Table Of Content

Erich Fromm Psychoanaliza a religia BIBLIOTEKA NOWEJ MYŚLI W SERII Z WODNIKIEM ukazały się m.in.: Richard Bach MEWA Roger E. Allen SZKOLĄ MENEDŻERÓW KUBUSIA PUCHATKA Gary Zukav TAŃCZĄCY MISTRZOWIE WU LI SIEDLISKO DUSZY Carol S. Pearson NASZ WEWNĘTRZNY BOHATER Erich Fromm, D. T. Suzuki, Richard De Martino BUDDYZM ZEN 1 PSYCHOANALIZA D. T. Suzuki WPROWADZENIE DO BUDDYZMU ZEN Erich Fromm MIEĆ CZY BYĆ? REWOLUCJA NADZIEI MIŁOŚĆ, PLEĆ 1 MATRIARCHAT ANATOMIA LUDZKIEJ DESTRUKCYJNOŚCI KRYZYS PSYCHOANALIZY PSYCHOANALIZA A RELIGIA Carlos Castaneda NAUKI DON JUANA ODRĘBNA RZECZYWISTOŚĆ PODRÓŻ DO 1XTLAN OPOWIEŚCI O MOCY DRUGI KRĄG MOCY DAR ORLA WEWNĘTRZNY OGIEŃ POTĘGA MILCZENIA SZTUKA ŚNIENIA Daniel Quinn IZMAEL OPATRZNOŚĆ Erich Fromm PSYCHOANALIZA A RELIGIA Przełożył Jan Karłowski Słowo wstępne Mirosław Chałubiński DOM WYDAWNICZY REBIS POZNAŃ 2000 Tytuł oryginału Psychoanalysis and Religion Copyright © 1950 by Erich Fromm All rights reserved Copyright © for the Polish edition by REBIS Publishing House Ltd.. Poznań 1999 Redaktor naukowy i konsultant przekładu prof. Mirosław Chałubiński Redaktor Katarzyna Raźniewska Opracowanie graficzne Jacek Pietrzyński Fotografia na okładce MASTERFILE/EAST NEWS 5^ 292176 Wydanie I (w nowym tłumaczeniu) ISBN 83-7120-603-8 Dom Wydawniczy REBIS Sp. z o.o. ul. Żmigrodzka 41/49, 60-171 Poznań tel. 867-47-08, 867-81-40; fax 867-37-74 e-mail: [email protected] www.rebis.com.pl Wstęp do wydania polskiego RELIGIA JAKO ETYKA Wedle dość powszechnych, by nie rzec stereoty powych wyobrażeń na temat filozofii społecznej au tora Ucieczki od wolności, stanowić ma ona połącze nie kulturalistycznie zinterpretowanej psychoanalizy i neomarksizmu pierwszego pokolenia szkoły frank furckiej. Pogląd ten jest tylko częściowo prawdziwy, gdyż właściwie ignoruje on wielość inspiracji twór czości Fromma, m.in. oddziaływanie wielkich religii uniwersalistycznych (judaizm, chrześcijaństwo, bud dyzm zen). A przecież lektura Starego i Nowego Te stamentu inspirowała Fromma do konstruowania uto pii „zdrowego społeczeństwa” (społeczeństwa „być”), w którym zrealizują się wszystkie wartości humani styczne głoszone przez biblijnych proroków i Jezusa Chrystusa1, kiedy to narody „przekują swoje miecze na lemiesze” i „naród nie podniesie miecza przeciwko narodowi”. O wpływie Biblii na formowanie się swo jego poglądu pisał on niejednokrotnie w autobiogra fii2 i innych pracach. Twórczość Ericha Fromma (1900-1980) — a przy pomnieć należy, że w roku 2000 mija setna rocznica jego urodzin i dwudziesta śmierci — jest Czytelni kowi polskiemu stosunkowo dobrze znana. Z języka 5 angielskiego i niemieckiego przełożono na polski wie le prac najważniejszych w jego dorobku3. Opubliko wano również sporo tłumaczeń artykułów i studiów Fromma z różnych dziedzin. Ukazało się też kilka publikacji prezentujących jego biografię i twórczość. Niemniej jednak trudno nazwać ten stan w pełni zado walającym, wiele bowiem prac Fromma czeka wciąż na publikację. Niezbędne są też czasem kolejne edycje jego dzieł albo też nowe zaktualizowane i poszerzone przekłady książek przed wielu już laty tłumaczonych na język polski. Tak też jest w przypadku prezentowanej Czytel nikowi Psychoanalizy a religii, która ukazała się w 1950 r., a w Polsce została opublikowana przed ponad trzydziestu laty. Niniejsze wydanie różni się od pierwszego m.in. obecnością dwóch Wstępów (pi sanych przez Fromma do kolejnych wydań książki) z lat 1950 i 1967, które pozwalają usytuować tę pracę w kontekście ewolucji poglądów jej autora. Dokonano w nim także pewnych modyfikacji terminologicznych i różnych aktualizacji niezbędnych przy nowym wy daniu dzieła4. Psychoanaliza a religia — praca poprzedzająca opub likowanie innych cieszących się większym chyba roz głosem prac Fromma, m.in. Zdrowe społeczeństwo (1955), O sztuce miłości (1956), Mieć czy być (1976) — zasługuje na uwagę choćby z tego powodu, iż ze spo rej grupy teoretyków zaliczanych do psychoanalizy właśnie Fromm (obok C. G. Junga) był tym myśli cielem, w którego twórczości swoiście pojmowana reli gia zajmowała najwięcej miejsca, nawet jeśliby porów nywać go z Freudem. Pisma Fromma na temat religii zajmują obszerny, ponad pięćsetstronicowy 6. tom je go dzieł zebranych (Religion, Stuttgart 1980)5. 6 Zgodnie ze swoim ideowym credo, Fromm nie chciał uprawiać nauki czysto akademickiej, której adresa tem byłaby społeczność uczonych, lecz pragnął też wpły wać na rzeczywistość w kierunku realizacji wartości religii humanistycznych. Czytelników O sztuce mi łości i Mieć czy być?, a więc książek o bardzo wyraź nym, moralizatorskim przesłaniu, uderza kaznodziej ski (chciałoby się powiedzieć profetyczny) patos jego wypowiedzi. Dodać należy jeszcze to, że w kilku swoich pra cach (np. w Zdrowym społeczeństwie i opublikowanej w 1968 r., a więc szczytowym okresie kontestacji stu denckiej, Rewolucji nadziei} Fromm wyrażał nadzieję, iż współcześnie pojawi się religia, która jak chrze ścijaństwo w początkach naszej ery „scałkuje” roz proszone tendencje humanistyczne i tym samym wpły nie na urzeczywistnienie potencjału rozwojowego człowieka. Ukształtowanie się jednak takiej religii, syntetyzującej rozproszone, humanistyczne wątki aktu alnie istniejących koncepcji Wschodu i Zachodu, zależy od pojawienia się wybitnej osobowości charyzmatycz nej, nowego Mesjasza. To zaś, zdaniem Fromma, jest oczywiście całkowicie nieprzewidywalne. Psychoanaliza a religia stanowi swego rodzaju podsumowanie wcześniejszych przemyśleń Fromma na temat fenomenu religijności i roli funkcji społe cznej psychoanalizy. Wprowadza również nowe, płod ne rozróżnienia, m.in. podział religii na humanisty czne i autorytarne. Analizy psychologicznych skutków wierzeń religijnych są też dla niego punktem wyjścia do krytyki współczesnej cywilizacji realizującej „ma- terialistyczny” (tzn. zorientowany na sukces mate rialny) system wartości. Owa krytyka została prze zeń rozbudowana w Zdrowym społeczeństwie, Rewolu cji nadziei i Mieć czy być?, jej uzupełnieniem jest na 7 tomiast rozwijana w powyższych pracach anarcho-so- cjalistyczna utopia. Ważną cechą charakterystyczną filozofii religii From ma jest świecka — czy też mówiąc jego językiem „nie- teistyczna” — interpretacja wierzeń, mitów i obrząd ków religijnych. Interesują go przede wszystkim ety czne i psychologiczne treści fenomenu religijności. Przyjmując ten punkt widzenia, odrzucał on całą me tafizyczną i epistemologiczną problematykę teologii. „Problem nie polega na tym — pisał Fromm w Psy choanalizie a religii — czy człowiek powraca do re ligii i wiary w Boga, lecz na tym, czy żyje on miłością i myśli prawdę. Jeśli tak robi, to system symbolicz ny, którym się posługuje, ma drugorzędne znaczenie. Jeśli zaś nie, to nie ma on żadnego znaczenia”6. Frommowska koncepcja religii może nas intereso wać również w aspekcie metodologicznym. Na pierw szy plan wysuwa się kwestia użyteczności badawczej kategorii nieświadomości. Fromm podkreślał wielo krotnie, iż odkrycie nieświadomej motywacji i zapo czątkowanie systematycznych badań tej problema tyki stanowią największy wkład Freuda oraz całej psychoanalizy do wiedzy o człowieku. Nie wątpił w jej szeroką stosowalność, m.in. do badania ewolu cji wierzeń religijnych (vide wcześniejsze analizy dok tryn Kalwina i Lutra)7. Twórczość Fromma obfituje w przykłady pomysłowych analiz z dziedziny psycho logii religii. Szczególną zaś uwagę przywiązywał on do tropienia rozdźwięków między świadomie akcep towaną religią humanistyczną a faktycznie odmien nymi wartościami, realizowanymi w codziennej prak tyce życiowej. W tym sensie — pisał on wielokrotnie — Europa mimo dwóch tysięcy lat istnienia chrześci jaństwa uległa tylko zewnętrznej chrystianizacji i po- zostaje właściwie wciąż „pogańska”, ponieważ ludzie 8