referenties van de japanse cultuur in het frans impressionisme geïllustreerd aan de hand van de ...

114 Pages·2009·0.58 MB·Dutch

by  Joyce Ryckx

Academiejaar 2008-2009

REFERENTIES VAN DE JAPANSE CULTUUR
IN HET FRANS IMPRESSIONISME
GEÏLLUSTREERD AAN DE HAND VAN DE VROUWELIJKE
BEELDVORMING IN DE SCHILDERKUNST.

Masterproef voorgelegd aan de
Faculteit Letteren en Wijsbegeerte,
Vakgroep Kunst-, Muziek-, en Theaterwetenschappen
tot het behalen van de graad van
Master in de Kunstwetenschappen
Promotor: Prof. Dr. C. VAN DAMME

door Ellen Ryckx
Woord vooraf

Na vier jaar leerrijke jaren sluit ik mijn studie af met deze masterproef. Veel
impressionistische werken brengen mij in een aangename sfeer. Deze creaties spreken
voor mij al lange tijd tot de verbeelding. Daarbij kwam een grote belangstelling voor
Japanse prenten en zodoende was mijn onderzoeksthema gevormd.
De boeiende colleges doorheen mijn studiejaren verruimden niet alleen mijn kennis, ze
hebben mede mijn kritische blik op de kunstwereld ontwikkeld. Mijn interesse voor
kunst werd nog meer aangewakkerd.
Mijn promotor Prof. Dr. Claire Van Damme en assistente Sarah Willems wil ik
bedanken voor de begeleiding. Zij hielpen mij bij het afbakenen van mijn
onderzoeksthema en het opbouwen van een overzichtelijke structuur. Dankbetuigen
gaan ook uit naar mijn ouders, mijn zus en vrienden die mij heel wat steun aanboden.

2
Inhoudsopgave
WOORD VOORAF ........................................................................................................ 2
INHOUDSOPGAVE ....................................................................................................... 3
1 INLEIDING ............................................................................................................. 5
1.1 VOORSTELLING VAN HET ONDERZOEKSTHEMA .................................................. 5
1.2 MOTIVATIE ........................................................................................................ 8
1.3 BRONNENONDERZOEK EN KRITISCHE BESPREKING ............................................. 9
1.4 STATUS QUAESTIONIS VAN HET ONDERZOEK ................................................... 12
2 PARIJS GEDURENDE DE 2DE HELFT VAN DE 19DE EEUW ...................... 16
2.1 MAATSCHAPPELIJKE CONTEXT ........................................................................ 16
2.2 OP ZOEK NAAR EEN NIEUWE VORMGEVING IN DE BEELDENDE KUNST: HET
IMPRESSIONISME .................................................................................................. 18
2.3 INFILTRATIE VAN DE JAPANSE KUNST EN CULTUUR IN PARIJS: OPKOMST
JAPONISME ........................................................................................................... 21
2.3.1 Japan bereikt het Westen ........................................................................ 21
2.3.2 Japonisme: verklaring term .................................................................... 24
2.3.3 De impressionist in aanraking met de Japanse kunst en cultuur ........... 25
2.3.3.1 De japonisants .................................................................................... 26
2.3.3.2 De wereldtentoonstellingen te Parijs .................................................. 33
2.3.3.2.1 De wereldtentoonstelling van 1867 .............................................. 34
2.3.3.2.2 De wereldtentoonstelling van 1878 .............................................. 35
2.3.3.3 Le japon in het straatbeeld .................................................................. 37
3 DE JAPANSE PRENT ......................................................................................... 40
3.1 DE JAPANSE PRENT: UKIYO-E .......................................................................... 40
3.2 JAPANSE KUNSTENAARS ................................................................................... 44
3.2.1 Kitagawa Utamaro ................................................................................. 45
3.2.2 Katsushika Hokusai ................................................................................ 47
3.2.3 Ando Hiroshige ....................................................................................... 48
4 DE CULTUUR EN ARTISTIEKE METHODES VAN JAPAN IN HET
OEUVRE VAN DE FRANSE IMPRESSIONISTEN ........................................ 50
4.1 INLEIDING ........................................................................................................ 50
4.2 DE VROUWELIJKE BEELDVORMING .................................................................. 53
4.2.1 De parisienne en de Japanse mode ......................................................... 54
4.2.1.1 De kimono ........................................................................................... 55
4.2.1.2 De waaier ............................................................................................ 57
4.2.1.3 De paraplu of parasol .......................................................................... 60
4.2.2 De woon- en werkomgeving van de vrouw ............................................. 63
4.2.2.1 Woonomgeving ................................................................................... 63
4.2.2.2 Werkomgeving .................................................................................... 72
4.2.3 De vrijetijdsbesteding van de parisienne geïllustreerd aan de hand van
enkele Japanse artistieke methodes......................................................... 77
4.2.3.1 Het cutt-off principe ............................................................................ 77
4.2.3.2 Het silhouet ......................................................................................... 79
4.2.3.3 Andere Japanse artistieke methodes: de verticale indeling, een
diagonale opbouw, bepaalde perspectieven en houdingen… ............. 81
3
5 BESLUIT ............................................................................................................... 90
6 LIJST VAN AFBEELDINGEN ........................................................................... 93
7 BIBLIOGRAFIE ................................................................................................. 105

4
1 Inleiding
1.1 Voorstelling van het onderzoeksthema

Omstreeks het midden van de 19de eeuw kwam Europa in contact met de Japanse kunst
en cultuur. De infiltratie van de Japanse kunsten in Frankrijk heeft een onmiskenbaar
gevolg gehad voor de gedachtegang in de artistieke wereld in Parijs.

Het betoog zal aanvangen met een ruime schets van Parijs gedurende de tweede helft
van de 19de eeuw. De Japanse kunst en cultuur heeft een bijzondere invloed gehad op de
beeldende kunstenaars wonende te Parijs in deze periode. Om de infiltratie van deze
cultuur te begrijpen, is het noodzakelijk vooreerst de maatschappelijke situatie te Parijs
te schetsen op zowel politiek, economisch en sociaal vlak. De verscheidene posities die
een vrouw kan aannemen in de maatschappij en haar beleving in de grootstad worden
aangehaald. Op artistiek vlak was er bij veel kunstenaars een noodzaak aan nieuwe
inspiratiebronnen. Artiesten wilden zich afsplitsen van het academisme en zochten naar
een nieuwe vormgeving. Hieruit resulteerde het impressionisme. Hierna wordt
ruimschoots aandacht besteed aan de infiltratie van de Japanse kunst en cultuur in de
stad Parijs. Vooreerst wordt een historische kader geschetst. Een erg lange tijd was
Japan afgesloten van de buitenwereld. Vanaf 1858 sloot Japan handelsverdragen af met
in eerste instantie Amerikanen, gevolgd door Europeanen.1 Na ongeveer twee eeuwen
van afsluiting gingen niet enkel de economische maar eveneens de culturele
uitwisselingen van start. Verscheidene Japanse objecten bereikten het Westen en bleken
van invloed te zijn op de westerse kunst- en leefwereld. Deze trend wordt ook wel
japonisme genoemd. Het japonisme was op zijn hoogtepunt omstreeks 1880, doch reeds
in de jaren ’60 van de 19de eeuw circuleerden er Japanse kunstvoorwerpen te Parijs.
Enkele vroeg beïnvloedde Europese kunstenaars worden kort aangehaald. Hoe ging
deze infiltratie nu precies in zijn werk? Via welke kanalen? Welke figuren zijn hier van
groot belang? En hoe kwamen de impressionisten in contact met oosterse
kunstvoorwerpen? Op deze vragen wordt zo zorgvuldig mogelijk een antwoord
geformuleerd. Verscheidene figuren en gebeurtenissen hebben in de tweede helft van de
19de eeuw een rol gespeeld. In eerste instantie zijn er de japonisants, dit zijn figuren die

1 DAMBMANN G., Hoe Japan het Westen ontdekte: een geschiedenis in houtsneden, Maarssen,
Schwatz, 1990, pp. 157-158
5
over een bijzondere passie beschikken en een bepaalde kennis hebben over de Japanse
kunst en cultuur. Vaak zijn het ook verzamelaars van Japanse kunst. De japonisants zijn
figuren zoals kunsthandelaars, schrijvers, kunstcritici, graveurs, kunsthistorici,… Zij
hielden de materie hoog in aanzien en hadden contacten met heel wat kunstenaars
waardoor ook laatstgenoemden gefascineerd raakten door de Japanse kunst- en
leefwereld. Een volgend aspect zijn de wereldtentoonstellingen van 1867 en 1878 te
Parijs. Hierbij was telkens, in 1867 voor de eerste maal in Parijs, een Japans paviljoen
aanwezig. De Japanse traditie kwam op deze manier nauw in contact met de burgers van
Parijs. Deze wereldtentoonstellingen hebben een groot aandeel gehad in het
ontwikkelen van een Japanse vloedgolf over Parijs. De populariteit omtrent Japanse
objecten steeg aanzienlijk. Vervolgens zal ik enkele reflecties van de Japanse cultuur in
het straatbeeld van Parijs behandelen. Hierbij speelden de aanwezigheid van enkele
plaatsen en gebeurtenissen een rol. Het Japanse sfeerbeeld werd geuit in winkels met
oosterse objecten, galerieën, theehuizen en cafés. Tijdschriften inzake Japanse
snuisterijen kwamen in omloop en enkele tentoonstellingen speelden een aanzienlijke
rol bij het verspreiden van kennis over Japanse kunst.

Een volgend hoofdstuk handelt over de Japanse prent: de ukiyo-e. Er wordt uiteen
gedaan hoe deze prent zich ontwikkeld heeft en wat haar voornaamste kenmerken zijn.
Veelvoorkomende thema’s worden besproken. Zowel deze thema’s alsook artistieke
principes namen menige impressionisten over van de ukiyo-e prent. De voornaamste
Japanse kunstenaars die met hun werken invloed uitoefenden op de westerse artistieke
wereld worden behandeld. Er volgt een inleiding op de Japanse kunstenaars Kitagawa
Utamaro (1753-1806), Katsushika Hokusai (1760-1849) en Ando Hiroshige (1797-
1858).

Uiteindelijk breng ik de Japanse kunst in verband met impressionistische werken. Ik
richt me op enkele impressionisten en onderzoek hoe zij de cultuur en enkele artistieke
methodes uit Japan integreerden in hun artistiek werk. Er komen zowel mannelijke als
vrouwelijke impressionisten aan bod: Edgar Degas (1834-1917), Edouard Manet (1832-
1883), Claude Monet (1840-1926), Mary Cassatt (1844-1926), Berthe Morisot (1841-
1895), Marie Bracquemond (1840-1916), Pierre-Auguste Renoir (1841-1919) en Jean-
Louis Forain (1852-1902). Er zijn weliswaar nog artiesten die beïnvloed geweest zijn
door deze materie, maar omdat hun werken van later dateren of omdat ze weinig
6
vrouwen afbeeldden, werden deze artiesten niet opgenomen in dit betoog. Een figuur als
Henri de Toulouse-Lautrec (1864-1901) wordt bijvoorbeeld niet behandeld aangezien
zijn werken van iets later dateren en hij bijgevolg eerder een postimpressionist kan
genoemd worden. Alfred Sisley (1839-1899) schilderde voornamelijk landschaps-
taferelen en wordt zodoende ook niet besproken. Ik beperk mij bijgevolg tot het oeuvre
van de reeds aangehaalde impressionisten. In het oeuvre van deze kunstenaars werden
kunstwerken gezocht die onderhevig waren aan een Japanse invloed. Het gaat telkens
om creaties waarbij een focus werd gelegd op de vrouw en haar leefomgeving. Op deze
manier zal duidelijk worden hoe diverse impressionisten de maatschappij en de vrouw
percipieerden. Een analyse van picturaal materiaal kan ons immers de processen en
motivatie van de creatie doen begrijpen. Onder de impressionisten die worden
behandeld, bevinden zich enkele vrouwelijke artiesten. Het zal al gauw duidelijk
worden dat zij als vrouw de maatschappij vanuit een ander standpunt bekeken en als
vrouwelijke artiest minder mogelijkheden hadden.
De kunstwerken die aan bod komen, kunnen in eerste instantie inhoudelijk Japans
aandoen. De parisiennes en de artiesten hadden grote belangstelling voor de Japanse
mode en dit weerspiegelde zich in impressionistisch werk. Dit komt aan bod in een
eerste hoofdstuk. Zo kan een dame uitgedost zijn in een kimono en kan ze een Japanse
waaier of parasol vasthouden. Een werk dat er niet op het eerste zicht Japans uitziet, kan
echter wel Japanse artistieke kenmerken in zich dragen. De creatie kan namelijk
compositorische verwantschappen vertonen met een Japanse ukiyo-e prent. In een
tweede hoofdstuk wordt een kijkje genomen in de woon- en werkomgeving van de
vrouw. Intieme taferelen zoals vrouwen aan hun toilet of aan het baden worden
besproken. Interieurs met een oosterse uitstraling komen aan bod. Daarna worden
taferelen van arbeidsters, zoals wasvrouwen en strijksters, behandeld. Ook de ballerina
afgebeeld tijdens de repetities komt hierbij aan bod. Tenslotte wordt de
vrijetijdsbesteding van de vrouw aangehaald. Allerlei taferelen passeren de revue: de
dame in de theaterzaal en op café-concerts, in de stad of in de natuur,… Elk van deze
aspecten wordt geïllustreerd en besproken aan de hand van enkele toonaangevende
impressionistische werken.

7
1.2 Motivatie

Bij het zoeken naar een onderzoeksthema ben ik vertrokken vanuit een interesse voor
het Frans impressionisme. Vanwege deze fascinatie wou ik mij reeds geruime tijd
verdiepen in dit vakgebied. Het opstellen van een masterproef is de gelegenheid om mij
in deze problematiek te verdiepen. Over het impressionisme is echter al buitensporig
veel geschreven. Ik ben bijgevolg op zoek gegaan naar een onderwerp binnen deze
stroming waarover nog enigszins kan gereflecteerd worden. Dit was niet evident. Niet
enkel de schildertechnische aspecten van het impressionisme intrigeren mij, de inhoud
van de voorstellingen boeien mij nog veel meer. Ik vraag mij telkens af wat en wie er
precies afgebeeld wordt. En in welke omgeving alles werd waargenomen door de
kunstenaar en voorgesteld aan de toeschouwer. Dit brengt mij bij een volgende
interesse, de geschiedenis van een land als Frankrijk. Meer specifieker toon ik reeds
geruime tijd interesse voor het tijdsbeeld en de leefwereld van de Franse burger uit de
tweede helft van de 19de eeuw en de daaropvolgende jaren in de 20ste eeuw. Een
bruisende stad als Parijs met een boeiend verleden spreekt mij erg aan, ik vertoef er
graag. Vandaar ook mijn interesse in de geschiedenis van de stad. Parijs was doorheen
verscheidene eeuwen een centrum voor artistieke ontwikkeling. Deze maatschappelijke
component zal weerspiegeld worden in mijn onderzoek. In de kunstwerken die aan bod
zullen komen, wordt de samenleving uit de tweede helft van de 19de eeuw afgebeeld. Ik
heb ervoor gekozen hoofdzakelijk de voorstellingen van dagelijkse taferelen uit die tijd
te bespreken. Dit onderzoeksproject zal bijgevolg niet enkel een kunsthistorisch
uitgangspunt omvatten maar er zal eveneens een sociologische invalshoek gehanteerd
worden.

Daarnaast heb ik reeds enige tijd belangstelling voor de Japanse prentkunst. Dit
onderwerp komt niet voor in ons opleidingsaanbod. De focus van vakken die aan bod
komen tijdens onze opleiding ligt hoofdzakelijk op westerse kunst. Een uitzondering
hierbij zijn de verscheidene colleges inzake Etnische kunst, maar hierbij komt uiteraard
ook geen Japanse kunst aan bod. Vanzelfsprekend zijn in onze opleiding werken
behandeld geweest die een oosterse invloed gekend hebben, maar daarbij ging het
telkens om westerse kunstenaars. Kunstenaars uit het Oosten komen zelden of niet aan
bod. Het gaat bijgevolg om een vakgebied dat voor mij, vanuit mijn interesse ervoor,
8
nog heel wat vragen met zich meebrengt. Wat nu mijn onderzoekthema betreft, had ik
reeds een hele tijd geleden kennis genomen over de invloed van de Japanse cultuur op
het artistieke werk van Franse impressionisten. Ik ben mij hierin verder gaan verdiepen
en het leek mij boeiend hierover een onderzoek op te stellen.
Beide interessepunten, enerzijds voor het impressionisme en anderzijds voor het
japonisme, kwamen uiteindelijk samen in mijn onderzoeksproject.

1.3 Bronnenonderzoek en kritische bespreking

Mijn onderzoek is hoofdzakelijk gebaseerd op literatuurstudie. Ik heb geen orale
referentiepunten. Ik zal eerst mijn bronnen inzake het impressionisme beschrijven.
Daarna behandel ik deze omtrent het japonisme. Laatstgenoemde term zie ik heel ruim
en beslaat alles inzake Japan: de cultuur, de handel met het Westen, de kunstenaars en
kunstwereld met daarbij onder andere de bekende Japanse ukiyo-e prentkunst die een
grote invloed had op de impressionisten.

Mijn bronnen inzake het impressionisme heb ik zo zorgvuldig mogelijk uitgekozen. Ik
besef dat over dit onderwerp al mateloos veel is geschreven. Een goede selectie is dus
noodzakelijk. Ik raadpleegde verscheidene boeken inzake het ontstaan van het
impressionisme, de kenmerken, de vertegenwoordigers, de tijdscontext, etc. Dit om een
zo globaal mogelijk beeld te kunnen vormen over het vakgebied waar ik onderzoek naar
voer. Ik bestudeerde zowel hedendaagse bronnen als bronnen die reeds geruime
decennia oud zijn. Hierna bestudeerde ik monografieën over diverse impressionisten die
in mijn onderzoek aan bod komen. Vanzelfsprekend zijn wetenschappelijke bronnen
aan de orde, deze zijn in grote mate aanwezig. Daarnaast consulteerde ik eveneens, uit
nieuwsgierigheid, minder kwalitatieve bronnen om een vergelijking op te stellen met
wetenschappelijke bronnen. Op deze manier wou ik te weten komen in welke soort bron
wat precies al dan niet benadrukt wordt. De populaire bronnen, hiermee doel ik op
bronnen die voor de massa toegankelijk zijn, zijn in heel grote mate aanwezig. Bij
enkele is het niet evident om een onderscheid te maken tussen wetenschappelijk en niet-
wetenschappelijk. Mijn bronnen handelend over het impressionisme zijn vaak niet altijd
bruikbaar voor mijn specifiek onderzoeksthema. De meeste bronnen inzake het
impressionisme bieden een overzicht van de stroming en/of gaan dieper in op enkele
9
kunstenaars. Vaak zijn er slechts kleine of zelfs geen fragmenten aanwezig die handelen
over een Japanse invloed op impressionisten.

De bronnen inzake het japonisme bestaan uit enkele boeken en artikels. Twee boeken
die enkel en alleen over het japonisme gaan, kunnen beschouwd worden als
overzichtswerken. In eerste instantie is er het vrij recente werk Japonisme: cultural
crossings between Japan and the West van Lionel Lambourne uit 2005. Het tweede
werk betreft Japonisme: the Japanese influence on Western art since 1858 van
Siegfried Wichmann uit 1985. Deze werken geven een historische overzicht inzake de
ontmoeting tussen het Oosten en het Westen. Aan de hand van enkele thema’s wordt het
onderwerp naar voren gebracht. Beide bronnen zijn overzichtelijk en chronologisch
opgebouwd. Deze bronnen gaven een aanzet tot informatie inzake welke westerse
kunstgebieden beïnvloed waren (schilderkunst, decoratieve kunsten, grafische kunsten,
etc.), welke kunststijlen (heel wat aandacht ging uit naar art nouveau) en welke Japanse
aspecten overgenomen werden door westerse kunstenaars. De onderwerpen waren op
deze manier gekend, van hieruit kon ik mij verder verdiepen in de materie. Waar in deze
bronnen bij een bepaald thema slechts enkele voorbeelden worden gegeven, was het
daarna aan mij om zelf andere paradigma’s te zoeken. Dit onder andere door
comparatief onderzoek. Tot zover deze twee overzichtswerken over het japonisme.
De meeste geraadpleegde boeken bezitten slechts een enkel hoofdstuk of een kleine
uitweiding naar mijn onderzoeksthema. Meestal handelt het dan over het historisch
element inzake deze problematiek. Namelijk op welke manieren en op welk tijdstip de
Japanse cultuur het Westen bereikte, soms opgesplitst in diverse landen uit Europa zoals
Groot-Brittannië, Frankrijk, etc. Frankrijk is voor mijn onderzoeksthema relevant. Hoe
de Japanse cultuur infiltreerde in Frankrijk kwam in enkele boeken aan bod, zoals
bijvoorbeeld in Beardsley, Japonisme, and the perversion of the Victorian ideal van L.
G. Zatlin en in Japonisme in Fin de Siècle art in Belgium van Y. Takagi. In
laatstgenoemd werk worden onder meer de wereldtentoonstellingen te Parijs besproken
en enkele noemenswaardige japonisants zoals Ernest Chesneau en Siegfried Bing. In
mindere mate wordt in deze bronnen het japonisme in verband gelegd met het oeuvre
van een bepaald artiest. Hierdoor heb ik ondervonden dat ik vergelijkend te werk moet
gaan. Deze invloeden zal ik zoeken in het oeuvre van verscheidene impressionisten en
nagaan of de voorstellingen verwantschappen vertonen met Japanse prenten. Heel
interessant zijn enkele artikels. Bij deze artikels is er zekerheid over de
10