Prof. dr. Freddy Decreus Vakgroep Latijn en Grieks Prof. dr. Filip Geerardyn Vakgroep ...

337 Pages·2010·2.22 MB·Dutch

Promotoren: Prof. dr. Freddy Decreus
Vakgroep Latijn en Grieks
Prof. dr. Filip Geerardyn
Vakgroep Psychoanalyse en raadplegingspsychologie

Decaan: Prof. dr. Freddy Mortier
Rector: Prof. dr. Paul Van Cauwenberge
Kaftinformatie: Veduta di un Sepolcro fuori di Porta del Popolo sull’antica Via Cassia, cinque milia lontana da
Roma. De afbeelding is te vinden in de catalogus van de tentoonstelling, Delbeke, M., De Meyer, D.
e.a. (eds.) , 2008, Piranesi. De prentencollectie van de Universiteit van Gent, Museum voor Schone Kunsten
Gent, Gent: A&S Books, p. 41, fig. 1.49
ISBN-nummer: 978-90-7083-007-6
Faculteit Letteren en Wijsbegeerte

Nadia Sels

Een op handen zijnde onthulling

Blumenberg, Lacan en de constructie van
betekenis in de mythe

Proefschrift voorgedragen tot het bekomen van de graad van
Doctor in de Taal- en Letterkunde

2010

Dankwoord
De enigmatische betekenisrijkdom van de mythe, zo zal ergens halverwege dit doctoraat
beweerd worden, is te verklaren vanuit het feit dat zij niet de creatie is van één persoon.
Wat een mythe tot een mythe maakt, is het feit dat er talloze stemmen in doorklinken,
talloze verhalen in samenvloeien. Deze verhandeling is niet meer dan het werkstuk van
een enkele auteur, en kan dus niet op dergelijke mythische kwaliteiten prat gaan. Maar
voor zoverre het zijn eigen verdienste heeft is dat, net zoals bij de mythe, te danken aan
het feit dat er vele handen, vele stemmen toe hebben bijgedragen.
Als eerste moet hier professor Freddy Decreus, de promotor van dit proefschrift,
vermeld worden. Om het vertrouwen dat hij in mij heeft gesteld sinds mijn
studententijd, om de ondersteuning die hij me al die jaren gegeven heeft – op
academisch en op menselijk vlak. Freddy is overigens niet alleen als promotor
onmisbaar geweest: het is aan hem te danken dat ik als studente überhaupt een vak als
mythologie heb kunnen volgen, vooral dan met de tegendraadse, interdisciplinaire
invulling die hij er aan gaf. Deze verhandeling wil dan ook in zekere zin zijn erfenis
uitdragen: ik hoop dat Freddy bij het lezen van de regels waarin ik het belang van
mythologie als discipline verdedig, instemmend zal knikken.
Ook aan de overige leden van mijn begeleidingscommissie wil ik mijn dankbaarheid
uitdrukken:
Filip Geerardyn, niet alleen voor de steun als co-promotor, maar net als Freddy ook voor
zijn inspirerende en unieke lessen, Marc de Kesel en Jürgen Pieters voor hun
waardevolle, relevante kritiek en raadgevingen op de teksten die ik hen voorlegde.
Op praktisch vlak gaat uiteraard mijn dank uit naar het Fonds voor Wetenschappelijk
Onderzoek, voor de financiële steun die dit onderzoeksproject mogelijk heeft gemaakt.
Ook mijn collega’s van Latijn en Grieks dank ik hier, voor de steun en de hartelijke
sfeer waarin er op de vakgroep gewerkt kon worden. Chris(je) de Pauw verdient
bijzondere vermelding: haar praktische en morele steun waren onmisbaar, niet alleen
voor mij overigens. Ze zal ontzettend gemist worden nu ze op pensioen gaat. Ook de
volgende lotgenoten wil ik met genegenheid vermelden: Bert Selter, als voorzitter

V
tegen-wil-en-dank van het doctorandiplatform, Floris Bernhard, als oude klasgenoot, en
Yanick Maes, als buurman in de gang en onmisbare ‘dierbare vijand’ op theoretisch vlak.
Bijzondere dank gaat uit naar Stijn Praet: het is een groot voorrecht om iemand te
ontmoeten die van stagestudent tot een collega en van een collega tot goede vriend
uitgroeide én met wie ik zowel over Benny Lava als over Jacques Lacan van gedachten
kon wisselen.
Verder heb ik ook het geluk gehad deel te kunnen uitmaken van enkele interessante
discussiegroepen, die het denken van zijn eenzaamheid ontdeden. Ik wil hier dan ook de
deelnemers bedanken van de ‘cliniques de la création’ van Filip Geerardyn, het
seminaire ‘psychoanalyse en literatuur’ dat werd ingericht door Katrien Steenhoudt en
Pat Jacops. Beide seminaries vonden plaats onder de paraplu van het Gentse
Vormingsinstituut voor Psychoanalyse; ook deze instelling wil ik bedanken, voor de
gastvrijheid waarmee ze mij als buitenstaander reeds enkele jaren in de wereld van de
psychoanalyse heeft verwelkomd. Binnen de vakgroep Latijn en Grieks waren er het
doctorandiplatform en het Klassiek Kartel die me hielpen de inzet van mijn onderzoek
voor een geïnteresseerd publiek te formuleren. Organisatoren en deelnemers wil ik hier
van harte mijn dank betuigen.
Verder wil ik ook mijn vrienden bedanken: zelden ben ik me zo van hun waarde
bewust geweest als in het isolement van de laatste maanden schrijfarbeid. Ik wil in het
bijzonder enkele mensen vernoemen die me tot bijzondere steun en verrijking zijn
geweest. Al dan niet op praktische wijze maar vooral als onontbeerlijk imaginair publiek
waaraan ik mijn schrijven voortdurend toetste. Zonder de geestesverwantschap met
deze mensen zou het schrijven van dit werkstuk onmogelijk zijn geweest, een trappelen
in de leegte. Stijn, voor de Borromeaanse paprika’s en het gezelschap op de omweg in
ons vakgebied van de klassieken naar Lacan, Ambrosia, voor de mond vol tanden die
haar vragen me meermaals bezorgden, Michiel en Berenice, voor de haardpook en de 12
stadiën, Matteo, voor het hartelijke geduld, An, voor de sublieme kortverhalen en het
dreigement van de rode L (hopelijk blijft die me nu bespaard), Katrien, voor de
vriendschap en de verhelderende gesprekken die me heel wat verder brachten dan
menig indrukwekkend psychoanalytisch boekwerk, Matthias, voor een kameraadschap
die heden, verleden en toekomst samenrijgt. En Kobe, voor de zo onmisbare geestdrift
en voor Malaparte (ondanks de nefaste timing).
Meer dan dank gaat uit naar mijn familie: mijn ouders, zussen en broer (en hun
respectieve wederhelften), mijn neefjes en nichtje die mij op meer manieren gesteund
hebben dan ik hier kan vermelden. Al even belangrijk als de materiële steun die ik van
huis uit meegekregen heb, was overigens de liefde voor verhalen die ik van hen heb
meegekregen.
Als laatste wil ik hier Kris Pint, mijn eerste lezer bedanken, zonder wie dit doctoraat
om zovele redenen niet tot stand had kunnen komen. In vele opzichten is deze
verhandeling het resultaat van een gedachtewisseling van negen jaar, die ik slechts met
VI
hem had kunnen voeren. Het is een groot voorrecht iemand tegen te komen die een
goed verhaal te vertellen heeft. Veel zeldzamer is het nog, als die persoon ook een
welwillende, aandachtige stilte weg te schenken heeft waarin het verhaal van de ander
zich kan ontvouwen. Maar het is wel het grootste geschenk om iemand tegen te komen
waarmee je samen een levensverhaal kan schrijven. Deze verhandeling, het resultaat
van zovele gedeelde verhalen, is dan ook aan hem opgedragen.

VII

Inhoudstafel
Prelude .......................................................................................................................................... 1 
Hoofdstuk 1 De erfenis van Casaubon. Waar naartoe met het mythe-onderzoek? ............. 3 
1.1  Het problematische begrip mythe: vraagstelling en intenties ...................................... 3 
1.2  De onvindbare mythe: het probleem van een definitie .................................................. 8 
1.3  De dubieuze afkomst en levensloop van de mythologie ............................................... 13 
1.3.1  De Oudheid: kritiek en allegorese ........................................................................ 13 
1.3.2  Verlichting, Romantiek en verder: de ‘uitvinding van de mythologie’ ......... 20 
1.3.3  Twintigste-eeuwse totaaltheorieën en het structuralisme als laatste
grote paradigma ..................................................................................................... 28 
1.4  Voorbij L’invention de la mythologie. De situatie vandaag ............................................... 42 
1.4.2  Nieuwe doelstellingen: de mythe als kritisch instrument ............................... 45 
1.4.3  De bevraging van de mythe en de grenzen van de interpretatie ................... 48 
Hoofdstuk 2 Hans Blumenberg: de mythe als vlucht voorwaarts ........................................ 53 
2.1  Vooraf ................................................................................................................................... 53 
2.2  Blumenberg als denker ...................................................................................................... 55 
2.3  Arbeit am Mythos ............................................................................................................... 59 
2.3.1  De erfenis van Cassirer .......................................................................................... 59 
2.3.2  Blumenbergs terminus a quo: het werkelijkheidsabsolutisme ......................... 63 
2.3.3  Strategieën voor het terugdringen van het werkelijkheidsabsolutisme ...... 66 
2.3.4  Geen ‘oorsprong’, geen ‘receptie’ ........................................................................ 93 
2.3.5  Geen vraag, geen antwoord ................................................................................ 100 
Hoofdstuk 3 Blumenbergs mythe als tijdloos verschijnsel: metafoor, traditie, en de
belofte van betekenis .............................................................................................................. 109 
3.1  Vooraf ................................................................................................................................. 109 

ix
3.1.1  Blumenbergs ‘moderne’ mythe ......................................................................... 109 
3.1.2  Wat dit hoofdstuk brengen zal .......................................................................... 112 
3.2  Mythos en taal: Blumenbergs metaforologie ................................................................. 114 
3.2.1  Opnieuw Cassirer: mythe, metafoor, en de oorsprong van de taal .............. 115 
3.2.2  De evolutie van Blumenbergs metaforologie .................................................. 118 
3.3  De impliciete moderne mythos en haar verhouding tot de ‘mythe’ .......................... 129 
3.3.1  Verhalen die de wereld samenhouden ............................................................. 129 
3.3.2  Narratie, en hoe die abstractie creëert ............................................................. 133 
3.3.3  Fictie, en hoe die de werkelijkheid schept ....................................................... 137 
3.4  De moderne mythe als concreet verhaal ...................................................................... 142 
3.4.1  De artificiële mythe: drie creaties van Nietzsche ........................................... 143 
3.4.2  De filosofische ‘finale mythe’ ............................................................................. 148 
3.4.3  De literaire mythe: ‘to bring myth to an end’ ................................................. 149 
3.5  Mythische betekenis ........................................................................................................ 153 
3.5.1  Over verandering en het onveranderlijke: de fundamentele mythe en
het ‘woorddarwinisme’ ....................................................................................... 153 
3.5.2  Prägnanz en Bedeutsamkeit, of betekenis zonder object .................................. 158 
3.5.3  De patronen van de Bedeutsamkeit ..................................................................... 162 
3.5.4  Mythe en kennis: de hermeneutische cirkel ................................................... 169 
3.6  Recapitulatie: stapstenen naar een blumenbergiaanse mythenlezing .................... 175 
3.6.1  Een terugblik ........................................................................................................ 175 
3.6.2  Tegen de allegorese: het blumenbergiaanse alternatief voor het
huponoia-model .................................................................................................... 177 
Hoofdstuk 4 Lacan met Blumenberg: de mythe als verschijningsvorm van de
onmogelijkheid ........................................................................................................................ 187 
4.1  Lacan en Blumenberg: étonnés de se trouver ensemble… ................................................ 187 
4.1.1  Lacan als psychoanalyticus van taal en tekort ................................................ 187 
4.1.2  Lacan niet als metadiscours, maar als ‘metafoor’ voor Blumenberg ........... 189 
4.1.3  Blumenbergs verhouding tot de freudiaanse kijk op de mythe ................... 191 
4.2  De drie lacaniaanse ordes, en de geboorte van het subject ....................................... 195 
4.2.1  Het Reële: de orde van het ondenkbare begin ................................................ 195 
4.2.2  Het Imaginaire: de betoverende eenheid in de spiegel .................................. 204 
4.2.3  Het Symbolische: de mens als effect van de taal ............................................. 215 
4.2.4  Het probleem van de fixatie van betekenis: mythe als
meesterbetekenaar .............................................................................................. 226 
4.3  De mythe vanuit lacaniaans perspectief ....................................................................... 233 
x