Quality Of Pedagogical Education And Main Directions Of Using Modern Approaches In Its Management

2014·0.24 MB·English

by  Abdulla Mehrabov

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Pedaqogika
PEDAQOJİ TƏHSİLİN KEYFİYYƏTİ VƏ ONUN
İDARƏ OLUNMASINDA MÜASİR YANAŞMALARDAN
İSTİFADƏNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ
Abdulla Mehrabov
Rusiya Dövlət Təhsil Akademiyasının
xarici üzvü, professor, əməkdar müəllim
İdarəetmə və tərbiyəvermə mədəniyyəti bütün
mədəniyyətlər içərisində ən mürəkkəb və ən çətinidir.
İ.Kant
Açar sözlər: keyfiyyət, təhsil sferasında keyfiyyət, taksonomiya, pedaqoji sistem, təh-
sil müəssisəsinin effektivliyi, keyfiyyətin idarəolunması, müasir dərs və onun strukturu,
şəxsiyyətyönümlü təlim, keyfiyyətin ölçülməsi və qiymətləndirilməsi.
Ключевые слова: качество, качество в сфере образования, таксономия, педаго-
гическая система, эффективность образовательного учреждения, управление каче-
ством, современный урок и его структура, личностно ориентированное обучение,
измерение и оценка качества.
Key words: quality, quality of education, taxonomy, education system, the effective-
ness of educational institution, management of quality, modern lesson and its structure, stu-
dent –centred training, measurement and assessment of quality.
Keyfiyyət, ümumiyyətlə, istənilən tərən müəyyən şəxsi keyfiyyətlərdir. Peda-
obyektin müəyyənliyini bildirən fəlsəfi kate- qoji təhsilin keyfiyyətinə bir neçə səviyyədə
qoriya olub, onun xassələrinin məcmusunda baxıla bilər. Məsələn, müəllim səviyyəsində
təzahür edən obyektiv və ümumi (bütöv) xa- təhsilin keyfiyyəti dedikdə, elə bir nizamlı
rak teristikadır. Ona görə də bütün zaman- tədris-təlim prosesi anlaşılır ki, o, öyrənəni
larda təhsilin keyfiyyəti cəmiyyətin inkişa- tələb olunan səviyyədə biliklər, bacarıqlar və
fının əsasını təşkil edən mühüm göstərici ki- müvafiq keyfiyyətlərlə təmin edə bilsin.
mi dəyərləndirilmişdir [3]. Təhsil sferasında Öyrənən səviyyəsində təhsilin keyfiyyəti isə
keyfiyyət dedikdə, təhsilin nəticələrinə uy- təhsilin məzmununun (bilikləri, fəaliyyət
ğun olaraq əvvəlcədən müəyyən edilmiş üsullarını və s.) mənimsənilmə dərəcəsi kimi
nor mativlərə (standartlara) müvafiq öyrə- başa düşülür. Başqa sözlə, öyrənənin təhsil
nən lərin səviyyəsi, ümumi halda isə təhsil keyfiyyəti dedikdə, onun müəyyən səviyyə-
sisteminin durumu başa düşülür. Pedaqoji də biliklər, bacarıqlar sisteminə malik olma-
təhsilin nəticələri təkcə öyrənənin təhsilini sın dan başqa, təbiət, mədəniyyət və sosial
başa vurduqda yiyələndiyi bilik və baca rıq- həyat elementlərini mənimsəmə səviyyəsi də
ların səviyyəsi deyil, həm də onun dünyaya, başa düşülməlidir. Ona görə də pedaqoji pro-
cəmiyyətin inkişafına münasibətlərini gös- sesdə öyrənənin bilik keyfiyyətinə - tamlıq,
28
“Azərbaycan məktəbi” 2014/4
dərinlik, sistemlilik, operativlik, çeviklik, dəqiqliyə və operativliyə əməl etməkdə, di-
konkretlik, ümumiləşdiricilik, genişlik, yığ- gərləri onu idarəetmə aparatının minimum
camlıq, şüurluluq, möhkəmlik və b. kimi xərclə işləməsində, üçüncü qrup isə idarə et-
gös təricilərin təlim prosesində formalaş ma- mədə riyazi metodlardan və kompyuter tex-
sı nın yekun nəticəsi kimi, təlim prosesinin nologiyalarından geniş istifadə etməkdə
keyfiyyətinə isə təhsilin müəyyən mərhələ- görürlər. Bu yanaşmaların hər üçündə qis-
sin dəki tələbata uyğun effektivliyi təmin mən də olsa, idarəetmədə demokratik prin-
edən təlimin xassələri, əlamətləri və xarakte- sip lərin tətbiq olunması istiqamətində müs-
ristikaları kimi baxılmalıdır. Deməli, peda- bət fikirlər vardır. Müasir yanaşmalara görə,
qoji təhsildə keyfiyyətə öyrənənlərə verilən təhsil müəssisələrində elə bir pedaqoji sis-
bilik, bacarıq və vərdişlərin müvafiq dövlət tem olmalıdır ki, şəxsiyyətin inkişafı, meyil,
standartlarına və cəmiyyətin tələbatına hansı maraq və qabiliyyətlərin formalaşması, həm -
səviyyədə uyğunluğunu müəyyənləşdirən və çinin onun mənəvi və əxlaqi cəhətdən layiqli
inkişafa xidmət edən başlıca kriteriya kimi bir vətəndaş kimi yetişməsi üçün maksimum
baxmaq lazımdır. Hər bir təhsil müəssisə- şərait yarada bilsin [4,5].
sində təlim prosesinin səmərəliliyinin ob- Müasir şəraitdə təhsil müəssisələrini
yek tiv meyarı kimi məhz təhsilin keyfiyyət iki qrupa bölmək olar:
göstəricisi qəbul edilməlidir [1, 3]. • fəaliyyət rejimi ilə işləyən təhsil
Pedaqoji prosesin effektivliyinin kri- müəssisələri;
teri yaları kimi təlimin məqsədləri və yaxud • inkişaf rejimi ilə işləyən təhsil müəs-
normativləri (standartları) götürülə bilər. sisələri.
Təh silin keyfiyyəti ilə əlaqədar problemlər- İndiki dövrdə ikinci qrup təhsil müəs -
dən biri də təlim məqsədlərinin taksonomi- sisələrinə üstünlük verilir. Deməli, mütərəq-
yası (taksonomiya yunan sözü olub, tacis – qi idarəetmə sistemi təhsil müəssisəsinin
qayda ilə yerləşdirmə, nomos – qanun de- həm müvafiq səviyyədə fəaliyyətini, həm də
mək dir, başqa sözlə təlim məqsədlərinin şə- onun daim inkişafını, cəmiyyətin yeniləş-
bə kəli (iyerarxik) və ya sistemli qurulması) məsi və sosial inkişaf istiqamətinə uyğun
ilə bağlıdır, çünki təlim prosesini o halda olaraq yenidən qurulmasını, modern ləşmə-
effektiv saymaq olar ki, onun qarşısında qo- sini təmin etməlidir. Yəni təhsil müəssisəsi-
yulmuş məqsədlər həyata keçmiş olsun. nin effektiv idarəedilməsində təkcə proqnoz-
Bu baxımdan pedaqoji təhsilin məz- laşdırılmış nəticələrə nail olmaq yox, həm də
mu nunun formalaşmasında akademik bilik- onun inkişaf dinamikasını təmin etmək va-
lər lə yanaşı, praktiki bilik və bacarıqların, cib sayılmalıdır. Təhsil sisteminin məqsəd-
səriştənin (kompetensiyanın) vacibliyi önə ləri əsasında müəyyən edilmiş təhsil nailiy-
çəkilməlidir. Səriştə isə əldə olunmuş bilik yət lərini əldə etmək üçün idarəetmənin əsas
və bacarıqları praktiki fəaliyyətdə effektiv vəzifələri aşağıdakılar olmalıdır:
və səmərəli tətbiq etmək qabiliyyətidir. Sə- • demokratik prinsiplərə əsaslanan
riş təyə əsaslanan təhsil sosial-iqtisadi inki- əksmərkəzləşmə metodlarının tətbiqi;
şafa daha əhəmiyyətli xidmət göstərir [1]. • vaxtaşırı planlaşdırılmış şəkildə qiy-
Təhsil müəssisələrində keyfiyyətli mətləndirmə və monitorinqin keçirilməsi;
(effektiv) təhsil sisteminin qurulmasına və • öyrədənlərin müsbət təşəbbüslərinin
onun idarəedilməsinə yanaşmalar müxtəlif- dəstəklənməsi və onların tələb olunan infor-
dir. Bir qrup mütəxəssislər idarəetmənin masiyaları əldə etməsinə şəraitin yaradıl-
effektivliyinin bürokratiyaya yol vermədən ması;
29
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
• müəllimin öz ixtisas səviyyəsini yük- xüsusiyyətləri təsir etdiyin dən, istənilən
səltməsi və peşəkarlığını (səriştəsini) artır- vəziyyətdən uğurla çıxmaq üçün müəllimlə-
ması üçün şəraitin yaradılması; rin ustalığı, onların norma tiv lərə əsaslanaraq
• öyrənənlərin effektiv tədris-təlim yaradıcı fəaliyyət göstə r məsi ardıcıl olaraq
prosesi ilə əhatə olunmasının təmin edil- izlənilməli, vaxtında mü vafiq tədbirlər gö-
məsi; rülməlidir.
• təhsil sisteminin demokratikləş diril- Effektiv təlim prosesini təmin edən
məsində və onun idarə olunmasında müəl- etalon (norma) elmi cəhətdən əsaslandırıl-
lim lərlə bərabər, valideyn və öyrənənlərin malı və müasir elmi təcrübəyə söykənməli-
ictimaiyyətin nümayəndələrinin fəal iştira- dir. Yalnız belə etalonla, real təlim prosesi-
kını təmin etmək üçün idarəetmə ilə bağlı nin nəticələrini müqayisə etməklə, onun
Şuranın fəaliyyətinin gücləndirilməsi. uğurlu olmasını bilmək və vaxtında gedişini
Bundan başqa, təhsil müəssisəsində lazımlı istiqamətə yönəltmək olar. Effektiv
təhsil keyfiyyətinin idarəolunması üç texno- təlim prosesi normativlərini təhsil müəssisə-
logiyaya əsaslanmalıdır: sinin bütün müəllimləri yaxşı bilməli, bu iş
• məqsədə görə idarəetmə; pedaqoji şüurun bir hissəsinə çevrilməlidir.
• prosesə görə idarəetmə; Ona görə də təlimin keyfiyyətini iki faktorla
• son nəticəyə görə idarəetmə. şərtləndirmək olar:
Belə yanaşmalarda təhsil müəssisə- a) pedaqoji şüurun pedaqogikanın
sində təlim keyfiyyətini yüksəltməyin mini- müasir prinsipləri və metodları səviyyəsində
mum iki üsulundan istifadə etmək məqsədə- formalaşdırılması;
uyğundur: b) müəllimin bacarığının, pedaqoji
• qabaqcıl pedaqoji təcrübənin öyrə- ustalığının konkret təlim şəraitinə uyğunlaş-
nil məsi, ümumiləşdirilməsi və ən səmərəli dırılmasının təmin edilməsi.
olan ların seçilməsi yolu ilə, tələb olunan Deməli, təlimin məqsədləri və ma hiy-
bilik və bacarıqları öyrənənlərin əldə etmə- yəti baxımından prosesin keyfiyyətini müəy-
sinə mane olan halların aşkar edilməsi, pro- yənləşdirmək üçün əvvəlcədən prosesin
sesin optimal modelinin hazırlanması, bütün nəzəri modeli (etalonu) hazırlanmalı və real
pedaqoji kollektivin fəaliyyətini bu modelin həyata keçirilən layihədən alınan nəticələr
tələblərinin yerinə yetirilməsinə istiqamət- onunla müqayisə edilməlidir. Etalon kimi
lən dirib, icranın həyata keçirilməsi; aşağıdakı elementlərdən və qarşılıqlı əla-
• təhsil müəssisəsində həyata keçirilən qələrdən təşkil olunmuş modeli təklif etmək
tədris-təlim prosesinin və onun ayrı-ayrı ele- olar [6,8]:
mentlərinin sistemli şəkildə təhlilinin aparıl- • təhsilin məzmunu ilə bağlı məq -
ması, tədris-təlim işinin mövcud prob - sədlər;
lemlərinin ən səmərəli həllini təmin edə bilə- • tədris fəaliyyəti (müəllimlərin);
cək prinsiplərin müəyyənləşdirilməsi. • təlim fəaliyyəti (öyrənənlərin);
Bu prinsiplər tədris-təlim prosesinin və • təlim-idrak məsələlərinin məntiqi
onun inkişaf səviyyələrinin effektiv həl lini qoyuluşu və həlli üsulları;
göstərməli, sonradan isə keyfiyyət etalo nu na • təşkilatçılıq formaları;
(normasına) çevrilməlidir. Bilmək lazımdır • təlim vasitələri;
ki, normativlərə əvvəlcədən bütün təsiredici • təlim subyektlərinin motivləri;
amillər və müəssisədaxili mühit, hər bir sin- • təhsilalma şəraiti (təhsil müəssisə-
fin, tələbə qrupunun səviyyəsi, özü nəməxsus sində təşkilatçılıq mədəniyyəti);
30
“Azərbaycan məktəbi” 2014/4
• təlimin nəticələri. qiymətləndirilməli, nəticələri yekunlaşdı-
Pedaqoji sistemin və təhsil müəssisə- rıla raq müvafiq tədbirlər görülməlidir.
sinin fəaliyyətinin nəticələrini idarəetmə Təhsil müəssisəsinin səmərəliliyini,
nəzəriyyəsinin əsas müddəaları kontekstində tədris-təlim prosesinin nəticələrini yüksəlt-
qiymətləndirmək üçün aşağıdakı yanaşma- mək üçün aşağıdakı əsas sahələr üzrə nor -
lardan istifadə olunmalıdır: ma tivlər qabaqcadan müəyyən edilməlidir:
• prosesin effektivlik dərəcəsini müəy- • təhsil müəssisəsinin tədris-maddi
yənləşdirmək üçün kriteriyaların hazırlan- bazası;
ması; • təhsil müəssisəsinin maliyyə-təsər -
• mümkün fəaliyyət üsullarının nəzər- rüfat fəaliyyəti;
dən keçirilməsi və ən səmərəli iş üsullarının • təhsil müəssisəsinin pedaqoji kadr-
seçilməsi; larının keyfiyyət tərkibi;
• gözlənilən və təsadüfi dəyişə bilən • təhsil müəssisəsinin tədris-metodiki
bütün halların nəzərə alınması; bazası;
• tədqiq edilən obyektin və subyekt- • təhsil müəssisəsinin pedaqoji kollek-
lərin işinə düşünülmüş şəkildə və ya təsadü- tivinin yaradıcı fəaliyyəti üçün müəssisəda-
fən müqavimət göstərəcək amillərin diq qət- xili idarəetmə şəraiti;
də saxlanılması. • müəssisədə təlim prosesinin demok-
Təhsil müəssisəsinin işinin effek tiv- ratikləşdirilməsinə kömək edən faktor kimi,
liyini qiymətləndirməyin ən mühüm kriteri- dövlət-ictimai xarakterli idarəetmənin tət-
yalarından biri onun əsas məqsəd lərinin biqi səviyyəsi.
müəy yən ləş dirilməsidir. Bunun üçün cəmiy- Bundan başqa, təlim prosesinin effek-
yətin müasir inkişaf mərhələsində təhsil tivliyini təmin edə biləcək tələblər də əvvəl-
müəssisəsinin hansı rol oynamasını, hansı cədən formalaşdırılmalı və aşağıdakı kimi
mühüm vəzifələri yerinə yetirməsini bilmək müəyyənləşdirilməsi məqsədəmüvafiqdir:
lazımdır. Təhsil müəssisəsində təlim prosesi-  tələbələrin biliklərə yiyələnməsinin
nin əsas məqsədi bilik, bacarıq və vərdişlərə fərdi xarakterli olması;
yiyələnmənin təmin edilməsindən əlavə,  təlim prosesinin müasir texnologi-
öyrənənin şəxsiyyətinin inkişaf etdirilməsi yaların tətbiqi ilə qurulması;
olmalıdır. Bilik, bacarıq və vərdişlər bu işdə  müəllimin qiymətləndirilmə fəaliy-
əsasən vasitə rolunu oynamalıdır. Tələbə yətinin şəffaflığı;
şəxsiyyətinin inkişaf etdirilməsi onda yük-  tədris və təlim proseslərinin dialoq-
sək əxlaqi davranış, ümumbəşəri mədəniy- lu aparılması;
yət, yaradıcı təşəbbüskarlıq və işgüzarlıq,  təlim prosesinin təşkilinə diferensi-
ictimaiyyətçilik, kamillik və s. kimi xüsusiy- al yanaşılması;
yətlərin tərbiyə olunması deməkdir.  təlimin geniş yayılmış didaktik
Təhsil müəssisəsinin işinin effektiv- prinsiplərindən istifadə edilməsi;
liyini qiymətləndirmək üçün ikinci mühüm  tədris-təlim prosesinin adaptiv (uy-
kriteriyalar qrupu tələbələrdə bilik, bacarıq ğunlaşdırılmış) xarakterdə aparılması.
və vərdişlər sisteminin formalaşma səviy- Təhsil müəssisəsinin keyfiyyətinin
yəsi, təlim prosesinin effektivliyi, öyrənən- idarə olunmasında ən mühüm normativ-
lərin tərbiyəlilik səviyyəsi, ayrı-ayrı sahələ- lərdən biri də müasir dərsin təşkilinə verilən
rin, proseslərin durumu əvvəlcədən hazırlan- tələblərdir. Yeniləşməyə çalışan ənənəvi təh-
mış parametrlər əsasında mütəmadi olaraq sil müəssisələrində müasir dərsin əsas vəzi-
31
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
fəsi təlim, inkişaf və tərbiyə xətti ilə tələbə tərmək olar:
şəxsiyyətini bütöv halda formalaş dır maqdır. • müəllim və tələbələrin qarşılıqlı fəa-
Ona görə də müasir dərsin quruluşu kifayət liyyətində təkrarlanma və eyniliyin mövcud
qədər çevik və qarşıya qoyulan məsələlərin olması;
xüsusiyyətlərindən, real şərait dən asılı ola- • öyrənən fəaliyyətinin xırdalıq larına-
raq asanlıqla dəyişdirilə bilən olmalıdır. dək idarə olunmaması və ya onun hər hansı
Müasir dərs aşağıdakı tələblərə cavab ver- işinə diqqətsizlik göstərilməsi;
məlidir [7]: • stimullaşdırma və əks-əlaqənin səthi
- öyrənənlərə dərin sistemli bilik ver- şəkildə aparılması, özünütəhlilin (refleksi ya-
məli; nın) reproduktivliyi;
- tələbələrə öyrənməyi öyrətməli; • tələbə fəaliyyətinin effektivliyinin –
- tələbələrdə möhkəm təlim motivləri- tədris materialını müəllimdən sonra təkrar
nin formalaşmasına kömək etməli; edə bilməsi, materialı tam və dəqiqliklə
- öyrənənin əqli imkanlarının tərbiyə olduğu kimi söyləməsi, müəllimin nə demək
olunmasına və inkişaf etdirilməsinə şərait istədiyini qabaqcadan tapa bilməsi və s. kimi
yaratmalı; göstəricilərlə ölçülməsi.
- bəşəri dəyərlərə yiyələnmiş şəxsiy- Şəxsiyyətyönümlü təlim prosesinin
yətə aid əxlaqın əsaslarını formalaşdırmalı; xarakterik əlamətlərini aşağıdakı kimi ümu-
- tələbə şəxsiyyətinin mənəvi cəhətdən miləşdirmək olar:
dolğunlaşmasına kömək etməli. • müəllim-tələbə, tələbə-tələbə, vali -
Müasir dərsə verilən bir mühüm tələb deyn-müəllim qarşılıqlı münasibətlərinin
də məqsədyönümlülükdür. Bu xüsusiyyət müxtəlif formalarından istifadənin təmin
onun təhsilverici, inkişafetdirici və tərbiyə- edilməsi;
edici məqsəd və vəzifələrinin kompleks • özünüidarəetmə üçün şəraiti təmin
şəkildə nəzərə alınmasını tələb edir. edən özünütəhlilə üstünlük verilməsi;
Müasir dərsə verilən digər tələb, dərs • daxili istəkdən irəli gələn stimullaş-
prosesində öyrənənə fərdi qaydada tədris ma - dırmanın, produktiv refleksiyanın bərqərar
terialını öyrənmə şəraitinin yaradılma sıdır. olmasına şəraitin yaradılması;
Bunun üçün hər bir tələbənin meyli, qavrama • effektiv fəaliyyəti təmin edən müs -
qabiliyyəti və emosional xüsusiy yətləri nəzə- təqillik, fərdi xüsusiyyətlər nəzərə alınaraq
rə alınmaqla, onlara fərdi yana şılmalıdır. təhsil sahələri üzrə elmi biliklərin əsaslarının
Müasir dərsin mühüm xarakteristi- öyrənilməsi və tətbiqi, tənqidi təfəkkürün in -
kalarından biri də proses zamanı öyrənən və kişafı kimi göstəricilərə üstünlük veril məsi.
öyrədən münasibətlərinin “subyekt-sub - Təhsil müəssisələrində keyfiyyətin
yekt” münasibətləri əsasında qurulmasıdır. idarə olunmasında qiymətləndirmə fəaliy yə-
Bu münasibətlər, əsasən, iki cür özünü gös- ti xüsusi yer tutur. Birinci növbədə, istənilən
tərə bilər: obyektin, eləcə də təhsil müəssisəsinin key-
• şəxsiyyətə (öyrənənə) laqeyd yanaş- fiyyət səviyyəsinin kəmiyyətcə qiymət -
maqla aparılan təlim prosesi; ləndirilməsi üçün əvvəlcədən keyfiyyət gös-
• şəxsiyyətə (öyrənənə) yönəlmiş tə- təriciləri müəyyənləşdirilməli, sonra effe k-
lim prosesi. tivlik səviyyəsinin ölçülməsindən alınan nə-
Öyrənən şəxsiyyətinə laqeyd müna si- ticələr, optimal variant kimi seçilmiş mode-
bət göstərilən yanaşmalarda təlim prosesinin lin (etalonun) keyfiyyət göstəriciləri ilə
xarakterik əlamətləri kimi aşağıdakıları gös- müqayisə edilməlidir. Təhsilin keyfiyyəti
32
“Azərbaycan məktəbi” 2014/4
müəyyənləşdirilərkən onun üç əsas tərkib et mə də işçilərin iştirak dərəcəsi və növün-
hissəsi – məzmun, texnologiya və əldə olun- dən, xidmətlərin xüsusiyyətlərindən asılı
muş nailiyyətlər təhlil olunmalı və ayrı-ayrı ola raq konkret şəraitə əsaslanır. İşgüzar fəa-
sahələr üzrə nəticələr çıxarılmalıdır. Təh silin liyyətin, xüsusilə təhsil müəssisəsinin səmə-
keyfiyyəti çoxparametrli və mü rək kəb pro- rəliliyi bu şəraitin nə dərəcədə dəqiq və tam
ses olduğundan nəticələrin qiy mət lən - nəzərə alınmasından asılıdır. Dəyişkən xari-
dirilməsi variantları hazırlandıqda sis tem li ci əhatədə işləyən iri təhsil müəssisələri
yanaşmadan istifadə olunmalıdır [9,10]. çevikliyi və uyğunlaşmanı təmin etmək
Parametrlər əsasında qiymətləndirmə məqsədilə mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sə-
aşağıdakı göstəricilər üzrə aparıla bilər: viy yəsinin azaldılmasına çalışır, mərkəzləş-
- bilik, bacarıq və vərdişlərin səviy- dirilmiş idarəetmə prinsipləri ilə işləyən qu-
yəsi; rumların təcrübəsindən istifadə edir, ehti yat-
- təhsilalanların fərdi inkişaf dinami- ları təkrar paylayır, fəaliyyət strategiyasına
kası; xarici mühitin amillərindən doğan və onlar
- təhsil prosesində baş verən əlavə tərəfindən diqtə olunan dəyişikliklərin idarə
effektlərin (onlar həm müsbət, həm də mənfi olunmasının yeni mexanizmlərini yaratmaq
ola bilər) nəzərə alınması; və onlardan istifadə etməyi bacarmaq ha-
- müəllim və rəhbərin səriştəliliyi; zırda ən əlverişli yanaşma hesab olunur. Bu
- baxılan təhsil müəssisəsinin cəmiy- halda təhsil sisteminin inkişafını təmin edən
yətdə reytinqi. məqsədlərdən asılı olaraq, onun müvafiq
Alınan nəticələr hər göstərici üçün qaydalara uyğunlaşdırılmış daxili mühiti
ayrıca ümumiləşdirilir və toplanmış ballara formalaşır. Təhsil sisteminin daxili mühitinə
görə inkişaf dinamikası qeyd edilir. Ümumi insanlar, texnologiyalar, informasiyalar, təş-
nəticə o halda müsbət hesab olunur ki, əsas kilati mədəniyyət və digər komponentlər
proseslərin heç birində nəticələrin dinami- daxil edilir. Bütün bu proseslər təhsil sis-
kası mənfi olmasın. temində bərqərar olmuş əmək bölgüsünü,
Müasir yanaşmaların müsbət cəhət- bölmələr arasında əlaqə və münasibətləri əks
lərindən biri də şagirdlərin sistematik olaraq etdirən təşkilati quruluş çərçivəsində həyata
özünü, bilik və bacarıqlarının səviyyəsini keçirilməlidir. Son nəticədə, potensialın
qiymətləndirməyə, öz təlim fəaliyyətinə nə - reallaşma dərəcəsi, təhsil xidmətlərinin key-
zarət etməyə cəlb olunmasının təmin edil mə - fiyyətinin yüksəldilməsi və onun reallığa
sidir. Bu işin əsas mahiyyəti ondan iba rətdir çevrilməsi idarəetmədən asılı olur.
ki, təhsilalan müntəzəm olaraq öz ha zır lıq Təhsil müəssisəsində (təhsil siste -
səviyyəsini, buraxdığı səhvləri müəy yənləş - mində) dəyişikliklərin, təhsil xidmətlərinin
dirir və təhlil edir, özünütəhlil üçün təcrübə keyfiyyətinin idarə edilməsi prosesini aşağı-
qazanır, beləliklə də, dərsdən dərsə inkişaf dakı mərhələlərə bölmək olar [8,11]:
edir, özünütənqid vərdişini formalaşdırır. 1. Təhsil xidmətləri keyfiyyətinin öl-
Müasir sosial-iqtisadi şəraitdə heç bir çülməsi və qiymətləndirilməsi.
təhsil müəssisəsi dəyişikliklərsiz keçinə bil- 2. Ölçmə və qiymətləndirmə prose-
mir. Dəyişkən mühitə uyğunlaşmağı ba - sində əldə edilmiş məlumat əsasında təhsil
caranlar inkişaf edir, çevik olmayanlar isə xidmətlərinin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə
sıradan çıxır. Hər bir təşkilati-hüquqi fəaliy- nəzarət və onun planlaşdırılması.
yətin məqsədləri və ölçüləri işin xarak te- 3. Təhsil xidmətləri keyfiyyətinin yük-
rindən, maliyyələşmə mənbələrindən, idarə- səldilməsi prosesinin reallaşdırılması.
___________________________
33
* 3 “Azərbaycan məktəbi” № 4
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
4. Təhsil xidmətlərinin keyfiyyət gös- işlərin ardıcıllığı düzgün aparılmalıdır. Də-
tə ricilərinin dinamikasını izləmək və vax tın- yişikliklərin idarə olunmasına çoxsaylı amil-
da müvafiq tədbirlərin görülməsi üçün nəti- lər təsir etdiyindən effektivlik və keyfiyyət
cələrin ölçülməsi və qiymətləndirilməsi. göstəriciləri üzrə prosesin təhlili, keyfiy-
Təhsil xidmətləri keyfiyyətinin idarə yətin inkişaf dinamikasını xarakterizə edən
olunması prosesinin məntiqi quruluşu şəkil parametrlər proqramlaşdırılmalı və avtomat-
1-də verilmişdir [1,11]. laş dırılmalı, sistematik nəzarət, diaqnoz,
Təhsil xidmətlərinin keyfiyyətinin qiymətləndirmə və adaptiv tənzimləmə müa-
yük səldilməsinə yönəlmiş proqramın ef fek t- sir səviyyədə qurularaq aşağıdakı istiqa mət-
li işləməsi və icrası zamanı yerinə yetirilən lərdə həyata keçirilməlidir:
İdarəetmə prosesi
T
Əmək, kapi- Yenidən- Təhsil xid- Təhsil xid- Təhsil pro-
ə
tal, material- yaradılma mətləri, key- mətlərinə sesi, gəlirlər
c
lar, prosesi fiyyət tələbat
h
məlumatlar
i
z
a
t
Təhsil xidmətlərinin səmərəliliyinin (keyfiyyə- Prosesin
tinin) ölçülmə prosesi korreksiyası
Vahidlər, Koeffisienlər, Normativlər
amillər indekslər
Təhsil xidmətlərinin qiymətləndirilməsi,
Fəaliyyətin korrek-
keyfiyyətinin yüksəlişi
siyası
Şəkil 1.
34
“Azərbaycan məktəbi” 2014/4
 tədris-təlim prosesinin kompyuter- insan faktoru nun idarə olunması ilə bağlıdır.
ləş dirilməsi; Təhsil müəs sisəsində şəxsi heyətin fəaliy-
 proqressiv texnologiyaların tətbiqi; yəti nin idarə olun masında dəyişikliklərin
 islahatla bağlı yeni yanaşmaların, təh lili 2-ci şəkil də göstərilmişdir. Şəkildən
ideyaların formalaşdırılması; göründüyü kimi, dəyişikliklərin təhlili kor-
 yeni mütərəqqi üsulların tətbiqi ilə təbii proses olmadı ğından bu işi həyata ke-
bağlı mənbələrin müəyyənləşdirilməsi. çir mək üçün kifayət qədər məlumat toplan-
Dəyişikliklərin idarə olunması prose- malıdır. Onun yığılması və sonrakı təhlili
sində keyfiyyətin yüksəldilməsi probleminin üçün müşahidə, müsahibə, sorğu və başqa
diaqnostikası çox vacibdir. Diaqnostikanın metodlardan isti fadə olunmalı və təhsil
əsas məqsədi yeni təlim və pedaqoji texno lo- müəssisəsinin əhatəsi nəzərə alın malıdır.
giyalardan istifadə edərək təhsil sisteminin Bütövlükdə təhsil müəssisəsində də yi-
(təh sil müəssisələrinin) fəaliyyətində prob- şikliklərə şüurlu fəaliyyətə əsaslanan təş-
lemli sahələri təyin etmək və onun həlli üçün kilati proses kimi münasibət bildiril məli dir.
müvafiq tədbirlərin görülməsidir. Eyni za- Bu fəaliyyət tədris müəssisəsinin dina mik
man da proqnozlaşdırma yolu ilə dəyişiklik- duru munun, təşkilati strukturunun da vamlı
lərin daha erkən müəyyən edilməsi dəyişik- fəaliy yə tinə yönəldilməli, dəyişik liklərin
lik lərin tendensiyasının mənfi nəticələrini idarə olun ması aşağıdakı ardıcıllıqla həyata
mi nimuma endirməyə və təhsil keyfiy yəti- keçiril məlidir [10,11]:
nin yüksəldilməsinə müsbət təsir göstərən • məqsədlərin və təhsil müəssisəsinin
əla mətləri inkişaf etdirməyə imkan verir. inkişaf istiqamətlərinin müəyyən edilməsi;
Dəyişikliklərin idarə olunması çərçi- • inkişafı təmin edən məqsədlərin
və sində keyfiyyət göstəricilərinin ümumiləş- yönümünün dəqiqləşdirilməsi;
dirilmiş forması əvvəldən müəyyən edil mə- • diaqnostik yolla problemlərin həqiqi
lidir. Əvvəl qeyd olunduğu kimi, dəyişik- səbəblərinin öyrənilməsi;
liklərin idarə olunmasında həm strateji, həm • eksperiment nəticəsində dəyişiklik-
də operativ aspektlər iştirak edir. Bununla lərin yenidən aşkarlanması;
ya naşı, pedaqoji prosesin iştirakçılarının • yeni qərarın və onun icrası üzrə
fəaliy yətinin məqsədyönlü təşkili təhsil sis- öhdəliklərin qəbulu;
teminin səmərəliliyinin artırılmasına ge dən • dəyişikliklərin dəstəklənməsi və
qısa yol dur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, razılaşmanın həyata keçirilməsi.
təhsil sis temlərinin istənilən problemi –
Məqsədlərin həyata keçirilməsi
Səmərəliliyin İş yerinin təsviri Planlaşdırma
qiymətləndirilməsi
Təhlükəsizlik Funksional vəzifələr Məlumatların yığıl-
texnikası ması
Seçim
İxtisas tələbləri
Karyeraların plan-
laşdırılması
Tədris
Şəkil 2.
___________________________
35
* 3
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır ki, təh - блем, стоящих перед системой оброзова-
sil müəssisəsi tərəfindən idarə olunma ilə ния, является качество оброзования и его
bağ lı həyata keçirilən dəyişikliklərin qəbul эффективное управление. Требованием
olunması və yeniliklərin tətbiqinə razılığın времени и жизненно важным вопросом
dəs təklənməsi problemlərinin müzakirəsi, нации становится его научно-теоретиче-
qərarların qəbul edilməsi işi pedaqoji he yətin ское, психолого-педагогическое решение.
bütün üzvləri cəlb olunmaqla həyata keçiril - Под качеством в системе образования
məlidir. понимается степень соответствия дости-
гаемых образовательных результатов,
İstifadə edilmiş ədəbiyyat соответствующих определенным нормати-
1. Azərbaycan Respublikasında təhsi- вам (стандартам). За объективный крите-
lin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası. // Azər- рий эффективности учебно-образователь-
bay can məktəbi, 2013, № 5. ного процесса любого учебного заведения
2. Azərbaycan müəllimlərinin XIV принимается именно показатель качества
qurultayının materialları. // Azər bay can образования. В статье анализируется сов -
məktəbi, 2014, № 1. ременный подход, результаты, получен-
3. Mehrabov A. Azərbaycan təhsilinin ные с теоретических и практических ис-
müasir problemləri. Bakı: Mütərcim, 2007. сле дований, проводятся обобщения каче-
4. Xəlilov S. Təhsil, təlim, tərbiyə. ства системы педагогического образова-
Bakı: Azərbaycan Universiteti, 2004. ния в Азербайджане.
5. Xəlilov S. Elm haqqında Elm. Bakı:
Azərbaycan Universiteti, 2011. A.Mehrabov
6. Антипов В. и др. Мониторинг
образовательной системы современной Quality of general education and
школы. Ростов-на-Дону, 1999. major trends of modern approach to its
7. Давыдов В. Теория развивающего management
обучения. М.: Педaгогика, 1996.
8. Моисеев А. Управление совре- Summary
менной школой. М.: Педaгокика, 1993. One of the most pressing problems
9. Зернер И. Знания в составе содер- facing the education system is the quality of
жания образования и их качества. Ростов- public education and its effective manage-
на-Дону,1978. ment. A demand of the nation’s vital questi-
10. Перегудов Р., Тарасенко Р. // on becomes its scientific and theoretical,
Введение в системный анализ. М.: Выс- psychological and educational decision. By
шая школа, 1996. the quality of the education system is the
11. Хагер Н. Этапы формирования degree of conformity achieved learning out-
моделей. В сб. Эксперементы. Модель. comes that meet certain specifications (stan-
Теория. М.: Наука, 1982. dards). Objective criterion for the effective-
ness of teaching and educational process of
А.Мехрабов a n y e d u c a t i o n a l i n s t i t u t i on is accepted indi-
Качество педaгогического оброзо- cator of quality education. This article analy-
вания и основные напрaвления zes the current approach, the results obtained
использования современных подходов from the theoretical and practical studies
в его упровлении conducted generalization to create and
Реэюме manage the quality of education in secon-
Одной из самых актуальных про- dary schools of Azerbaijan.
36