939’da
yıktırılmı(cid:1)tır (s. 7012).
3. TEKKE
Cuma Tekkeleri: Tarikatların kaldırılmasından önce (cid:2)stanbul’daki tekkeler
ta(cid:1)ıdıkları isimlerden ba(cid:1)ka âyin günlerine nispetle de isimlendirilirdi. Âyin günü
Cuma olan tekkelere “Cuma Tekkeleri” adı verilirdi. Üsküdar’da muhtelif tarikatlara
ait Cuma tekkeleri (cid:1)unlardır: Celvetî tekkelerinden Gülfem Hâtun mahallesinde Aziz
Mahmud Hüdaî Efendi tekkesi, (cid:4)eyh Camii’nde (cid:4)eyh Camii veya Divitcizâde tekkesi,
(cid:2)nâdiye’de Bandırmalı ya da Hâ(cid:1)imbaba tekkesi, Hayreddin Çavu(cid:1) mahallesinde
Atpazarı Osman Efendi tekkesi; Nak(cid:1)î tekkelerinden Bülbülderesi’nde Özbek tekkesi;
Saadî tekkelerinden Tabutculariçi’nde Ganî Efendi ya da Hallac Baba tekkesi; (cid:4)âbanî
tekkelerinden Do(cid:3)ancılar’da Nasuhzâde tekkesi (s.3621).
Cumartesi Tekkeleri: Tekkelerin âyin günlerine nispetle isimlendirilmeleri,
daha kolay ezberlenmesi sebebiyle özellikle kadınlar tarafından tercih edilmi(cid:1)tir.
Üsküdar’da muhtelif tarikatlara ait Cumartesi tekkeleri (cid:1)unlardır: Celvetî
tekkelerinden Selâmsız caddesinde Acıbâdem ya da Selâmî Ali Efendi tekkesi; Kâdirî
tekkelerinden Divitcilerde Avnizâde tekkesi, Selâmsız caddesinde Hindîler tekkesi,
Pa(cid:1)alimanı’nda Yarımca Baba ya da Pa(cid:1)alimanı tekkesi; Mevlevî tekkelerinden
Mirahur’da Üsküdar Mevlevîhânesi, Rifaî tekkelerinden Tabutculariçi’nde Sandıkcı
(cid:4)eyh Edhem tekkesi (s. 3620).
- 229 -
Çamlıca Bekta(cid:1)î Tekkesi: (cid:2)stanbul ve civarındaki Bekta(cid:1)î tekkelerinin
büyüklerinden biridir. (cid:2)stanbul’un fethinden bir asır kadar evvel Çamlıca Baba adında
bir dervi(cid:1) tarafından kuruldu(cid:3)u tahmin edilmektedir. Buna göre tekke, ismini
kuruldu(cid:3)u tepeden almamı(cid:1), tepe, tekkeye ve bânisine nispetle isimlendirilmi(cid:1)tir.
1826’da (cid:2)kinci Mahmud tarafından Yeniçeri oca(cid:3)ı kaldırıldı(cid:3)ında di(cid:3)er Bekta(cid:1)î
tekkeleri gibi Çamlıca tekkesi de harap olmu(cid:1)tur. Ancak Sultan Abdülmecid
zamanında Bekta(cid:1)î tekkeleri nak(cid:1)î dergahı adı altında yeniden açılınca Çamlıca tekkesi
de “Tâhir Baba” adını almı(cid:1) ve âyinlere devam edilmi(cid:1)tir (s. 3717).
Çar(cid:1)anba Tekkeleri: Âyin günleri Çar(cid:1)amba olan tekkelerin ortak adıdır.
Üsküdar’da muhtelif tarikatlara ait Çar(cid:1)amba tekkeleri (cid:1)unlardır: Celvetî tekkelerinden
A(cid:3)ahamamı’nda (cid:2)skender Baba tekkesi ya da Kaymakcızâde tekkesi, Büyük
Çamlıca’da Selâmî tekkesi, Pazarba(cid:1)ı’nda Fenaî Ali Efendi tekkesi; Rifaî tekkelerinden
Ahmediye Camii’nde (cid:4)eyh Mahmud tekkesi, Tabaklar’da (cid:4)eyh Nuri tekkesi; (cid:4)abanî
tekkelerinden Çinili’de Ümmî Ahmed Efendi tekkesi (s. 3763).
Çınarlı Tekke: Çavu(cid:1)deresi’nda bulunan bir (cid:4)abanî tekkesi olup “Cuma
tekkesi” ya da “Mehmed Efendi tekkesi” olarak da anılmaktadır (s. 3918).
Dutcuzâde Tekkesi: Evliya Çelebi, on yedinci asır ortasında Üsküdar’da tespit
etti(cid:3)i altı tekkeden birisi olarak “Dutenzâde tekkesi”ni zikreder. Halvetî tarikatına
aittir (s. 4789).
Emekyemez Tekkesi: Üsküdar Salacak’ta bulunan bir Bayramî tekkesidir.
Büyük bir semâhânesi olan iki katlı haremlik selâmlık bu ah(cid:1)ap bina bir yangında
yanmı(cid:1)tır. Çatısı çökmü(cid:1) harap bir halde iken de 1935 yılında yıktırılmı(cid:1)tır (s. 4539).
Fenaî Tekkesi ve Mescidi: Üsküdar’da Çavu(cid:1)ba(cid:1)ı’nda, Nuhkuyusu’na giden
yol üzerindedir. (cid:4)eyh Seyyid Ali Efendi tarafından yaptırılmı(cid:1)tır. (cid:4)eyh Seyyid Ali
Efendi hocası (cid:4)eyh Selâmi Ali Efendi’nin vefatı üzerine bir müddet Selâmi tekkesinde
(cid:1)eyhlik yaptıktan sonra 1714 (H. 1126) senesinde yaptırdı(cid:3)ı bu Celvetî dergâhına
geçmi(cid:1)tir. Otuz iki sene (cid:1)eyhlik yaptıktan sonra da vefat etmi(cid:1) ve tekkenin türbesine
defnedilmi(cid:1)tir. Yazdı(cid:3)ı (cid:1)iirlerde Fenâyî mahlasını kullandı(cid:3)ı için tekkesine bu isim
verilmi(cid:1)tir (s. 5611).
Ya(cid:4)cızâde Tekkesi: Halvetiye tarikatının bir kolu olan ve (cid:4)eyh Nureddin
Cerrahî tarafından kurulan Cerrahîlik’in, tekkelerin ilgasına kadar (cid:2)stanbul’un çe(cid:1)itli
semtlerinde bulunan dergâhlarından birisidir. “Balaban Tekkesi” diye de
bilinmektedir. Tekkede âyinler Cumartesi günü yapılmı(cid:1)tır. Üsküdar’daki di(cid:3)er bir
Cerrahî tekkesi ise Mehmed A(cid:3)a camiindeki Ârif Dede tekkesidir. Bu tekkede âyin
günleri per(cid:1)embedir (s. 3501-3502).
4. TÜRBE
Gizlice Evliya: Üsküdar’da (cid:2)mrahor semtinde Aziz Mahmud Efendi soka(cid:3)ında
medfun olan ve adı bilinmeyen bir ki(cid:1)iye aittir. Rivayete göre Aziz Mahmud Efendi,
kabrin yanından geçerken tâzim etti(cid:3)inden etrafına bir parmaklık çekilmi(cid:1)tir.
Biti(cid:1)i(cid:3)inde Yeni Çe(cid:1)me Mezarlı(cid:3)ı bulunur (s. 7043).
5. KAHVEHANE
Asya Kıraathanesi: (cid:2)kinci Abdülhamit devri sonlarında Üsküdar’ın kumar
oynanan ünlü kahvehanelerindendir. Mekanda zaman zaman silahlı olaylar da
- 230 -
ya(cid:1)anmı(cid:1)tır. Komiser Mehmet Efendi’nin u(cid:3)ra(cid:1)larıyla kahvehane kapatılmı(cid:1)tır (s.
1132).
Çınar Kahvehanesi: Bulgurlu’da be(cid:1) asrı doldurmu(cid:1) iki çınarın dalları altında
bulunan yedi kahvehâneden 1961 yılına ula(cid:1)an tek kahvehanedir (s. 3119).
Çiçekçi Kahvehanesi: Üsküdar’da Karacaahmet mezarlı(cid:3)ı yanında bulunan
me(cid:1)hur kahvehanedir. Mü(cid:1)terileri arasında sanatkârlar da vardır. Hatta kendini
Topkapılı Osman A(cid:3)a adı ile tanıtarak (cid:1)ehirde tebdil-i kıyafetle sık sık dola(cid:1)an padi(cid:1)ah
III. Osman’ın (1754-1757) Üsküdar’a geçti(cid:3)i her vakit bu kahvehaneye u(cid:3)radı(cid:3)ı
söylenmektedir (s. 3960-62).
Dizdarın Kahvehanesi: On dokuzuncu asır ba(cid:1)ında Üsküdar’ın me(cid:1)hur
kahvehanelerindendir. 1808’de devlet sohbeti oluyor diye ihbar edilmi(cid:1) ve sadrazam
Alemdar Mustafa Pa(cid:1)a’nın emriyle kahvehane mühürlenmi(cid:1), mü(cid:1)terileri de sürgüne
gönderilmi(cid:1)tir (s. 4633).
Dutlu Kahvehane: On dokuzuncu asır sonlarında Üsküdar’ın me(cid:1)hur
kahvehanelerindendir. Topta(cid:1)ı caddesinin alt kısmında esnaf ve ayak takımının
u(cid:3)radı(cid:3)ı bir mekandır. Yanı sıra okumu(cid:1), kalem sahibi olan mü(cid:1)terileri de vardır (s.
4790).
6. MEKTEB
Çamlıca (cid:2)lkokulu: Kısıklı’da Bulgurlu caddesindedir. 1916 yılında kira ile
tutulan Hüseyin Fikri Bey’in kö(cid:1)künde Selâhaddin Eyyubî (cid:2)lk Okulu adı ile biri ana
sınıfı olmak üzere kız ve erkek çocuklar için ayrı üçer sınıflı olarak açılan okul, 1919’da
kız-o(cid:3)lan karı(cid:1)ık e(cid:3)itime ba(cid:1)lamı(cid:1)tır. 1920’de Nasuhî Bey kö(cid:1)küne nakledilmi(cid:1)tir.
1924’te be(cid:1) sınıfa çıkarılarak Üsküdar 13. (cid:2)lk Okulu adı verilmi(cid:1), 1950 yılında da
Bulgurlu 44. (cid:2)lk Okulu ile birle(cid:1)tirilerek Çamlıca (cid:2)lk Okulu adını almı(cid:1)tır (s. 3719).
Çamlıca Kız Lisesi: (cid:2)kinci Sultan Abdülhamit devrinin son senelerinde Ahmed
Râtib Pa(cid:1)a tarafından yazlık bir kö(cid:1)k olarak mimar Kemalettin Bey’e yaptırılan Küçük
Çamlıca’daki dört katlı ah(cid:1)ap binada, Me(cid:1)rutiyet’in ilk senesinde Viyana’nın
“Tereziyanom Koleji”ne benzer bir kız lisesi açılmı(cid:1) ve Almanya’dan kadın
mürebbiyeler getirtilmi(cid:1)tir. Fakat bu yabancı tarzdaki okul fazla ya(cid:1)amamı(cid:1) ve
kapatılmı(cid:1)tır. Bir süre sonra yerine (cid:2)nas Sultanîsi açılmı(cid:1) ve sultanîlerin liseye
çevrildi(cid:3)i zaman okul da “lise” olmu(cid:1)tur. Çamlıca Kız lisesi (cid:2)stanbul’un kurtulu(cid:1)una
kadar (1922) faaliyetine devam etmi(cid:1)tir. Cumhuriyet devrinde kapandı(cid:3)ında yerine kız
orta okulu açılmı(cid:1)tır. 1934’te bir ara erkek ö(cid:3)retmen okulu devresi geçirmi(cid:1)tir. Çamlıca
kız lisesi 1938’de tekrar açılarak kız lisesi olarak faaliyetine devam etmi(cid:1)tir. (3719-3720)
Fıstıklı Mekteb: Zamanında Üsküdar’ın me(cid:1)hur bir sıbyan mektebidir.
Do(cid:3)ancılar’daki bu mekteb daha sonra yıkılmı(cid:1) ve yerine bir apartman dikilmi(cid:1)tir (s.
5770).
7. AYAZMA
Ayios (cid:2)oanis Ayazması: Üsküdar’da aynı adı ta(cid:1)ıyan iki ayazma
bulunmaktadır. Bunlardan biri Pa(cid:1)alimanı caddesindedir. Bu ayazmanın bin senelik
bir geçmi(cid:1)i oldu(cid:3)u söylenmektedir. Di(cid:3)eri ise Çavu(cid:1)deresi’nde, Çavu(cid:1)dere ile
Çınarlıtekke soka(cid:3)ının olu(cid:1)turdu(cid:3)u kav(cid:1)a(cid:3)ın kö(cid:1)esinde, Çınarlıtekkenin avlusundadır
(s. 1570).
- 231 -
Ayios Yeoryios Ayazması: Üsküdar’da, araba vapuru iskelesi ile me(cid:1)hur
Moskoflu fırın kar(cid:1)ısında bulunmaktadır. Ancak civardaki binalar istimlâk edilince
ayazma da toprak altında kalmı(cid:1)tır (s. 1590).
8. ÇE(cid:3)ME
(cid:2)stanbul Ansiklopedisi’nde Üsküdar çe(cid:1)melerine oldukça geni(cid:1) yer ayrılmı(cid:1)tır.
A(cid:1)a(cid:3)ıda da görülece(cid:3)i gibi kimisi ile ilgili teferruatlı bilgi verilmi(cid:1) olmasının yanında
sadece ismi geçen Üsküdar çe(cid:1)meleri de vardır. Bunlar; Ahmediye, Dutlukahvede
Kızlara(cid:3)ası Abbas A(cid:3)a çe(cid:1)mesi (s. 1669), Karaca Ahmed, Arakiyeci mescidinde
Kızlara(cid:3)ası Abbas A(cid:3)a çe(cid:1)mesi (s. 1669), Yeni Vâlide Camii avlusunda III. Sultan
Ahmed çe(cid:1)mesi (s. 1710), Üsküdar iskele meydanında III. Sultan Ahmed çe(cid:1)mesi (s.
1728), Rûmi Mehmed Pa(cid:1)a’da III. Sultan Ahmed çe(cid:1)mesi, (cid:2)nâdiye’de (cid:2)bnülemin
Ahmed A(cid:3)a çe(cid:1)mesi, Nuhkuyusu’nda Hacı Ahmed Pa(cid:1)a çe(cid:1)mesi (s. 1704), Büyük
Çamlıca’da Benlizâde Ahmed Re(cid:1)id Efendi çe(cid:1)mesi (s. 1800), (cid:2)hsâniye’de Ahmed (cid:4)âkir
Efendi çe(cid:1)mesi (s. 1907), Ahmediye Külliyesi’nde Ahmediye çe(cid:1)mesi, Do(cid:3)ancılar
Çakırcı Hasan Pa(cid:1)a mescidinde (cid:2)zmirli Ali Pa(cid:1)a çe(cid:1)mesi (s. 1702), Sultantepesi’nde
Arslan A(cid:3)a çe(cid:1)mesi (s. 1646), Salacak yolunda Atike Sultan çe(cid:1)mesi (s. 1737),
Sultantepesi’nde Ay(cid:1)e Hâtun çe(cid:1)mesi (s. 1650), Mirahur camiinde Ay(cid:1)e Sultan çe(cid:1)mesi
(s. 1598), Ayazma Camii civarında Ba(cid:1)kadın çe(cid:1)mesi (s. 1728), Hacı Be(cid:1)ir A(cid:3)a çe(cid:1)mesi
(s. 1729), Bulgurlu Köyü çe(cid:1)mesi (s. 1875), Yeni Vâlide Camii’nde Emetullah
Valdesultan çe(cid:1)mesi (s. 1709), (cid:2)hsaniye-Tunusba(cid:3)ı’nda Fâik Bey çe(cid:1)mesi (s. 1681),
Fatma Sultan çe(cid:1)mesi (s. 1728), Etyemez tekkesinde Fesahat Usta çe(cid:1)mesi (s. 1814),
Karacaahmed’de Fethi Pa(cid:1)a çe(cid:1)mesi (s. 1855), Seyidahmed Deresi’nde Hacılar çe(cid:1)mesi
(s. 1903), Selimiye Camii avlusunda Mülâzım Hakkı Efendi çe(cid:1)mesi (s. 1912),
Selâmsız’da Hacı Halil Efendi çe(cid:1)mesi (s. 1707), Durbalı mescidinde Hacı Halil Efendi
çe(cid:1)mesi (s. 1728), Selâmsız’da Hacı Halil Efendi çe(cid:1)mesi (s. 1728), Çinili Camii
soka(cid:3)ında Hacı Halil Efendi çe(cid:1)mesi (s. 1730), Nuhkuyusu’nda Hacı Hasan A(cid:3)a
çe(cid:1)mesi (s. 1828), Do(cid:3)ancılar’da Hasan Pa(cid:1)a çe(cid:1)mesi (s. 1705), Bülbülderesi’nde Hatice
Sultan çe(cid:1)mesi (s. 1728), (cid:2)hsaniye-Harem yolunda Hatice Sultan çe(cid:1)mesi (s. 1764),
(cid:2)hsaniye’de Hitâbetullah Sultan çe(cid:1)mesi (s. 1791), Hüdaî dergahı avlu kapısında Hüdaî
çe(cid:1)mesi (s. 1610), Nuhkuyusu’nda Hüsameddin A(cid:3)a çe(cid:1)mesi (s. 1791), A(cid:3)a Camii’nde
Damad (cid:2)brahim Pa(cid:1)a çe(cid:1)mesi (s. 1728), Üsküdar Eski Hamam’da Damad (cid:2)brahim Pa(cid:1)a
çe(cid:1)mesi (s. 1730), (cid:2)hsaniye’de (cid:2)hsaniye çe(cid:1)mesi (s. 1824), (cid:2)hsaniye’de Hafız (cid:2)sa A(cid:3)a
çe(cid:1)mesi (s. 1824), (cid:2)nâdiye’de Kızlara(cid:3)ası (cid:2)smail A(cid:3)a çe(cid:1)mesi (s. 1706),
Rumîmehmedpa(cid:1)a’da Lala (cid:2)smail A(cid:3)a çe(cid:1)mesi (s. 1702), Karakadı’da Kassam çe(cid:1)mesi
(s. 1923), Kısıklı Abdullah A(cid:3)a Camii’nde Kısıklı çe(cid:1)mesi (s. 1914), Ahmediye’de II.
Sultan Mahmud çe(cid:1)mesi (s. 1814), Bülbüldere-Bulgurlu’da II. Sultan Mahmud Çe(cid:1)mesi
(1832), Çinili’de Mahpeyker Kösem Sultan Çe(cid:1)mesi (1642), Büyük Çamlıca Gazino’da
Fatih Sultan Mehmed çe(cid:1)mesi (s. 1660), Küçük Çamlıca’da Sultan Mehmed IV çe(cid:1)mesi
(s. 1654), Semerciler’de Hacı Mehmed A(cid:3)a çe(cid:1)mesi (s. 1581), Ba(cid:3)larba(cid:1)ı’nda Hacı
Mehmed Efendi çe(cid:1)mesi (s. 1928), Harem iskelesinde Mehmed Tahir Efendi çe(cid:1)mesi (s.
1826), Divitciler’de Mehmed Kethüdâ çe(cid:1)mesi (s. 1729), Semerciler’de Genc Mehmed
Pa(cid:1)a çe(cid:1)mesi (s. 1730), Hüdaî dergâhında Kethüdâ Mehmed Pa(cid:1)a çe(cid:1)mesi (s. 1728),
Mihrimah Sultan Camii’nde Mihrimah Sultan çe(cid:1)mesi (s. 1680), Karacaahmed
Ahcıba(cid:1)ı’nda Mihri(cid:1)ah Valdesultan çe(cid:1)mesi (s. 1791), Ayazma Camii’nde Sultan
Mustafa III. çe(cid:1)mesi (s. 1760), Hüdaî dergâhında (cid:4)ehzâde Mustafa çe(cid:1)mesi (s.1728),
Gülfemhâtun’da (cid:4)ehzâde Mustafa çe(cid:1)mesi (s. 1737), Salacak’da Silâhdar Mustafa A(cid:3)a
çe(cid:1)mesi (s. 1682), Kavsara Baba’da Kâtib Mustafa Efendi çe(cid:1)mesi (s. 1779), Kaptanpa(cid:1)a
Camii’nde Kaptan Mustafa Pa(cid:1)a çe(cid:1)mesi (s. 1729), Etyemez civarında Nefise Hanım
- 232 -
çe(cid:1)mesi (s. 1817), Hayreddinçavu(cid:1)’da (cid:4)ehzâde Numan çe(cid:1)mesi (s. 1728), Balaban
iskelesinde Osman Sâhib Efendi çe(cid:1)mesi (s. 1767), Üsküdar’da Rüstem Pa(cid:1)a çe(cid:1)mesi (s.
1545), Bulgurlu mescidi kar(cid:1)ısında Safiye Sultan çe(cid:1)mesi (s. 1729), Üsküdar’da Safiye
Sultan çe(cid:1)mesi (s. 1780), Selâmsız’da Selâmi Ali Efendi çe(cid:1)mesi (s. 1800), Selimiye’de
Sultan Selim III. çe(cid:1)mesi (s. 1802), Bulgurlu mescidinde (cid:4)ehzâde Seyfeddin çe(cid:1)mesi (s.
1728), Yenivalde civarında Sineperver Valdesultan çe(cid:1)mesi (s. 1825), Selâmsız’da
(cid:4)ehzâde Süleyman çe(cid:1)mesi (s. 1728), Etyemez’de Dilsiz Süleyman A(cid:3)a çe(cid:1)mesi (s.
1592), Seyidahmed Deresi’nde Silâhdar Süleyman A(cid:3)a çe(cid:1)mesi (s. 1751), Selâmsız’da
Tekkekapusu çe(cid:1)mesi (s. 1762), Selimiye-Çatmacılar’da Tıflıgül Hanım çe(cid:1)mesi (s.
1808), Büyük Çamlıca’da Tiryal Hanım çe(cid:1)mesi (s. 1808), Kısıklı-Ba(cid:3)larba(cid:1)ı’nda
Tophânelio(cid:3)lu çe(cid:1)mesi (s. 1727), Bülbülderesi’nde Üçüncükadın çe(cid:1)mesi (s. 1728),
Çavu(cid:1)deresi’nde Ümmügülsüm Hanım çe(cid:1)mesi (s. 1817), Bülbülderesi’nde Vâlide
Kâhyası çe(cid:1)mesi (s. 1700), Valdeiatik’de Kapua(cid:3)ası Yakub A(cid:3)a çe(cid:1)mesi (s. 1678),
Etyemez civarında tekke içinde Yakub Efendi çe(cid:1)mesi (s. 1809) (cid:1)eklinde sıralanabilir
(3855-3869).
Ansiklopedide, yukarıda görüldü(cid:3)ü üzere isimleri zikredilen çe(cid:1)melerden bir
kısmı, “madde ba(cid:1)ı” olarak ele alınıp teferruatlı bilgi verilmi(cid:1)tir. Yaptıranları ve
yapılı(cid:1) tarihleri tespit edilen, hakkında varsa rivayetler nakledilen, kitabeleri okunan
ve mimarî açıdan en ince noktasına kadar tasvir edilen çe(cid:1)melerin yanında sadece
mevkileri tespit edilebilmi(cid:1) olanları da vardır. A(cid:1)a(cid:3)ıda haklarında bilgi olan çe(cid:1)meler
verilmi(cid:1)tir. Ancak, çalı(cid:1)manın hacmini zorlaması sebebiyle –özellikle mimarî yapıyla
ilgili verilen bilgiler- özetlenmi(cid:1)tir:
Abdülgani A(cid:4)a Çe(cid:1)mesi: Üsküdar’da Nuhkuyusu’nda Alacaminare mescidi
civarında, Ba(cid:3)larba(cid:1)ı caddesiyle Mîro(cid:3)lu soka(cid:3)ının kav(cid:1)a(cid:3)ında Limonlukonak adıyla
me(cid:1)hur Alipa(cid:1)a kona(cid:3)ının altında bulunan bu çe(cid:1)me, günümüze ula(cid:1)amamı(cid:1)tır.
Konak ilk sahibinden sonra birkaç defa el de(cid:3)i(cid:1)tirmi(cid:1) ve en son sahiplerinin satı(cid:1)ından
sonra konak yıkılınca çe(cid:1)me de ta(cid:1)larına kadar sökülmü(cid:1)tür (s. 82).
III. Ahmed Meydan Çe(cid:1)mesi: Mimarının kim oldu(cid:3)u bilinmeyen bu çe(cid:1)me,
Üsküdar (cid:2)skele Meydanı’ndadır. Türk çe(cid:1)me yapısı sanatının önemli eserleri
arasındadır. 1270 (H.1131)’de in(cid:1)a edilmi(cid:1), büyük ve geni(cid:1) bir ah(cid:1)ap çatı altında dört
kö(cid:1)eli ve sekiz çe(cid:1)meli bir yapıdır. Çe(cid:1)menin denize bakan yüzünde Damat (cid:2)brahim
Pa(cid:1)a’nın (cid:1)u beyti bulunmaktadır:
“Didi Han Ahmed ile bile (cid:2)brahim tarihin
Suvardı âlemi desti Muhammedle Cevadullah” (s. 293)
Çe(cid:1)menin di(cid:3)er yüzlerinde de Nedim, Rahmî ve (cid:4)akir’in birer tarih kıtaları
vardır. Çe(cid:1)menin yapım teknik ve özellikleri ansiklopedide ayrıntılarıyla anlatılmı(cid:1)tır
(s. 294).
Ay(cid:1)e Hatun Çe(cid:1)mesi: Üsküdar’da Sultantepesi’nde, Hamalba(cid:1)ı mescidinin
biti(cid:1)i(cid:3)indedir. On yedinci asır yapısı olmakla birlikte sonradan tamir görmü(cid:1)tür.
Kösem Valide Sultanın kethüdâsı Arslan A(cid:3)a’nın zevcesi Ay(cid:1)e Hatun ve kızları
Ümmühan Hatun’un ruhları için yaptırılmı(cid:1)tır (s. 1635).
Ay(cid:1)e Sultan Çe(cid:1)mesi: Üsküdar’da (cid:2)mrahor Camii kar(cid:1)ısındaki kö(cid:1)ededir. On
altıncı asır yapısıdır. Klâsik Türk mimarisi tarzında in(cid:1)a edilmi(cid:1)tir. 1947 yılı itibariyle
suyu akmayan çe(cid:1)menin muslu(cid:3)u koparılıp çalınmı(cid:1), üstü açık ve çatısızdır, fakat ayna
ta(cid:1)ı teknesi ve haznesi mevcuttur (s. 1638).
- 233 -
Bulgurlu Demirci Çe(cid:1)mesi: Bulgurlu’dan Ümraniye’ye giden yolun ba(cid:1)ında
bulunan bir tunç boru lüleden devamlı akar bir çe(cid:1)medir. Rivayete göre kayna(cid:3)ı Aziz
Mahmut Hüdaî’nin müridlerinden Demirci Baba tarafından bulunmu(cid:1)tur. Benzeri
olmayan bir çe(cid:1)medir. Merdivenle mermer dö(cid:1)eli geni(cid:1) bir zemine inilir. Yapısı çok
basit ve yer altında olmasına ra(cid:3)men heybetli bir çe(cid:1)medir. Bu heybetli ifadeyi veren
de geni(cid:1) mermer zemin ile büyük tekne ve yüksek çatıdır. 1961 yılında çe(cid:1)menin suyu
akmaya devam etmektedir (s. 3121).
Fatma Nazîre Hanım Çe(cid:1)mesi: Bulgurlu köyü civarında Libâde mevkiinde
üstü set halinde metruk bir namazgâh olan bir kır çe(cid:1)mesidir. (cid:2)kinci Abdülhamid’in
mâbeyincilerinden Mehmed Besim Bey’in hayrına zevcesi Fatma Nazîre Hanım
tarafından yaptırılmı(cid:1)tır. Halk arasında “(cid:4)ekersuyu Çe(cid:1)mesi” olarak anılır (s. 5578).
9. HAMAM
A(cid:4)a Hamamı: Üsküdar’da Do(cid:3)ancılar’da Gündo(cid:3)umu caddesiyle Pırnal soka(cid:3)ı
kav(cid:1)a(cid:3)ında, kapıları cadde üzerinde olan çifte hamamdır. A(cid:3)a Camii ile birlikte in(cid:1)a
edilmi(cid:1)tir. On yedinci asırda yapılmı(cid:1) bu hamamın 1945’teki sahibi ve i(cid:1)leticisi
Nazmiye Turunç adlı bir bayandır. 1958’deki i(cid:1)letmecisi ve sahibi ise Abdullah Turunç
adlı (cid:1)ahıstır. Bir hamam defterinde on sekizinci asra ait bu hamamın çalı(cid:1)anları olarak,
on üç ki(cid:1)iden olu(cid:1)an natır, dellak, yana(cid:1)ma ve külhancıdan bahsedilirken, 1945’te
hizmetkâr olarak bir natır, biri genç biri ihtiyarca iki dellak bir de yana(cid:1)ma vardır.
1958’e gelindi(cid:3)inde bu sayı daha da dü(cid:1)erek çalı(cid:1)anlar bir natır, bir dellak ve bir
yana(cid:1)ma olarak kaydedilmi(cid:1)tir (s. 240-241).
Ayazma Hamamı: Üsküdar’da Ayazma Camii’nin yanında, camiyle birlikte
yaptırılmı(cid:1)tır. 1946 yılında tamamen bir harabe halindedir ve bu tarihten yakla(cid:1)ık otuz
yıl evvel kapatıldı(cid:3)ı söylenmektedir (s. 1511).
Bulgurlu Hamamı: Bulgurlu civarında bir çilehânesi olan Aziz Mahmud Hüdaî
Efendi tarafından köylü için yaptırılmı(cid:1)tır. Türk yapı sanatında kendine özgü planı ile
önemli bir yeri olan hamamın tekkelerin kapatıldı(cid:3)ı tarihe kadar kurnası Aziz
Mahmud’un hatırasına hürmeten bir demir parmaklık içinde muhafaza edilmi(cid:1),
kurnanın üstünde bir demir çubu(cid:3)a da geceleri kandil asılmı(cid:1)tır. Daha sonra
parmaklık ile beraber geceleri kandil yakma uygulaması da kaldırılmı(cid:1)tır. Bunun
yerine latin harfleri ile yazılmı(cid:1) (cid:1)u mermer levha konmu(cid:1)tur: “Merhum Hazreti Hüdaî
Aziz Mahmud Efendi 1027 yılında bu hamamı yaptırmı(cid:1) ve bu kurnada yıkanmı(cid:1)tır,
suyu (cid:1)ifalıdır.” (s. 3122).
Büyük Hamam: Çar(cid:1)ı boyunda oldu(cid:3)u için “Çar(cid:1)ı hamamı” olarak da bilinen
bu çifte hamam, Üsküdar hamamlarının en büyü(cid:3)üdür. On altıncı asırda in(cid:1)a edilen
hamam, Mimar Sinan tarafından yapılmı(cid:1) son hamamdır ve Türk yapı sanatının en
seçkin örneklerindendir. Hamam, “Ye(cid:1)ildirekli hamam”, “Vâlide Sultan hamamı” veya
“Atik Vâlide Sultan hamamı” isimleri ile de bilinmektedir. 1734-35 yıllarına ait bir
hamam defterinde bu hamamda 14 nefer hamam u(cid:1)a(cid:3)ı bulundu(cid:3)u kaydedilmi(cid:1)tir ki o
dönemde hamamın aktif olarak i(cid:1)letildi(cid:3)i anla(cid:1)ılmaktadır. Büyük hamam, 1917 yılında
kapanmı(cid:1)tır. Bu tarihten sonra hamam a(cid:1)ama a(cid:1)ama tahrip olmu(cid:1) 1962 yılında bir çar(cid:1)ı
olarak restorasyonuna ba(cid:1)lanmı(cid:1)tır (s. 3281-3284).
Eski Hamam: Do(cid:3)ancılar caddesinde bulunan on be(cid:1)inci asır tarihli bu çifte
hamam, Üsküdar’ın en eski hamamlarındandır. Yakın zamanlarda kapısına “Tarihî
(cid:4)ifâ Hamamı” levhası asılmı(cid:1)tır. 1885-86 yılları arasında tamir görmü(cid:1)tür. On sekizinci
asır sicil defterinde hamamda dokuz dellak, dört natır, bir külhancı ve sekiz
- 234 -
külhanbeyinin çalı(cid:1)tı(cid:3)ı söylenir. 1968 yılında hamam mülk sahibi tarafından üç dellak,
üç natır ve bir külhancı ile i(cid:1)letilmeye devam etmi(cid:1)tir (s. 5285-87).
10. D(cid:2)(cid:5)ER YAPILAR
Ahmed III’ün Çadırı: Türk millî sanatı olan çadırcılı(cid:3)ın on sekizinci asır
ortalarındaki (cid:1)aheserlerindendir. (cid:2)ran seferi için Damat Nev(cid:1)ehirli (cid:2)brahim Pa(cid:1)a
tarafından yaptırılmı(cid:1)tır ve altından sırma i(cid:1)lemelidir. 1730’da Üsküdar’da yapılan
büyük ordu alayında halka te(cid:1)hir edildi(cid:3)inde büyük be(cid:3)eni ve hayranlık toplamı(cid:1)tır.
Ota(cid:3)ın kapısının üstünde (cid:1)air Dürrî’nin;
“Bu hayme, atlası çarhi felek kuma(cid:1) olsa
Bu mertebe olamaz nak(cid:1)i zeyne erzanı
Ne hayme, güllerini seyriderse bülbül-i zâr
Tamamı ömründe yâd eylemezdi gülistanı...” mısralarıyla ba(cid:1)layan tarih kıtası
i(cid:1)lenmi(cid:1)tir (s. 298-299).
Bâbil Kulesi: 1854 Kırım Sava(cid:1)ı’nda “hastabakıcılar melîkesi” olarak anılan
(cid:2)ngiliz Florence Nightingale’in emrine verilerek hastahaneye dönü(cid:1)türülen Selimiye
Kı(cid:1)lasının mutfak yapılan odasına, hastanenin idarecileri tarafından verilen isimdir (s.
1772).
Çamlıca Sanatoryumu: Kısıklı’da Alemda(cid:3)ı caddesi üzerindedir. Sonradan 50
yatak sayısına ula(cid:1)an hastane, Dr. Nüzhet Ziyal tarafından 27 yataklı bir hastane olarak
1959 yılında kurulmu(cid:1) ve kamu hizmetine açılmı(cid:1) bir hastanedir (s. 3721).
Abdülkerim Nadir Pa(cid:1)a Yalısı: Üsküdar’da (cid:2)hsaniye sahilinin en büyük ve
güzel yapılarından biri iken içinde çıkan bir yangında harap olmu(cid:1)tur (s. 123).

B. (cid:3)AHISLAR
1. DEVLET ADAMI
Abdullah Efendi (Serdarlar kâtibi): On sekizinci asır ricâlindendir. Üsküdar’da
Ayazma iskelesiyle Salacak arasında gösteri(cid:1)li bir yalısı olması sebebiyle halk arasında
çok zengin olarak kabul görmü(cid:1)tür. O devrin âdetince zengin olanlar, görevlerinde
mallarının müsaderesiyle cezalandırılacak bir suistimalleri veya ihmalleri görülmezse,
kendi servetiyle kale tamir ettirmek, mîri binalar yaptırmak ya da a(cid:3)ır masraflar
gerektiren Sürre Eminli(cid:3)i yapmak gibi vasıtalarla servetlerinin önemli bir kısmı
ellerinden alınırdı. Bu sebeple Abdullah Efendi de Sürre Emini tayin edilmi(cid:1), ancak bir
süre sonra bu hizmeti yerine getirebilecek kadar kudretinin olmadı(cid:3)ı ortaya çıkmı(cid:1)tır
(s. 45).
Abdülbaki Pa(cid:1)a: On yedinci asır vezirlerindendir. Merkezefendi kar(cid:1)ısındaki
Darülkurra onun hayratıdır. Mezarı da bu hayratın yanındadır (s. 78).
Ahmed A(cid:4)a (Eminzâde Hacı): Lâle devri ricâlinden ve Tersane kethüdâlı(cid:3)ı da
yapan Eminzâde Hacı Ahmed A(cid:3)a, Üsküdar’daki Ahmediye külliyesini yaptıran
ki(cid:1)idir. 1730 (H.1143) yılında öldü(cid:3)ünde de bu külliyenin yanına gömülmü(cid:1)tür.
Rivayete göre, külliyesinde bulunan açık türbeyi kendisi için yaptırmı(cid:1)tır. Ancak bir
gün rüyasında Kepçe Dede’yi görür. Bu rüyadan aldı(cid:3)ı i(cid:1)aretle o türbeye
gömülmemek için bir vasiyet hazırlar (s. 319).