Qarabağnamələr. I kitab.

214 Pages·1.882 MB·Azerbaijani

by  Redaktor N. Axundov

QARABAĞNAMƏLƏR

MİRZƏ
ADIGÖZƏL BƏY
QARABAĞNAMƏ

MİRZƏ CAMAL CAVANŞİR QARABAĞİ
QARABAĞ TARİXİ

ƏHMƏD BƏY CAVANŞİR
QARABAĞ XANLIĞININ 1747-1805-Cİ İLLƏRDƏ
SİYASİ VƏZİYYƏTİNƏ DAİR

Birinci kitab

ŞƏRQ-QƏRB
BAKI 2006
3
Bu kitab "Qarabağnamə " (Bakı, Azərbaycan Elmlər Akademiyası
nəşriyyatı, 1950) və "Qarabağnamələr. I kitab" (Bakı, Yazıçı, 1989)
nəşrləri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır

Tərtib edəni: Akif Fərzəliyev

Elmi redaktoru: Nazim Axundov
947.54-dc22
AZE
Qarabağnamələr. I kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006, 216 səh.
Bu kitabda Azərbaycanın XIX əsr maarifpərvər tarixçiləri Mirzə Adıgözəl
bəyin, Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin, Əhməd bəy Cavanşirin Qarabağ
haqqında tarixi, ədəbi-bədii, publisistik oçerkləri toplanmışdır.
ISBN10 9952-34-068-0
ISBN13 978-9952-34-068-6
© "ŞƏRQ-QƏRB", 2006
4
TƏRTİBÇİDƏN
Azərbaycan MEA M.Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutunda Qarabağ tarixinə
dair böyük əhəmiyyət kəsb edən onlarla əsər və tarixi sənədlər saxlanılır. Təəssüf
ki, Qarabağa göz dikən erməni ekstremistlərinin haqsız tələblərinin cılızlığını və
əsassız olduğunu bir daha açıb göstərən və sübuta yetirən bu mənbələrin çoxu
çap olunmamış və lazımınca araşdırılmamışdır.
Bu boşluğu aradan qaldırmaq üçün "Qarabağnamə"lər adlı bu kitabı üç
kitabda çap etməyi nəzərdə tutmuşuq.
Birinci kitaba XVIII-XIX əsrlər Qarabağ tarixini əhatə edən üç mənbə daxil
edilmişdir. Bunlardan Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si, Mirzə Camal
Cavanşir Qarabağinin "Qarabağ tarixi" və Əhməd bəy Cavanşirin "Qarabağ
xanlığının 1747-1805-ci illərdə siyasi vəziyyətinə dair" əsərləri çox az tirajla
1950, 1959, 1961-ci illərdə çapdan çıxmış və indi nadir kitablar sırasına
daxildir1.
Mirzə Adıgözəl bəy öz əsərini Azərbaycan dilində, Mirzə Camal Cavanşir
fars və Əhməd bəy Cavanşir isə rus dillərində yazmışlar. Yuxarıda adı çəkilən
müəlliflərin əsərləri Azərbaycan MEA M.Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutunda
saxlanılır. Buraya Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"sinin 1862-1914-cü
illərdə üzü köçürülmüş beş əlyazma nüsxəsi 2 , Mirzə Camalın "Qarabağ
tarixi"nin 1877-ci ildə katib tərəfindən köçürülmüş M-195 şifrli nüsxələri
daxildir.
Mirzə Adıgözəl bəyin əsərindən fərqli olaraq, Mir Mehdi Xəzaninin
"Qarabağ tarixi"ndə bəzi çox çətin anlaşılacaq yerlərin müasir dilə çevrilməsini
nəzərə almasaq, demək olar ki, müəllifin öz dilini saxlamışıq.
"Qarabağnamə"lərdə müəlliflər əsasən Qarabağın tarixi coğrafiyasını, etnik
tərkibini, Qarabağda və onun ətrafında baş vermiş siyasi hadi-

1 Mirzə Adıgözəl bəy. Qarabağnamə (müqəddimə və Mirzə Adıgözəl bəyin tərcümeyi-halına aid materiallar
V.N.Leviatovundur), Bakı, 1950; Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği. Qarabağ tarixi (farscadan tərcümə, müqəddimə, qeydlər
və adlar göstəricisi. F.Babayevindir), Bakı, 1959; Əhməd bəy Cavanşir. Qarabağ xanlığının 1747-1805-ci illərdə siyasi
vəziyyətinə dair (Əhməd bəy Cavanşirin tərcümeyi-halı, ruscadan tərcümə və qeydlər Ə.B.Şükürzadənindir), Bakı, 1961.
2 Azərbaycan MEA M.Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutunda saxlanılan nüsxələrin şifrləri bunlardır: B-1150, M-87,
B-2382, B-3336, B-6312.

5
sələri, o cümlədən Azərbaycanın bu gözəl, mənzərəli guşəsində tikilib ucaldılan
milli abidələrimiz, Qarabağ xanları tərəfindən yeni salınmış yaşayış məskənlərini
geniş şəkildə qələmə alırlar.
Bu günümüzlə səsləşən ən vacib məsələlərdən biri, ermənilərin bu torpağa
sonradan gəlmələri də bu mənbələrdə öz əksini tapmışdır. Məsələn, Dizaq məliki
Yegan Qarabağa Loridən qaçıb gəlmişdir. Nadir şaha müticəsinə itaət etdiyinə görə
Dizaqda ona məliklik verilmişdir. Vərəndə məliki Şahnəzər Göyçədən, Çiləbörd
məliki Allahqulu Mağavizdən, Talış məliki Usub Şirvandan qaçaraq Qarabağda
özlərinə sığınacaq tapmış, Nadir şaha qulluqlarına görə Qarabağda məliklik əldə
etmişlər. Xaçın isə o dövrdə Yesai Həsən Cəlalyanın (1702-1728-ci illərdə alban
katolikosu) övladına verilmişdir1. Buradan aydın olur ki, Allahqulu, Yegan(ə),
Şahnəzər, Usub və mənbələrdə adı çəkilən digər Qarabağ məliklərinin əsli-nəsəbi,
xristian dinini əldən verməmək üçün erməni dilini qəbul etmiş albanlardırlar. Bu da
görkəmli Azərbaycan alimləri akad. Ziya Bünyadovun2, akad. İqrar Əliyevin3 və
başqalarının fikirlərini tamamilə bir daha sübut etməyə əsas verir.

1 Mir Mehdi Xəzani. "Kitabi-tarixi Qarabağ", Azərbaycan MEA M.Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutu, B-518 şifrli
əlyazma, vər. 13b-17b.
2 Есаи Xacaн Джалалян. Kpaткая история страны Албанской (1702-1722). Предисловие акад. З.Бунятова,
1989, стр. 4
3 Игрaр Aлиeв. Haroрный Kapaбax (история, факты, coбытия), Баку, 1989,стр. 70-75.

6
MİRZƏ ADIGÖZƏL BƏY

QARABAĞNAMƏ
7
MİRZƏ ADIGÖZƏL BƏYİN TƏRCÜMEYİ-HALINA
AİD MATERİALLAR

"Qarabağnamə" müəllifi Mirzə Adıgözəl bəy öz həyatı haqqında olduqca qısa
məlumat verir. Buna görə, onun bu məlumatlarını həyat və fəaliyyətinin müxtəlif
dövrlərini işıqlandıran materiallarla tamamlamağı lazım bildik.
Mirzə Adıgözəl bəy "Qarabağnamə"nin əlyazısının son səhifələrində öz
tərcümeyi-halından bəhs edərkən, Qarabağda anadan olduğunu yazır. Təəssüf ki,
hansı ildə anadan olduğunu göstərmir. Lakin tərcümeyi-halında bir sıra faktlara
işarə edilmişdir ki, bunlar da onun təxmini olaraq hansı ildə anadan olduğunu
təyin etmək üçün imkan verir. Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, o, Şuşa şəhərində
məktəbdə oxuyarkən Ağa Məhəmməd şah öz qoşunları ilə Qarabağa daxil olaraq
Şuşa qalasını mühasirəyə aldı. Lakin şəhəri zəbt edə bilməyib Gürcüstana tərəf
yollandı və Tiflis şəhərini tutdu.
Bu hadisələr, yəni Şuşanın mühasirəsi 1795-ci ilin yayında, Tiflsin İran
qoşunları tərəfindən alınması isə həmin il sentyabr ayının 12-də baş vermişdir.
Beləliklə, Mirzə Adıgözəl bəyin 1795-ci ildə məktəbli yaşında, yəni 9 ilə 14
yaşları arasında olduğunu təsəvvür etsək, onun XVIII əsrin səksəninci illərində
və daha doğrusu, səksəninci illərin əvvəllərində anadan olduğunu təyin etmək
çətin deyildir; çünki tərcümeyi-halda verilən başqa məlumatlardan görünür ki,
Mirzə Adıgözəl bəy 1799-cu ilin axırları və 1800-cü ilin əvvəllərində Tiflisdə
Gürcüstan padşahı nəzdində olan Rusiya nazirinin yanında qulluq edirdi. Buna
görə də, onun bu zaman 18-20 yaşlarında olduğunu güman etmək olar.
Yuxarıdakı mülahizələr Mirzə Adıgözəl bəyin yetmişinci illərin sonunda və
ya səksəninci illərin başlanğıcında anadan olduğu fikrinin düzgünlüyünü
göstərir.
Bu zaman Rusiya hökumətinin Azərbaycan xanlıqları ilə olan münasibətində
böyük bir dönüş yarandı. II Yekaterina hökuməti Azərbaycan xanlıqlarının işinə
getdikcə daha artıq qarışmağa başladı. Nəhayət, səksəninci illərin birinci yarısının
sonlarında, Şimali Azərbaycan xanlıqlarını Rusiya ilə birləşdirmək məqsədilə bu
xanlıqları öz himayəsi altına almaq siyasətinə keçdi. Quba xanı Fətəli xan
qüdrətli Şimal dövləti ilə əlaqə saxlamağın lazım olduğunu hiss edərək, vaxtın
tələbinə görə, getdikcə daha artıq Rusiyaya istinad etmək siyasətinə meyil edirdi.
Həştərxan və onun vasitəsilə Rusiyanın başqa şəhərləri ilə olduqca möhkəm
iqtisadi əlaqələrdə olan Şamaxı, Bakı və Dərbənd tacir və sənətkarlarının mühüm
hissəsi ona rəğbət bəsləyirdi.
Beləliklə, Adıgözəl bəy hələ fəaliyyətinin ilk zamanlarında Rusiya ilə daha
geniş əlaqə saxlamağa cəhd edən və öz nəzərlərini Şimala çevirmiş olan
adamlarla yaxınlaşa bilərdi.
8
Adıgözəl bəy öz tərcümeyi-halında yazır ki, Ağa Məhəmməd şahın qoşunları
yaxınlaşdığı zaman, onun atası ailəsilə və onlara tabe olan Araz çayı kənarındakı
"İyirmi dörd" mahalında yaşayan köçərilərlə birlikdə Qarabağı tərk edərək
Gürcüstana qaçmışdı. Adıgözəl bəygilin ailəsi də, İran qoşunlarının vəhşi
hərəkətlərindən canlarını qurtarmaq məqsədilə doğma yurdlarını tərk edərək
Şirvan, Şəki oblastlarına və Gürcüstana qaçmış Qarabağ əhalisinin əksəriyyəti
kimi, böyük əziyyətlər çəkmişdilər.
Ağa Məhəmməd şahın basqınından qaçan qaçqınlar yollarda ağır əziyyətə
rast gəlirdilər. Qarabağdan qaçarkən Adıgözəl bəygilin ailəsi çəkdiyi bütün
əziyyətlər başqa qaçqınların da başına gəldi.
Xalqın geniş təbəqələri İran hakimiyyətinə nifrət edirdilər və ona tabe
olmamaq üçün öz əmlak və evlərini, əziz və doğma yurdlarını ataraq yaxınlaşan
İran qoşunlarından qaçırdılar. Qarabağın Aran sahələri əhalisinin doğma
yurdlarından kütləvi surətdə qaçması, xalq kütlələrinin İran qoşunları basqınına
nə cür əlaqə bəslədiyini aydınca göstərir.
Bildiyimizə görə, Ağa Məhəmməd şah Rusiya qoşunlarının hərbi - Gürcüstan
yolu ilə Gürcüstan əhalisinin köməyinə gələ biləcəyindən qorxaraq, Tiflisdə
yalnız 8 gün qalmış və sonra Gəncədən keçərək Muğan düzünə getmişdi.
1796-ci ilin yayında Adıgözəl bəy artıq Gürcüstanda idi. 1796-cı il yaz
fəslinin əvvəllərində Ağa Məhəmməd şah öz qoşunları ilə Astarabad və
Xorasana getdi.
1796-cı ilin yayında II Yekaterina hökuməti tərəfindən göndərilmiş Rusiya
qoşunları Şimali Azərbaycana daxil oldular. Onlar Quba, Şamaxı, Bakı, Gəncə
şəhərlərini tutdular. Lakin həmin 1796-cı ilin payızının axırlarında, II
Yekaterinanın ölümündən sonra, I Pavelin fərmanına əsasən, Rusiya qoşunları
Azərbaycan torpaqlarından çəkilməyə başladılar və 1797-ci ilin yazında
Azərbaycanı tamamilə tərk etdilər.
1797-ci ilin yazında Ağa Məhəmməd şah yenidən Qarabağa soxuldu. 1795-ci
ildə, İran qoşunlarının ölkəni tarmar etməsi nəticəsində intişar etmiş aclıq və taun
xəstəliyi davam edirdi. Şuşanı ikinci dəfə müdafiə etmək üçün hərbi qüvvə və
vəsaitə malik olmayan Qarabağ xanı İbrahim xan Şuşa qalasını tərk edərək Car
vilayətinə çəkildi. Ağa Məhəmməd şah öz qoşunları ilə heç bir maneəyə rast
gəlmədən Şuşanı zəbt etdi və 1795-ci ildə Şuşanı müdafiə etmiş şəhər əhalisini və
Rusiyaya istinad etmək təmayülü tərəfdarlarını təqib və edam etməyə başladı.
Bütün bu müddət ərzində Adıgözəl bəygilin ailəsi ona tabe olan köçərilərlə
Gürcüstanda qalmaqda idilər. Şübhəsiz ki, bütün bu hadisələr Adıgözəl bəyə
məlum idi. Yəqin ki, o bu hadisələrin şahidi və iştirakçısı olmuş, müxtəlif
adamlarla görüşmüşdü. Doğma vətəninin talan edilməsi, aclıq, əhali
9
kütlələrinin iztirabı, İran hakimiyyəti tərəfindən törədilən fəlakətlər, yəqin ki,
Adıgözəl bəyin şüurunda dərin iz buraxmışdı.
Mirzə Adıgözəl bəy öz tərcümeyi-halında yazır ki, Gürcüstan Rusiya ilə
birləşdikdən sonra nazir Kovalenski XII Georginin diplomatik məktublarını
yazan katiblərinə inanmadığı üçün, osmanlı dilini bilən bir adam axtarırdı.
Adıgözəl bəyi Kovalenskiyə nişan verdilər; nazir onu gizli məktublar ilə əlaqədar
olan işlər üçün öz yanına xidmətə qəbul etdi. Adıgözəl bəy Kovalenskinin
yanında gizli surətdə xidmət edir və donluq alırdı.
Adıgözəl bəy bu məxfi vəzifədə, ancaq 1799-cu ilin axırlarında və bütün
1800-cü il boyu xidmət edə bilərdi. Mirzə Adıgözəl bəyin həyatında bu dövrün
böyük əhəmiyyəti olmuşdu. Əgər bu vaxta qədər Adıgözəl bəy öz vətənində baş
vermiş tarixi hadisələri müşahidə etmək və onlara qiymət verməklə öz siyasi
təmayülünü müəyyən etmişdisə, nazir Kovalenskinin yanına xidmətə girdikdən
sonra isə, o öz siyasi təmayulünü tamamladı və möhkəmləndirdi. Adıgözəl bəy
öz gələcək taleyini Zaqafqaziyada olan Rusiya divanxanası və ordusu ilə
əlaqələndirdi. Məlum olduğu kimi, Adıgözəl bəy 1800-cü ildə özünü Rusiya
tərəfdarı kimi tanıtdıra bilmişdi. Buna görə, nazir Kovalenski onu inanılmış bir
adam sayıb diplomatik işlərlə əlaqədar olan gizli məktubları ona tapşırmışdı.
Bu münasibətlə belə bir sual ortaya çıxır: Adıgözəl bəy rus dilini nə vaxt və
harada öyrənə bilmişdir? Belə güman etmək olar ki, Adıgözəl bəy nazir
Kovalenskinin yanında xidmət edərkən rus dilini başa düşürdü. Ehtimal ki,
Adıgözəl bəy rus dilini 1796-1800-cü illər ərzində, Tiflisdə yaşadığı zaman
öyrənmişdir. Bu fikir həqiqətə daha yaxındır. 1795-ci ilin payızından başlayaraq
Tiflisdə rus qarnizonu dururdu.
Təəssüf ki, padşah XII Georginin ölümündən sonra Mirzə Adıgözəl bəyin
nazir Kovalenskinin xidmətində olub-olmaması haqqında bir məlumat yoxdur.
Bizcə o, bu vəzifədə olmuşdur; çünki Kovalenski Gürcüstanın hökmdarı
vəzifəsini ifa etdiyi üçün ona Şərq dillərini bilən adam lazım idi.
Lakin Mirzə Adıgözəl bəy Kovalenskinin yanında, onun Gürcüstan idarə
işlərini knyaz Sisianova təhvil verənə qədər, yəni 1803-cü ilin fevral ayınadək
xidmət edə bilərdi1. Adıgözəl bəyin Gürcüstan canişini və Qafqaz qoşunları
komandanı knyaz Sisianovun yanında xidmət etməsi məlum deyildir. Mirzə
Adıgözəl bəyin həyatının bu dövrünə aid heç bir sənəd hələ aşkar edilməmişdir.
Həyatının bu dövrü haqqında Mirzə Adıgözəl bəy tərcümeyi-halında belə yazır:
"Mən rus komandanlığının rütbəli şəxsləri yanında xidmətdə idim". Gürcüstanda
Rusiya hakimiyyəti təsdiq olunduqdan sonra o, general-mayor Lisaneviçin yanına
xidmətə təyin olunur.

1 AKAK, c. III, sənəd 1, səh. 4. 10

10
"Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyası aktlar"nda nəşr edilmiş sənədlərdən
görünür ki, general-mayor Lisaneviç 1811-ci ilin avqust ayında, Pənbək və
Şoragil okruqları rəisi vəzifəsində olmaqla, Ərzrum sərəskərinin hərəkatını
güdürdü1. Bu vaxt Rusiya ilə Türkiyə arasında müharibə gedirdi. Hərbi
əməliyyatın əsas meydanı Dunay çayı ətrafında idi. Lakin Rusiyaya tabe olan
Zaqafqaziya torpaqlarına Türkiyə qoşunlarının hücum edə biləcəyi qorxusu
olduğu üçün general-mayor Lisaneviçin əsas diqqəti Türkiyənin sərhəd
rayonlarında olan osmanlı qoşunlarının hərəkatını izləməyə çevrilmişdi.
Lisaneviç sərhədin o tayına kəşfiyyatçılar və casuslar göndərirdi. Belə bir
şəraitdə generala mütləq mütərcim-kargüzar lazımdı. Bu vəzifəni Mirzə
Adıgözəl bəy ifa edirdi.
Mirzə Adıgözəl bəy general Lisaneviçin yanında xeyli vaxt xidmət etmişdir.
O, tərcümeyi-halında belə yazır: "On birinci ilə qədər onun yanında katiblik
etdim. Bu ildə menə podporuçik rütbəsi verildi. Nəhayət, on altıncı ildə sərdar
Yermolovdan izn alıb, Qarabağın keçmiş hakimi general-mayor Mehdiqulu
xanın qulluğuna gəldim..."
Beləliklə, əldə olan məlumatlara əsaslanaraq təsdiq etmək olar ki, general-
mayor Lisaneviç və Mirzə Adıgözəl bəyin birgə xidməti 1811 -ci illə 1816-cı
illər arasında olmuşdur.
General Lisaneviç və Mirzə Adıgözəl bəy 5-6 ilə qədər Pənbək və Şoragil
distansiyalarında xidmət etmişdilər. Bu müddət ərzində bu yerlərlə əlaqədar bir
çox hadisələr baş vermişdir.
Təəssüf ki, Mirzə Adıgözəl bəyin bu distansiyalarda xidməti zamanı ciddi
əhəmiyyəti olan işlərdə iştirak etməsi haqqında bilavasitə dəlillər yoxdur. Lakin
vəzifəsinin xarakterinə görə, bir mirzə kimi, həmin işlərlə əlaqədar olduğunu
güman etmək olar.
1805-1813-cü illər ərzində davam edən birinci Rusiya-İran müharibəsi
zamanı, Pənbək və Şoragil İran qoşunlarının basqını nəticəsində, son dərəcədə
talan edilmişdi. Əhalinin xeyli hissəsi İran qoşunları tərəfindən cənuba
qovulmuş, bəziləri isə hərbi əməliyyat gedən territoriyaları tərk etmişdilər.
Okruq rəisi distansiyanı məskun etmək, əkinçiliyi və məskun yerləri bərpa etmək
qayğısına qalmalı idi.
Hərçənd general-mayor Lisaneviç Azərbaycan dilini bilməklə Azərbaycan
əhalisinin etimadını qazanmışdı, lakin bu ailələrin köçürülməsində yerli əhalidən
olan və böyük hörmət sahibi Mirzə Adıgözəl bəyin, şübhəsiz ki, böyük xidməti
olmuşdur.

1 General Tormasovun 1811-ci il avqustun 13-də general-mayor Lisaneviçə yazdığı 134 Ns-li əmr (AKAK, IV sənəd
1179, səh. 775; 776-cı səhifədəki 1180 nömrəli sənədlə müqayisə edin).
11
1812-ci ilin əvvəllərində İran hökuməti İrəvan sərdarı Hüseynqulu xanın
vasitəsilə sülh danışıqlarına başlamaq arzusunda olduğunu bildirdi. Bununla
əlaqədar olaraq sərhəd mahalının rəisi general-mayor Lisaneviç sülh danışıqları
aparmaq üçün xüsusi məmur göndərilməsi haqqında məktublaşmağa başladı1.
Mirzə Adıgözəl bəyin bu işdə iştirakı haqqında bilavasitə məlumat yoxdursa da,
şübhəsiz ki, vəzifəsi ilə əlaqədar olaraq o, bu kimi danışıqlarda kənarda dura
bilməzdi.
1813-cü ilin oktyabr ayında Qarabağın Gülüstan qəsəbəsində sülh müqaviləsi
bağlandı. Bu müqaviləyə əsasən İran hökuməti Dərbənd, Quba, Bakı, Şamaxı,
Şəki, Gəncə, Qarabağ və Talış xanlıqlarına qarşı öz tələblərindən imtina etdi.
Mirzə Adıgözəl bəyin tərcümeyi-halı və müxtəlif mənbələrdən alınan
məlumatlar onun həyatının bu dövrünü daha tam və düzgün təsəvvür etməyə
imkan vermir.
1816-cı ilin oktyabr ayında Gürcüstanın2 əlahiddə korpus komandiri vəzifəsinə
təyin olunmuş general A.P.Yermolov Tiflisə gəldi və Qafqaz işləri ilə tanış
olmağa başladı.
General A.P.Yermolov xanlara inanmırdı. O, xan hakimiyyətinin mövcud
olmasını rus imperiyası mənafeyinə zidd görürdü və buna görə də gələcəkdə xan
hakimiyyətini ləğv edib rus idarəsi qurmağı zəruri hesab edirdi. Qarabağ, Şirvan
və Şəki xanlarının hakimiyyəti bu xanlıqların Rusiya təbəəliyinə qəbul edilməsi
haqqında 1805-ci ildə bağlanmış müqavilə əsasında təsdiq edildiyi üçün,
A.P.Yermolov dərhal öz siyasi məqsədlərinin tətbiqinə başlaya bilməzdi.
Əvvəlcə o, xanların yanında Rusiya hökumətinin etimadını qazanmış şəxslər
təyin etməklə kifayətləndi.
A.P.Yermolov Mirzə Adıgözəl bəyi qarabağlı olduğu üçün Mehdiqulu xanın
yanına göndərdi. Adıgözəl bəyin Qarabağa göndərilməsi 1816-cı ildə
A.P.Yermolovun Tehrana səfir təyin edilməsindən bir az əvvəl olmuşdu. Mirzə
Adıgözəl bəy tərcümeyi-halında xəbər verir ki, qarabağlı Mehdiqulu xan ona
ailəsinin əvvəllərdə sahib olduğu torpaqları qaytardı, yeni malikanələr bağışladı
və onu "İyirmi dörd" mahalına naib təyin etdi.
"İyirmi dörd" mahalı Qarabağ xanlığının iyirmi iki mahalından biri idi.
Yuxarıda göstərilən, tam olmayan məlumatlara əsasən, 1823-cü ildə bu mahalda
155 ailə, hər ailəyə 5 nəfər hesab etmiş olsaq, 800 nəfərə yaxın adam yaşayırdı.
Bu mahal Qarabağ xanlığının ən kiçik mahallarından biri idi. Burada

1 Markiz Pauluççinin qraf Rumyantsevə 1812-ci il martın 21-də yazdığı 80 nömrəli məlumat (AKAK, c. V, sənəd
247, səh. 177).
2 General Yermolovun qraf Nesselpoda 1816-cı il noyabrın 19-da yazdığı təliqə (AKAK, c. VI, h.II, sənəd 281,
səh.136).

12