REHA ERDEM SøNEMASI'NIN ANLAMI VE ESTETøöø

111 Pages·2010·2.53 MB·Turkish

T.C.
EGE ÜN(cid:1)VERS(cid:1)TES(cid:1)
SOSYAL B(cid:1)L(cid:1)MLER ENST(cid:1)TÜSÜ
RADYO-TELEV(cid:1)ZYON S(cid:1)NEMA ANAB(cid:1)L(cid:1)M DALI

ÇA(cid:1)DA(cid:2) TÜRK S(cid:3)NEMASI’NDA VAROLU(cid:2) OLGUSU:
REHA ERDEM S(cid:3)NEMASI’NIN ANLAMI VE ESTET(cid:3)(cid:1)(cid:3)

YÜKSEK L(cid:3)SANS TEZ(cid:3)

Hazırlayan
Alper ERÇET(cid:3)NGÖZ

Tez Danı(cid:2)manı
Prof. Dr. Konca YUMLU

(cid:3)ZM(cid:3)R - 2009
Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlü(cid:3)üne sundu(cid:3)um Ça(cid:4)da(cid:5) Türk
Sineması’nda Varolu(cid:5) Olgusu: Reha Erdem Sineması’nın Anlamı ve Esteti(cid:4)i adlı
yüksek lisans tezinin tarafımdan bilimsel, ahlak ve normlara uygun bir (cid:2)ekilde
hazırlandı(cid:3)ını, tezimde yararlandı(cid:3)ım kaynakları bibliyografyada ve dipnotlarda
gösterdi(cid:3)imi onurumla do(cid:3)rularım.

(cid:1)sim-Soyadı: Alper Erçetingöz
(cid:1)mza:

(cid:3)Ç(cid:3)NDEK(cid:3)LER
ÖNSÖZ
G(cid:3)R(cid:3)(cid:2) …………………………………………………………………………… 1

I. BÖLÜM
ÇA(cid:1)DA(cid:2) TÜRK S(cid:3)NEMASI’NDA VAROLU(cid:2) OLGUSU

1. Varolu(cid:2) Olgusu ve Ça(cid:3)da(cid:2) Türk Sineması (cid:1)li(cid:2)kisi ……………………………. 4
1-1. Yapım Ko(cid:2)ullarındaki De(cid:3)i(cid:2)im …………………………………….. 8
1-2. Yönetmen Sineması ………………………………………………… 13
1-3. (cid:1)zleme Prati(cid:3)i ……………………………………………………….. 17

II. BÖLÜM
REHA ERDEM S(cid:3)NEMASI

1. Reha Erdem’in Hayatı ………………………………………………………… 25
2. Reha Erdem Sineması’nın Anlamı ……………………………………………. 27
2-1. Montaj Sineması …………………………………………………….. 29
2-2. (cid:4)iirsel Sinema ……………………………………………………….. 32
2-3. Bir Auteur Olarak Reha Erdem ……………………………………... 35
3. Reha Erdem Sineması’nın Esteti(cid:3)i ……………………………………………. 36
3-1. Kamera Kullanımı …………………………………………………... 36
3-2. Tablo-Plan …………………………………………………………... 42
3-3. Beden Dili …………………………………………………………... 45
3-4. Müzik/Ses Kullanımı ……………………………………………….. 47

III.BÖLÜM
F(cid:3)LM ANAL(cid:3)ZLER(cid:3)

1. A Ay (1988)
1-1. Filmin Konusu …………………………………………………….... 48
1-2. Bir Varolu(cid:2) Olgusu Olarak ‘Arada Kalmı(cid:2)lık’ …………………….... 50
1-3. Eski Zaman Odası …………………………………………………… 53
2. Kaç Para Kaç (1999)
2-1. Filmin Konusu ………………………………………………………. 56
2-2. Paranın Sınırları ……………………………………………………... 58
2-3. Sıradanlıktan Kurtulma Aracı Olarak Para ………………………….. 59
2-4. Kö(cid:2)eyi Dönmek ……………………………………………………... 61
2-5. Televizyonla Yüzle(cid:2)mek ……………………………………………. 62
2-6. Paranın Büyütülmesi ………………………………………………… 63
3. Korkuyorum Anne (2004)
3-1. Filmin Konusu ………………………………………………………. 64
3-2. Bir Çıkı(cid:2) Noktası Olarak Oedipus ….……………………………….. 66
3-3. Kadınlar ……………………………………………………………... 70
3-4. Körle(cid:2)me ……………………………………………………………. 72
4. Be(cid:2) Vakit (2006)
4-1. Filmin Konusu ………………………………………………………. 74
4-2. Çocukluk ……………………………………………………………. 76
4-3. Görme, Horgörülme, Hiç Görülmeme: Bütünü Görme …………….. 78
4-4. Korku Kültürü ………………………………………………………. 80
4-5. Kara Güne(cid:2) ………………………………………………………….. 82
4-6. Uyan Çocuk ………………………………………………………… 84

SONUÇ …………………………………………………………………………. 86
KAYNAKÇA …………………………………………………………………… 91
ÖZGEÇM(cid:3)(cid:2) …………………………………………………………………….. 103
ÖZET ……………………………………………………………………………. 104
ABSTRACT …………………………………………………………………….. 105
ÖNSÖZ

Bu çalı(cid:2)ma sinema salonlarındaki ilgisizli(cid:3)in aksine kuramsal düzeyde birçok
ara(cid:2)tırmaya konu olan ça(cid:3)da(cid:2) Türk sinemasını ve bu sinemanın önemli yönetmen-
lerinden biri olan Reha Erdem’in filmlerini tematik ve estetik düzeyde anlama çabası
olarak görülmeli ve izleyicinin bir anlamda görmezden geldi(cid:3)i, sessizlikle kar(cid:2)ıladı(cid:3)ı
bir sinemayı, perde dı(cid:2)ında, ba(cid:2)ka bir düzeyde var etme çabası olarak de(cid:3)er-
lendirilmelidir.

Çalı(cid:2)ma boyunca gösterdi(cid:3)im çabanın de(cid:3)erli oldu(cid:3)unu hissettiren ve verdi(cid:3)i
manevi destekle her defasında kaldı(cid:3)ım yerden devam etmemi sa(cid:3)layarak tezin ortaya
çıkmasında büyük pay sahibi olan danı(cid:2)manım Prof. Dr. Konca Yumlu’ya; yazım
sürecinde yardımlarını esirgemeyen ve müdahaleleriyle tezi okunabilir kılan Doç. Dr.
Lale Kabadayı’ya te(cid:2)ekkürü bir borç bilirim.
Bornova, 2009
G(cid:3)R(cid:3)(cid:2)

Türk sineması genel pratikleri açısından e(cid:3)lence üzerine kurulu,
tecimsel/popüler bir sinema olarak (cid:2)ekillenmi(cid:2)tir. Türk sinema tarihinde bu anlayı(cid:2)ın
dı(cid:2)ında çe(cid:2)itli film üretme çabaları olmakla birlikte çok azı sanatsal anlamda yeterli
düzeye ula(cid:2)abilmi(cid:2)tir. 1990’lı yıllardan itibaren sinemayı bir dil, bir ifade aracı olarak
gören bir kısım yönetmen, varolu(cid:2)sal ve sanatsal kaygılarını aynı anda aktarabilecekleri
bir film esteti(cid:3)i olu(cid:2)turma çabası içine girmi(cid:2)ler, bu do(cid:3)rultuda teknik anlamda kaliteli,
biçimsel anlamda özgün bir anlatıma sahip, tematik anlamda ise yönetmenin zihnini
me(cid:2)gul eden varolu(cid:2)sal kaygıların temel niteliklerini olu(cid:2)turdu(cid:3)u bir yaratıcı
yönetmenler sineması ortaya çıkmı(cid:2)tır.

Bu çalı(cid:2)ma Semih Kaplano(cid:3)lu, Nuri Bilge Ceylan, Dervi(cid:2) Zaim, Zeki
Demirkubuz ve Reha Erdem gibi bir kısım yönetmen tarafından farklı üsluplarla
üretilen ve mevcut ele(cid:2)tirilerin genelinde salt ki(cid:2)isel olu(cid:2)larıyla bir arada de(cid:3)erlendirilen
filmleri varolu(cid:2) olgusu etrafında tartı(cid:2)makta ve ortak bir sinema prati(cid:3)i öngörmektedir.

Çalı(cid:2)mada söz konusu sinema varolu(cid:2) olgusuyla ili(cid:2)kilendirilirken felsefi bir
∗
söylem olan Varolu(cid:2)çuluk’un tanımlarından faydalanılmakta, ancak varolu(cid:2) salt içsel
bir olgu olarak de(cid:3)il, söz konusu filmlerin yapım ve izleme pratiklerine atıfta bulunan
yapısal bir olgu olarak ele alınmaktadır. Bu anlamda, varolu(cid:2) olgusuyla ça(cid:3)da(cid:2) Türk
sineması arasında kurulan ili(cid:2)ki Varolu(cid:2)çuluk dolayımında gerçekle(cid:2)mekle birlikte
sadece Varolu(cid:2)çuluk ile ya da varolu(cid:2)u tartı(cid:2)an mevcut di(cid:3)er felsefi kuramlarla
açıklanmamakta, söz konusu sinema için de(cid:3)i(cid:2)mesi gereken yapım öncesi ve sonrası
ko(cid:2)ullar ile yönetmenlerin sinemadaki anlam arayı(cid:2)larına odaklanılmaktadır.

∗
Temel karakteristi(cid:3)ini Fransız yazar Jean Paul Sartre’ın insan varolu(cid:2)u üzerine yaptı(cid:3)ı önermelerden
alan Varolu(cid:2)çuluk, özünde ‘var olmayı anlama çabası’ üzerine yo(cid:3)unla(cid:2)mı(cid:2)tır. (cid:1)kinci Dünya Sava(cid:2)ı
sonrasında ortaya konulan ve dü(cid:2)ünce okullarına, inanç sistemlerine, gelenekçi felsefeye kar(cid:2)ı muhalif bir
akım olarak beliren Varolu(cid:2)çuluk, mevcut anlayı(cid:2)ların/yakla(cid:2)ımların insan hayatıyla ilgili
genellemelerinin yanlı(cid:2)lı(cid:3)ı üzerine kurulmu(cid:2)tur. Bu anlamda Varolu(cid:2)çuluk bir zihinsel u(cid:3)ra(cid:2) olarak çok
sayıda yazar ve dü(cid:2)ünürün zihnini me(cid:2)gul etmi(cid:2) ve çok sayıda tanımsal kar(cid:2)ılık bulmu(cid:2)tur.

1
Çalı(cid:2)manın birinci bölümünde, yönetmenin deneyimlerinden ve ki(cid:2)isel
kaygılarından yola çıkılarak üretilen bir sinema prati(cid:3)i olarak ele alınan ça(cid:3)da(cid:2) Türk
sinemasının varolu(cid:2) olgusu ile ili(cid:2)kisi incelenmekte ve bu ili(cid:2)kinin gerçekle(cid:2)ti(cid:3)i üç
sinemasal düzey i(cid:2)aret edilmektedir.

Birinci düzeyde sinemanın yapım ko(cid:2)ullarına odaklanılmakta, ça(cid:3)da(cid:2) Türk
sinemasının geçirdi(cid:3)i yapısal de(cid:3)i(cid:2)im “yapımcı-yönetmen” yakla(cid:2)ımı ba(cid:3)lamında
tartı(cid:2)ılmaktadır. Ye(cid:2)ilçam’ın klasik yapımcı sisteminde ticari kaygılarla benimsenen
standartların yönetmenler için birer kısıtlamaya dönü(cid:2)tü(cid:3)ü ve filmlerinin yapımını
üstlenerek yönetmenlerin, bu kısıtlamalardan kurtulmayı amaçladıkları ifade
edilmektedir.

Çalı(cid:2)mada varolu(cid:2) olgusunun, filmin bir parçası haline gelmesindeki neden ve
sonuçlardan biri olarak açıklanan bu de(cid:3)i(cid:2)imin, yönetmenin ula(cid:2)mak istedi(cid:3)i filmsel
düzeyin gerektirdi(cid:3)i bir zorunluluk oldu(cid:3)u iddia edilmektedir.

(cid:1)kinci düzeyde, yönetmenlerin yeni anlatım yolları arayı(cid:2)ı ele alınmakta ve bu
arayı(cid:2)ın var olu(cid:2) olgusu ile ili(cid:2)kisi kurulmaktadır. Klasik yapımcı anlayı(cid:2)ını terk ederek
filmlerinin yapımını üstlenen yönetmenlerin, varolu(cid:2)sal kaygılarını filmler için birer
tematik altyapı unsuruna dönü(cid:2)türdü(cid:3)ü ve filmin tüm a(cid:2)amalarında belirleyici olan
ki(cid:2)isel bakı(cid:2)larının, bu temaların i(cid:2)lenmesinde özgün anlatım biçimleri yarattı(cid:3)ı gibi
konular “yaratıcı yönetmen” (auteur) kuramı çerçevesinde de(cid:3)erlendirilmektedir.

Üçüncü düzeyde ise bu filmlerin, yapım sürecindeki de(cid:3)i(cid:2)imlerden kaynaklanan
farklı bir izleme prati(cid:3)i yarattı(cid:3)ı ve bu prati(cid:3)in geleneksel/popüler sinemanın sundu(cid:3)u
izleme prati(cid:3)inden farklı olarak izleyicinin varolu(cid:2)uyla ilgili bir olgu haline geldi(cid:3)i
iddia edilmektedir.

Ça(cid:3)da(cid:2) Türk sinemasında kendilerini ticari sinemanın dı(cid:2)ında bir yere
konumlandıran yaratıcı yönetmenlerin ki(cid:2)isel filmleri için, yapım prati(cid:3)indeki seçimlere
ba(cid:3)lı olarak gerçekle(cid:2)en farklı bir izleme prati(cid:3)inden söz edilebilmektedir. Bu anlamda
2
var olu(cid:2) olgusuyla ili(cid:2)kilendirilecek olan izleme prati(cid:3)i kar(cid:2)ıla(cid:2)tırmalı bir incelemeyle
tecimsel sinemanın dı(cid:2)ında ele alınmakta ve söz konusu sinemanın izleyici azlı(cid:3)ını
açıklamada yapısal bir olgu olarak de(cid:3)erlendirilmektedir.

Çalı(cid:2)manın ikinci bölümünde varolu(cid:2) olgusuyla üç düzeyde ili(cid:2)ki kurulan ça(cid:3)da(cid:2)
Türk sinemasında Reha Erdem’in yeri tartı(cid:2)ılmaktadır. Sinemayı bir dil olarak gören ve
tüm sinemasal ö(cid:3)eleri bu do(cid:3)rultuda, anlam yaratmak için kullanan Reha Erdem’in film
yapım pratikleri anlam ve estetik boyutlarıyla incelenmekte, “montaj sineması”, “(cid:2)iirsel
sinema” gibi kavramların ve bu kavramlara kaynaklık eden film tekniklerinin varolu(cid:2)
olgusuyla ili(cid:2)kisi ortaya konulmaktadır.

Çalı(cid:2)manın son bölümü ortaya konulan genel özellikler ba(cid:3)lamında Reha Erdem
filmlerindeki tematik ve estetik unsurların incelenmesine ayrılmı(cid:2)tır. Bu bölümde auteur
kuramı çerçevesinde filmlerin analizi yapılmakta, varolu(cid:2) olgusunun Reha Erdem
filmlerine nasıl yansıdı(cid:3)ı tespit edilmeye çalı(cid:2)ılmaktadır.

3
I. BÖLÜM
ÇA(cid:1)DA(cid:2) TÜRK S(cid:3)NEMASI’NDA VAROLU(cid:2) OLGUSU

1. Varolu(cid:5) Olgusu ve Ça(cid:4)da(cid:5) Türk Sineması (cid:3)li(cid:5)kisi

Modern toplumda insanları toplumsal ili(cid:2)kilerin dı(cid:2)ında, bir ‘yı(cid:3)ın’ praksisinden
ayrı dü(cid:2)ünmek olanaksızdır. Ku(cid:2)kusuz, ideolojik anlamda toplumsal sistemlerin varlı(cid:3)ı
ve i(cid:2)leyi(cid:2)i dahili oldu(cid:3)u toplumda insanın yerini belirlemektedir. (cid:1)nsanlar mevcut bir
sistem içinde varolur ve bu sisteme dahil olacak (cid:2)ekilde e(cid:3)itilirler. Yönetmen de film
yaparken benzeri bir sistemin saatine göre çalı(cid:2)mak durumundadır. Ça(cid:3)da(cid:2) Türk
sinemasında film üreten Reha Erdem, Semih Kaplano(cid:3)lu, Nuri Bilge Ceylan, Dervi(cid:2)
Zaim, Zeki Demirkubuz gibi yönetmenlerin anaakım sinema pratiklerinin dı(cid:2)ına
çıkarak, kendi sinema pratiklerini olu(cid:2)turmak istemelerinin ardında bu yapının
kısıtlayıcılı(cid:3)ından kurtulmak dü(cid:2)üncesi vardır.

Bu yönetmenler, geleneksel/popüler Türk sinemasının üretim prati(cid:3)i dı(cid:2)ında,
yeni bir sinema arayı(cid:2)ına girmi(cid:2)lerdir. 90’lı yıllarda ba(cid:2)layan bu arayı(cid:2) günümüzde,
yönetmenlerin do(cid:3)rudan deneyimlerinden kayna(cid:3)ını alan, yönetmenin kimli(cid:3)inin ya da
varolu(cid:2) kaygılarının açıkça duyulabildi(cid:3)i bir sinema olarak belirmektedir.

Ça(cid:3)da(cid:2) Türk sinemasında periyodik olarak film üreten ve bu üretimi tutarlı bir
bakı(cid:2) açısıyla sürdüren bu yönetmenler söz konusu oldu(cid:3)unda ilk ça(cid:3)rı(cid:2)ım yapan
sözcüklerden biri “varolu(cid:2)” olmaktadır.

Varolu(cid:2), dünyanın deneyimlenmesi sonucu bir anlama dönü(cid:2)mesi ve böylece
insanın yüzle(cid:2)ti(cid:3)i anlamın onun varolu(cid:2)uyla ilgili bir olgu haline gelmesi olarak
tanımlanabilir. Varolu(cid:2) bir süreci, olma/olu(cid:2)ma sürecini i(cid:2)aret ederken, bir olgu olarak
varolu(cid:2) bu sürecin içerdi(cid:3)i anlamı vurgulamaktadır.

Ça(cid:3)da(cid:2) Türk sinemasında bir kısım yönetmen, deneyimleyerek anlamına
ula(cid:2)tıkları, böylece kendi varolu(cid:2)larıyla ilgili bir olgu haline gelen durumları ya da
4