Table Of Content

Peri MALA EDICIJA MARKSIZMA Anderson Redakcioni odbor Branko Pribićević Ivo Paić Prvoslav Ralić D~mitrije Tasić RAZMATRANJA Urednik Dimitrije Tasić O ZAPADNOM MARKSI ZMU Grafička oprema Bogdan Kršić Recenzent Branko Pribićević Pre vod '.IVICA STRNČEVIĆ Predgovor BRANKO PRIBIĆEVIĆ MILOŠ NIKOLIĆ Glavni i odgovorni urednik Vidosav Stevanović BEOGRADSK1 IZDA VAČKO-GRAFIČKI ZAVOD 1985. PREDGOVOR Naslov originala Perry Anderson CONSIDERATIONS ON WESTERN MARXISM New Left Books Ltd., London 1979. © Perry Anderson Pojava integralnog teksta 1 ove knjige na srpskohr vatskom jeziku nesumnjivo je izdavački poduhvat koji zaslužuje svaku pohvalu. Već nekoliko godina - knjiga je prvi put objavljena 1976. godine-ovo delo je u sre dištu pažnje marksista, a ponegde i ne samo marksista, širom sveta. Moglo bi se, štaviše, reći da već više vre mena jedno marksističko delo nije bilo predmet tako širokog interesovanja, mnogih rasprava i polemika. Ovde prezentirano delo Peri Andersona (Perry Ander son) privuklo je veliku pažnju, pre svega; time što je au tor, oslanjajući se na svoje višegodišnje istraživanje, iz vršio stvarno zamašna i impresivna uopštavanja u po gledu istorijske sudbine marksizma. Veoma sažeto su izložene autorove pro.cene glavnih dostignuća u razvo ju marksističke misli i glavne karakteristike pojedinih faza u razvoju ove misli. U ovom kontekstu autor je po nudio i vlastitu periodizaciju razvoja marksizma. Kada je reč o vremenskoj dimenziji, autor se opredelio za "savremeno razdoblje" pod kojim on podrazumeva, sa mnogo osnova, vreme posle oktobarske revolucije, 1 Naglasili smo "integralnog teksta" jer je u časopisu Marksizam u svetu, broj 5-6/1980, već objavljen znatan deo teksta ove knjige. Inače, Consideration on Western Marxism je prvobitno napisana kao predgovor za jednu antologiju tek stova savremenih. zapadnoevropskih marksista. Međutim, kako je izdavač odustao od izdavanja ove antologije, Ander son je 1976, izdao tekst u obliku knjige, snabdevši ga pogovo rom pisanim te godine. s znači zahvatio je razdoblje od približno pola veka (od problemirna koji se ovde javljaju, neophodni su i neki početka dvadesetih do sredine sedamdesetih godina). novi analitički instrumenti. Mislimo da je Peri Ander Zato smatramo da će ovo delo biti korisno i dobro son ovim svojim radom dao nesumnjiv doprinos istra došlo koliko našim istraživačima marksizma, toliko i živanjima ove vrste. potrebama marksističke edukacije. Pokušaji sinteza razvojnih perioda marksizma ili Delo ovakvog karaktera danas je potrebnije nego orijentacija i "škola" marksističke misli su utoliko teo ikad ranije, ne samo zbog porasta interesovanja za rijski vredniji i za edukaciju značajniji, ukoliko - kao marksističku misao i njene unutrašnje razuđenosti (di što to čini l Anderson u svojoj knjizi - marksistička ferencijacija između pojedinih pristupa, škola i orijen stvaralaštvo izlažu u kontekstu razvoja radničkog po tacija) , već i zbog značajnijih promena u strukturi pro kreta, socijalizma i celokupnog istorijskog kretanja, tagonista marksizma. Naime, želimo istaći da je, po ·odnosno ukoliko razvoj teorijskog stvaralaštva istražu svoj prilici, na izmaku vreme kada su' stanje i razvoj ju i analiziraju u uzajamnoj vezi sa razvojem odgovara marksističke misli mogli da se svedu na teorijsko stva juće istorijske prakse. ralaštvo nekolicine svetskih autoriteta, velikana ove Proučavati razvoj marksizma u istorijskom kontek društvene misli. Sve je manje moguće da se upoznava stu podrazumeva "primenu" osnovnih teza istorijskog nje marksizii?-a svede na suočavanje sa "galerijom veli materijalizma na sam razvoj marksizma. Kao što je po kana". O ovoj promeni govori, pre svega (na jednoj znato, prvi koji je to učinio bio je Karl Korš (Korsch) strani), činjenica da su sa istorijske scene otišle takve u delu Marksizam i filozofija (1924). Međutim, u toku ličnosti kao što su Bloh (Bloch), Lukač (Lukacs), Sartr · poslednjih pola veka bilo je veoma malo onih koji su (Sartre) i Markuze (Marcuse) koje su mogle da perso pošli prime rom Korša. U istraživanju i eksp,liciranju · nifikuju stanje i probleme marksističke misli određene svog vlastitog razvoja marksizam kao da svoj materija epohe. Na drugoj strani, pojavio se znatan broj novih, listički pristup istoriji zamenjuje idealističkim, što po najčešće ne samo veoma plodnih već i samostalnih sebno naglašavaju Etjen Balibar (Etienne Balibar) i mislilaca marksističke vokacije koji daju značajan do Karlos Pereira (Carlos Pereyra). Sigurno su, stoga, u prinos razvoju ove teorijske misli. Iako su mišljenja pravu oni marksistički autori koji, poput Luja Altisera ovde, naravno, veoma podeljena, ipak se neretko ističe (Luis Althusser) i Daniela Lindenberga, ističu da je od da ,takve vredne i samostalne doprinose,-doprinose sustvo analiza razvoja marksizma, radničkog pokreta i koji imaju širi međunarodni značaj, pa stoga i određeni socijalizma, sa stanovišta istorijskog materijalizma, je svetski domašaj, ugrađuje u riznicu marksističke misli dan od krupnijih problema savremene marksističke preko stotinu mislilaca koji deluju u mnogobrojnim misli. Mišljenja smo stoga da je činjenica što Anderson zemljama. istražuje odnosno analizira i eksplicira "zapadni mark Ukoliko je ova procena tačna, a mi smatramo da jes sizam" u njegovoj povezanosti sa odgovarajućom isto te, onda je danas nesumnjivo znatno teže pratiti, sagle rijskom praksom možda najvrednija strana njegove davati i vrednovati raznovrsne tokove, pravce i dopri knjige. nose, ali i probleme koji se javljaju u razvoju marksis Konačno, valja posebno istaći da mnoge Anderso tičke misli. Da bi se što uspešnije uhvatili ukoštac- sa nove konkretne eksplikacije i ocene stvaralaštva poje- 6 7 dinih marksističkih autora unutar "zapadnog,marksiz-_ kao istaknuti marksistički teoretičar i istoričar. Već je ma", među njima i neke od onih sa kojima se i ne mo gotovo pune dve decenije urednik jednog od najtiraž ramo složiti, znatno upotpunjuju saznanja jugosloven nijih i teorijski najzanimljivijih marksističkih časopisa skog čitaoca o do sada najznačajnijem razdoblju u isto u svetu-"New Left Review". Sedamdesetih godina pri riji marksizma (od oktobarske revolucije do danas) i vukao je širu pažnju u Velikoj Britaniji, ali i u mnogim predstavljaju značajan izazov i podsticaj svestranijem drugim sredinama, objavljujući zaredom tri knjige iz istraživanju tog razdoblja i još šir~. temeljitijem pro područja istoriografije: Passages from Antiquity to Feu mišljanju nekih krupnih problema marksističke teori dalism (London, NLB, 1974), Lineages of the Absolutist je koji su se artikulisali u njenom suočavanju sa istorij State (London, NLB,. 1976) i Arguments within English skom praksom. Marxism (London, NLB, 1980). U granicama ovih uvodnih napomena sigurno nije Dve su središnje preokupacije Andersona koje do moguća svestranija i temeljitija rasprava o svim, po laze do izražaja u spomenutim knjigama, ali i u nekim sebno mnogobrojnim otvorenim i spornim pitanjima njegovim drugim radovima. koja pokreće autor. Ovde ćemo, najpre, upoznati čitao Prva njegova dugogodišnja polemika bila je sa Tom ca sa intelektualnim portretom autora ove knjige i zna psonom (E. P. Thompson), danas najpoznatijim britan čajnom ulogom koju ima poslednjih četvrt veka u inte skim istoričarem marksistom, koja je utisnula veoma lektualnim traganjima koja karakterišu stanje duhova snažan pečat na razvoj marksističke misli u V. Britaniji u britanskoj političkoj levici. Najviše prostora odvoji- šezdesetih i sedamdesetih godina. U središtu ove pole . ćemo za kritičko razmatranje dva ~ažna pitanja.koja se mike, koja je. otpočela pre bezmalo dvadeset godina, pokreću ili, još bolje, otvaraju u ovom delu, i, najzad, bila su, najpre, neka metodološka pitanja iz marksistič daćemo najosnovnije informacije o novoj knjizi našeg ke istoriografije, a zatim i neki otvoreni problemi raz autora U tokovima istorijskog materijalizma (In the voja radničkog pokreta u ovoj zemlji, strategije socija Tracks of Historical Materialism), koja umnogomepred lističke revolucije i njenog utemeljenja u političkoj teo stavlja nastavak razmatranja sadržanih u ovoj koju riji i posebno teoriji države. Dvojica poznatih teoretiča sada prezentiramo našoj javnosti. Spomenuta dva pita ra posebno su se sporili oko nekih pitanja povezanih sa nja o· kojima želimo da kažemo nešto više jesu sledeća: procesom konstituisanja i reprodukovanja subjekt-ob problem periodizacije istorije marksizma, s tim u vezi jekt odnosa u istoriji, odnosa bića i svesti, kao i oko ne pojam zapadni marksizam i, drugo, primena marksis kih problema povezanih sa konstituisanjem i reprodu tičkog teorijsko-metodološkog načela jedinstva teorije kovanjem radničke klase. i prakse. Nije nam, pri tom, namera da šire polemiše Drugo područje značajnijeg Andersonovog teorij mo sa autorom, nego da ukažemo na neke aspekte dva skog angažovanja jesu neka pitanja o ulozi države u spomenuta problema koje je istakla ova izvrsna knjiga. prelaznim periodima. Ova pitanja podrobno su raz matrana u prve dve od navedenih knjiga. Te dve knjige I (Passages from Antiquity to Feudalism i Lineages of the Peri Anderson, pre -srednjih nego; poznijih godina, Absolutist State) deo su jednog šireg istraživačkog pro izrastao je u ličnost koja ima širi međunarodni ugled jekta i spisateljskog poduhvata koji bi trebalo da done- 8 9 se još dve knjige: jednu koja treba da obradi "velike teorije i prakse kao odlučujući kriterij u razvoju mark buržoaske revolucije, od revolta Holanđana do ujedi sizma. Osim ovog osnovnog kriterija, on uvodi još dva njenja Nemačke" i drugu koja će se baviti "strukturom u izvesnom smislu dopunska kriterija, koje on vidi u te savremen:e kapitalističke države"2• U ovom svom opre matskoj usmerenosti (ekonomska, politička, filozofska deljenju Anderson je pošao od sledeće tri procene: ili neka druga problematika) i geografskoj lokaciji po prvo, marksizam, prema njegovoj oceni, još nije razvio jedinih autora. Polazeći od ovih kriterija, autor je u is_. celovitu i koherentnu političku teoriju. U tom smislu toriji marksizma ustanovio tri osnovna razdoblja. on ističe da: "Marks nije nikad izložio nijedno kohe Za prvi period, koji on označava izrazom "klasična rentno i komparativno obrazloženje političke stukture tradicija" i koji zahvata vremensko razdoblje između buržoaske klasne vlasti ..." 3 U ovom nedostatku on početka Marksovog i Engelsovog stvaralaštva četrde vidi izvor "latentnog katastrofizma u njegovoj ekonom setih· godina prošlog xeka i kraja dvadesetih godina skoj teoriji"4• Drugi razlog je u tome što on smatra da ovoga veka, karakterističan je visok stepen povezanos država ima ključni značaj, pošto " ... konstrukcija i ti teorije i prakse, gotovo svi vodeći predstavnici mark destrukcija države, dok god klase opstoje, daju pečat sističke misli u ovoj fazi razvoja bili su na jedan ili dru bitnim promenama odnosa proizvodnje"5. I, najzad, gi način povezani sa razvojem radničkog pokreta. Anderson smatra da su ova istraživanja bitna pretpos Unutar "klasične tradicije" Anderson izdvaja dve· tavka da bi se došlo do jedne "opšte teorije proleterske grupe autora: prvu grupu sačinjavaju Marks, Engels, revolucije", teorije primerene izmenjenim istorijskim i Antonio Labriola, Franc Mering (Franz Mehring), Karl društvenim uslovima. Kaucki (Karl Kautsky) i Plehanov; drugu grupu autora, Projekt još nije realizovan u celini. Ono što je do koji deluju već u izmenjenoj "međunarodnoj klimi ka sada objavljeno sigurno sadrži krupne doprinose pitalističkog sveta6· sačinjavaju Lenjin, Roza Luksem marksističkoj političkoj teoriji. Ostaje da se vidi, kada burg (Rosa Luxemburg), Rudolf Hilferding, Lav Troc se pojave i dve najavljene knjige, u kojoj će meri Ander ki, Oto Bauer (Otto Bauer), Evgenij Preobraženskii Ni son uspeti u tom ambicioznom istraživačkom poduh kolaj Buharin". vatu. Naglašavajući da svi ovi autori potiču iz porodica koje su pripadale različitim slojevima vladajuće klase II. • i da su svi bili istovremeno i teoretičari i rukovodioci Za svaku periodizaciju presudni su kriteriji za odre političkih partija radničke klase, Anderson pokazuje đivanje glav~ih istorijskih faza u razvoju ispitivanog fe kako druga grupa autora, koja nosi "klasičnu tradici ju", izražava pomeranje "geografske osovine ove mark nomena. Peri Anderson se opredelio za odnos između sističke kulture prema istočnoj i centralnoj Evropi"7• 2 P. Anderson, Lineages of the Absolutist State, London, Njihovu teorijsku delatnost bitno karakteriše temat- NLB, 1974. p. ll. 3 P. Anderson, Consideration on Western Marxism, p. 114. 4 Ibid., p. 116. s Perry Anderson, Consideration on Western Marxism, p. 7. 5 Anderson, Lineages of the Absolutist State, p. 111. 7 Ibid., p. 7. lO ll ska orijentacija ka političkoj ekonomiji i političkoj teo riji marksizma. "Očigledna transformacija kapitalistič nekle zatajila kritička dimenzija, uključujući i bespogo vorno prihvatanje teze da je u ovoj fazi razvoja u punoj kog načina proizvodnje, koju je proizvela monopoliza cija i imperijalizam, zahtevala je odgovarajuće eko meri postojalo jedinstvo teorije i prakse. Način na .~oj~ nomske analize i objašnjenja"s je u ovom radu korišćeno načelo jedinstva teoriJe ~ "Prvih petnaestak godina ovog veka donose zbog prakse - ističe on - da bi se akcentirao "strukt~ral~.I toga veliki procvat marksističke ekonomske misli u kontrast između klasičnog i zapadnog marksizma , Nemačkoj, Austriji i Rusiji".9 Anderson u prilog te tvr podrazumevao je da se ~lasični marksizam ~zi~~ kao dnje navodi sledeća dela: Agrarno pitanje (1899) Karla standard apsolutnog poređenja unutar IStOriJskog ~aterijalizma", a to je sve vodilo ka tome da se teorij Kauckog, Razvitak kapitalizma u Rusiji (1893) V. I. Le njina, Finansijski kapital (1910) Rudolfa Hilferdinga, sko stvaralaštvo klasičnog marksizma liši "kritičkog Akumulacija kapitala (1913) Roze Luksemburg, Imperi istraživanja". Mogućnost da u klasičnom nasleđu ima elemenata koji nisu toliko nekompletni koliko su ne jalizam i svetska ekonomija (1915) N. Buharina i Impe tačni, nije uzeta u obzir sa dovoljnom ozbiljnošću.12 rijalizam - najviši stadij kapitalizma (1916) V. L Lenji na. Pqčetak drugog razdoblja autor vezuje za kraj dva desetih godina. "U isto vreme"-nastavlja Anderson-"po prvi put Pošto je izložio uticaj oktobarske revolucije na raz se i to meteorski pojavila marksistička politička teori ja" koja je proizašla "iz brzog razvoja radničkih partija voj marksističke teorije, Anderson pokazuje kako su u centralnoj Evropi i burnog rasta narodnih pobuna razvoj prilika u socijalističkoj Rusiji i radničkog pokre ta na Zapadu, odnosno kapitalizma u Evropi, uzroko protiv ancien regimes u istočnoj Evropi."10 Anderson vali razdvajanje jedinstva teorije i prakse i zaustavili da u prilog toga navodi sledeća dela: šta da se radi, Korak napred dva koraka nazad, Dve taktike socijalne demokra lji razvoj "klasične tradicije". Uspon staljinizma u Sov cije, Pouke Moskovskog ustanka, Agrarni program niske jetskom Savezu i njegova dominacija u komunističkom socijal-demokratije i Pravo naroda na samoupravljanj('! pokretu neposredno su uticali i rta sledeću bitnu ka rakteristiku ove faze: (geografsko) pomeranje glavnih Lenjina; Reforma ili revolucija Roze Luksemburg; Re zultati i očekivanja (1905) Trockoga, za čije delo kaže da središta marksističkih istraživanja prema zapadnoev ropskim zemljama. Otud i "zapadni marksizam". Tada predstavlja "prvu strateško-političku analizu P.<!Učnog tipa u istoriji marksizma".tt se javio nov period u istoriji marksizma, "ono. što se d~ nas retrospektivno može nazvati zapadm marksi Zanimljivo je, međutim, da sam Anderson, u pogo zain"13. Naime, u periodu od dvadesetih do kraja šez voru koji je napisao za treće izdanje svog dela (1979), desetih godina Anderson smešta teoretičare "zapad ističe da je u njegovom prikazu "klasične tradicije" do- nog marksizma". Predmet Andersenove knjige jeste ovaj vremenski period, ali, kao i što sam naslov upuću 8 Ibid, p. 8. je, autor ovde razmatra uglavnom doprinose onih 9 Ibid, p. l O. 10 Ibid, p. ll. 11 Ibid, p. ll. 1z Ibid, p. 12. 13 Ibid., p. 25.· 12 13 marksista koji su delovali u zapadnim zemljama i od no Andersonovo stanovište da je suština ovog novog kojih znatan broj nije bio neposrednije angažovan u spoja u vraćanju Trockom. Znači, nova istorijska prak- radničkom pokretu. Izostao je, naime, prikaz marksis , sa ne razvija sebi primerena nova teorijska shvatanja, tičke misli koja se razvijala unutar komunističkog po već reafirmiše jednu raniju teorijsku poziciju koja je, kreta, tzv. marksizam Treće internacionale, posebno neizbežna kao i svaka druga, morala da nosi pečat svog prikaz sovj~tske teorijske produkcije. vre·mena. Anderson na jednom mestu kaže da se kroz Krajem šezdesetih godina, prema Anderson u, zapo ceo istorijski period zapadnog marksizma "održavala i činje nov, treći period. "Sada je uočljiv" - piše Ander razvijala 'izvan pozornice' jedna druga tradicija potpu son 1974. godine- "nastanak jednog novog perioda u no različitog karaktera koja će po prvi put dobiti širi radničkom pokretu, koji nagoveštava kraj dugog zatišja politički značaj posle francuske eksplozije. To je, na u klasnoj borbi koje je razdvojila teoriju i praksu. Majska ravno, bila teorija i' nasleđe Trockog" 17. Ovo političko pobuna u Francuskoj 1968. godine predstavljala je u teorijsko nasleđe "predstavlja danas jedan od ključnih ovom smislu značajnu istorijsku prekretnicu. Tada je elemenata za svaku moguću obnovu revolucionarnog po prvi put za gotovo pedeset godina masovni revolu marksizma na međunarodnom nivou"1a. cionarni talas uzburkao razvijeni kapitalizam upravo u Argumentacija na osnovu koje Anderso.n prognozi vreme mira i u uslovima procvata imperijalizma i bur- ra da će novonastajući tj. savremeni period u razvoju žoaske demokratije.14 Ova bitna istorijska prornena ' marksizma biti u znaku reafirmacije i razvijanja troc donela je "konačno obnavljanje jedinstva teorije i kističkih ideja nije, prema našem mišljenju, uverljiva. prakse u jednom masovnom revolucionarnom pokre Anderson najpre ističe da je za razliku od zapadnog tu".15 Ukoliko se ovo jedinstvo održi i razvije, to bi oz marksizma - koji, iako "nikada nije u potpunosti pri načilo kraj zapadnog marksizma, kao izraza razdvaja hvatio staH!nizam", "njkada senije ni aktivno borio nja teorije i prakse. Anderson ističe: "Kada mase same protiv njega " - Trocki "posvetio svoj život praktičnoj govore teoretičari ove vrste koje je Zapad proizveo pe i teorijskog borbi za oslobođenje međunarodnog rad desetih godina moraju da ćute."16 ničkog pokreta od vladavine birokratije, da bi mu omo Dok su neki autori doveli u pitanje i samu periodi gućio da iznova započne uspešno obaranje kapitalizma zaciju, više je onih koji se ne slažu sa Andersonovim od u svetskim okvirima"1s. ' ređivanjem sadržaja ovog novog susreta teorije i prak Ova ocena se, prema našem mišljenju, ne može pri se marksizma. Za mnoge autore je, naime, veoma spor- hvatiti, ukoliko je reč o radikalnoj kritici samih teorij skih temelja staljinizma. Andersonovo shvatanje mar 14 Ibid, p. 95. skizma (posebno zanemarivanje uloge filozofskih os 15 Ibid, p. 101. :nova Marksove misli u konstituisanju celine marksis sudb1i6n uIb zidap, apd. n1o0g6 : mIsatrinkas,i zAmnad eur spoond riustčijčue dnaa "kboemz eo bjez ipraa nnia tičke teorije) i njegovo na određen način suženo shva- kao, poslednjih nekoliko godina svedoci smo njegovog šire nja iz Nemačke, Francuske, Italije, gde je bio rasprostranjen, na nove oblasti kapitalističkog sveta, naročito anglosaksons 17 Ibid, p. 96. ke i nordijske zemlje. Posledice ove pojave su nepredvidive" 18 Ibid, p. 100. Ibid, p. l 02. 19 Ibid, p. 96. 14 15 tanje odnosa teorije i prakse, izgleda da mu ne omogu odnosa, marksizam III internacionale (uostalom kao i ćavaju da uoči to da Trocki u svojoj, inače, oštroj poli marksizam II internacionale koji i jeste rodno mesto tičkoj kritici Staljinove prakse nikada nije doveo u pi ove protivrečnosti) na strategijskoj ravni se raspinjao tanje same teorijske osnove te prakse, teorijski funda između očekivanja i uzdanja u (skori) nadolazak ment marksizma III internacionale, jer bi time doveo sveopšte katastrofe kapitalizma, do koje mora nužno u pitanje i svoje vlastito temeljno teorijsko stanovište. doći na osnovu objektivnih protivrečnosti sistema, s Anderson, istina, ističe da je "prisilna izolacija" troc jedne, i voluntarističkih akcija političkog subjekta (ak kizma "od glavnih grupacija organizovane radničke cija koje su bile istovremeno i faktor i rezultat konsti klase širom sveta, kombinovana sa produženim iz~s tuisanja birokratije i njene uzurpacije istorijskog sub tankom masovnih revolucionarnih pobuna u glavnim jektiviteta radničke klase), s druge strane. zemljama industrijskog kapitalizma, neizbežno ostavi Upravo, kada je reč o ovom -pitanju, mnogi autori la svoje tragove na trockističkoj tradiciji u celini ... "zapadndg marksizma" svojim kritikama marksizma II Očuvanje klasičnog uč~nja odnelo je prevagu nad nje i marksizma III internacionale bili su znatno temeljniji govim razvojem. Trijumfalizam u pogledu na stvar rad nego Trocki, iako i oni najčešće nisu uspevali da, na os ničke klase i katastrofizam u analizi kapitalizma, koji novu te kritike, izvedu u savremenim istorijskim uslo su potvrđeni više voljom nego razumom, bile su tipič virna prini.erenu revolucionarnu strategiju. ne mane ove tradicije u njenoj rutinskoj formi"2o. Me Pošto je prethodno izneo razvojni put Trockoga i đutim, naše je mišljenje da ovaj "trijumfalizam" i "ka ukazao na njegova dela i teorijsko stvaralaštvo trojice tastrofizam" nisu rezultat samo izolovanosti trockistič njegovih sledbenika, bez sumnje vrsnih marksističkih ke tradicije od glavnih tokova revolucionarnog pokre teoretičara i istoričara, Isaka Dojčera (Deutscher), Ro ta-što naglašava Anderson - nego da logički proizlaze mana Rosdolskog i Ernesta Mandela, Anderson nagla i iz teorijskih temelja onog istorijskog oblik~ marksiz šava kako je ova tradicija "predstavljala, prema svojim ma koji su gotovo u podjednakoj meri usvajali i ·Trocki najbitnijim aspektima, potpunu suprotnost zapadnom i Staljin -teorijskih temelja marksizma III internacio marksizmu. Ona se koncentrisala na politiku i ekono nale. Jer, "katastrofizam" i "trijumfalizam" nisu ništa miju, a ne na filozofiju. Bila je nepokolebljivo interna-· drugo nego na planu političke strategije izvedena jed cionalistička i nikada se nije ograničavala, temama ili na od osnovnih protivrečnosti marksizma III interna hor~zontom, na pojedinu kulturu ili zemlje ... "21 ~ionale, protivrečnosti objektivnih i subjektivnih čini Cak i ako bi sve ove konstatacije i bile tačne, teško laca istorijskog razvoja data u obliku protivrečnosti iz da iz njih može da se izvede zaključak, kao što to čini među vulgarnog ekonomskog determinizma i pragma Anderson, da ponovno uspostavljanje revolucionarnog tičkog političkog voluntarizma. (Lukač je u Povjesti i jedinstva teorije i prakse uk-idajući "zapadni marksi klasnoj svesti kritički razotkrio ovu protivrečnost u teo zam" reafirmiše- upravo trockizam. Da bi se izveo ta rijskom nasleđu marksizma II internacionale). Budući kav zaključak, nije dovoljno istic~ti tematske preoku da nije uspeo da teorijski reši problem subjekt-objekt pacije, nego je neophodno suočiti teorijske stavove i 20 Ibid, p. 101. 21 Ibid, p. 100. 16 f saznanja sa postojećim konkretno-istorijskim situaci roka teorijska i politička afirmacij(;!. marksizma-inten jama i zahtevima koji iz njih proističu. zivirani su kritički pohodi protiv marksizma, a znatan Sledeći argument u prilog svoje teze, da će novo broj marksista otpočeo je raspravu o krizi marksizma, nastajući period u razvoju marksizma biti obeležen posmatrajući i analizirajući tu krizu u kontekstu krize afirmacijom trockizma, sadržan je u oceni da ."porast strategije i prakse socijalističkih snaga. klasnih borbi na međunarodnom planu, započet kas- Andersonova periodizacija istorije marksizma je nih šezdesetih godina, pl očeo je, prvi put posle poraza neprihvatljiva, jer se unutar nje zapadni marksizam de leve opozicije u Rusiji, da stvara objektivne mogućnos facto tretira kao jedan period u istoriji marksizma, što ti za aktuelizaciju ideja koje se vezuju, u centralnim ob on nije. lastima debate i aktivnosti radničke klase, za Troc Konačno, ova periodizacija je neprihvatljiva i s ob kog"22. Čini nam se daje ovo pre puka tvrdnja nego va zirom na prvi period koji ona artikuliše u istoriji mark ljani argqment. što se nas tiče, mi smatramo da bi mog sizma, period ,;klasične tradicije". Ono što Anderson la da se iznese veoma ubedljiva argumentacija u prilog podrazumeva pod pojmom "klasična tradicija" mno teze upravo suprotne Andersonovoj: savremena isto gobrojni istoričari marksizma, odnosno marksistički rijska akcija svetske ekoJ!omske i opšte društvene kri teoretičari, najpre dele na stvaralaštvo Marksa i Engel ze i njene reperkusije na radnički pokret i socijalizam sa, s jedne, i recepciju i razvoj njihovih teorijskih sta nisu uopšte stvarnost koja bi potvrđivala istorijsku vova pod bitnim uticajem radničkog pokreta i celokup adekvatnost i naučnu vrednost odgovarajućih trockis ne istorijske situacije od osamdesetih godina prošlog tičkih interpretacija savremenog društva, radničkog veka do danas,-s druge strane. Naime, široko je usvo pokreta i socijalne revolucije. jeno stanovište da su recepcija i razvoj Marksove i En Andersonova periodizacija istorije marksizma je, gelsove misli - recepcija i razvoj koji konstituišu ono prema našem mišijenju, neprihvatljiva. što nazivamo marksizam - značili i znače različite re- Ona je neprihvatljiva s obzirom na tezu da najnoviji konstrukcije, odnosno interpretacije te misli, pa da se period u istoriji marksizma donosi afirmaciju trockis otuda ne srne stavljati jednakost između misli osnivača tičke' tradicije. marksizma i samog marksizma l{ojeg su oblikovali i sis Ona je neprihvatljiva i zbog toga što ne uočava da, tematizovali nastavljači njihovog dela. posle perioda. ofanzive radničkog i drugih progresiv Rasprava o razvojnim etapama Marksove misli, i o nih pokreta i sa njima povezane snažne teorijske i po nekim razlikama između Marksove i Engelsove misli, litičke afirmacije marksizma šezdesetih i početkom se još je u toku. I pored svih kontroverzi, koje se ovde is damdesetih godina, od sredine sedamdesetih godina poljavaju, postignuta je široka saglasnost o tome da su nastupa jedan nov period koji karakterišu negativni se u razvoju marksizma i radničkog pokreta od deve uticaji ekonomske krize na radnički pokret i progresiv desetih godina prošlog veka do II svetskog rata artiku ne snage uopšte, tako da dolazi do defanzive levih, a lisala dva perioda koja bitno obeležavaju dve do sada ofanzive desnih snaga. U tom sklopu zaustavljena je ši- najcelovitije rekonstrukcije, odnosno interpretacije Marksove misli: marksizam II internacionale i marksi 22 Ibid, p. 101. zam III internacionale. Ne sporeći to da i ovoj periodi- 18 19 J zaciji mogu da se stave određene metodološke i sadr žinske primedbe, smatramo da ona, ipak, znatno adek ma III internacionale će de facto otpočeti tek kada se javi istorijski' nova praksa radničkog pokreta i socijalis vatnije i potpunije zahvata i izražava celinu razvoja marksističke misli u odgovarajućem istorijskom razdo . tičkih snaga, različita od političke prakse vezane za blju. marksizam III internacionale - praksa autentičnih i Pod uticajem istorijskih zbivanja u toku i posle II autonomnih socijalističkih revolucija u toku i posle II svetskog rata (mislimo, pre svih, na našu i kinesku re svetskog rata otpočeo je proces prevazilaženja mark sizma III internacionale, a time i prevazilaženja onih voluciju), praksa antiimperijalističkih revolucija i praksa koja se javila u novim sadržajima, oblicima i teorijskih i teorijskometodoloških osnova marksizma II internacionale koje je marksizam III internacionale snagama klasne borbe u razvijenim kapitalističkim ·· zemljama. Ta nova istorijska praksa dala je snažan pod-· preuzeo od tog prethodnog istorijskog oblika interpre tacije Marksove misli, da. bi na tim teorijskim i meto sticaj razvoju marksističke teorije, najpre razvoju teo dološkim osnovama sazdao jednu drugačiju teorijsku. rije unutar političkih subjekata revolucionarnih pro cesa i intenzivnih klasnih borbi (kolektivni marksi elaboraciju osnovnih pitanja revolucije. Otvaranje i razvoj tog procesa konstituiše nov pe zam); a zatim i znatno šire nego ranije, izvan tih politič riod u istoriji marksizma i radničkog; odnosno socija kih subjekata, u redovima socijalističke i uopšte pro gresivno orijentisane inteligencije (mislimo na onaj lističkog pokreta, unutar koga su se razvijali i danas se razvijaju različiti pravci i škole marksističke misli. Ot oblik razvoja marksističke teorije koji mnogi istoričari marksizma nazivaju akademski marksizam). Unutar varanjem procesa prevazilaženja marksističke teorije i tih teorijskih i političkih tokova, pedesetih godina se. političke prakse III internacionale, marksizam III in ternacionale nije potpuno potisnut sa istorijske scene; ponovo javio zapadni marksizam, preuzimajući znatan deo one kritike marksizma II i marksizma III interna on postoji i u ovom novom, savremenom periodu u is cionale koju su teorijski postavili autori zapadnog toriji marksizma. Ali, on više ne obeležava bitno celinu marksizma dvadesetih-tridesetih godina i dalje je raz razvoja marksističke teorije, kao što ni njemu odgova rajuća politička praksa više nije jedina unutar svetsko vijajući na osnovu iskustava kako staljinizma, tako i . procesa destaljinizacije. istorijskog procesa socijalizma (socijalizma kao svet skog procesa) koji se razvija nakon II svetskog rata. Taj proces prevazilaženja marksizma III internacio III. nale imao je svoju teorijsku prolegomenu u stvaralašt vu rodonačelnika zapadnog marksizma dvadesetih go Glavni kriterijumi, ~a osnovu kojih Anderson arti dina (mislimo na teorijsko stvaralaštvo Đerđa Lukača, kuliše i definiše "zapadni marksizam", jesu: (prvo) od Karla Korša, Ernsta Bloha i Antonija Gramšija), a za nos marksizma i prakse radničkog pokreta, (drugo) tim u stvaralaštvu osnivača "frankfurtske škole", zapra vo "kritičke teorije društva" tridesetih godina (mislimo i mesto rođenja, odnosno geografska oblast delovanja na Maksa Horkhajmera (Max Horkheimer) i Herberta pojedinih marksističkih autora i (treće) tematska pre Markuzea). Međutim, proces prevazilaženja marksiz- okupacija u teorijskom stvaralaštvu marksističkih au tora. 20 21