proclamación, anticlericalismo e vinganza, por ALFREDO ERIAS MARTÍNEZ

86 Pages·2007·17.22 MB·Spanish

UNHA VIAXE POLO BETANZOS DA SEGUNDA REPÚBLICA...
Unha viaxe polo Betanzos da
Segunda República:
proclamación, anticlericalismo e vinganza
ALFREDO ERIAS MARTÍNEZ*
Sumario
O presente traballo analiza a chegada e consolidación da Segunda República a Betanzos a través das
eleccións municipais do 12 de abril e do 31 de maio de 1931, para decorrer logo polo fenómeno do
anticlericalismo, que, en boa maneira, explicará o odio e a vinganza final, que rematará coa experiencia
republicana, aquí e en toda España, desenvocando na Guerra Civil.
Abstract
This essay analises the arrival and the consolidation of the Second Republic in Betanzos through the
local elections on 12 April and 13 May 1931, to develop to the anticlerical phenomenon, which will
explaine the hatred and the final revenge, which ends with the republic experience, here and in all Spain,
ending up in the Civil War.
I.- INTRODUCCIÓN
O fracaso da Monarquía e a conse-
guinte chegada da Segunda República
a España o 14 de abril de 1931 ten un
antecedente remoto na crise da Restau-
ración a partir da vergoñosa derrota
ante Estados Unidos no 1898, e outro
próximo no fracaso da Dictadura de Pri-
mo de Rivera e gobernos que a segui-
ron. No 1898 non só se perden as colo-
nias, senón que se poñen de manifesto
as prácticas caciquís do sistema, co que
a Monarquía perde lexitimidade e se-
guiraa perdendo sen remedio ata 1931.
Logo da folga xeral de 1917, do de-
sastre de Annual (1921), do que se res-
ponsabiliza ó propio Rei, e de que a
Monarquía é incapaz de dirixir o país
cara á democracia, a única solución era
o exército, e así aparece en escena a
Dictadura de Miguel Primo de Rivera
co seu manifesto do 12 de setembro de
1923, que implica o remate do vello sis-
* Alfredo Erias Martínez é director do
Anuario Brigantino, do Arquivo e Bi-
blioteca Municipais de Betanzaos e do
Museo das Mariñas. B
M
http://www.alfredoerias.com A
Anuario Brigantino 2001, nº 24
291
ALFREDO ERIAS MARTÍNEZ
tema da Restauración, para asimi-
larse ó fascismo italiano no poder
cando no 1924 crea a Unión Patrió-
tica con intención de ser partido
único e vontade de permanencia no
poder, cousa que provoca a oposi-
ción dos demais partidos. Mesmo
no propio exército hai divisións e
varios intentos de sublevación no
1926. O decreto de Primo de Rivera
de creación dunha Asemblea Na-
cional, que non era un parlamento
senón un órgano colaborador do
Goberno, foi outro erro grave: dimi-
tirá o 30 de xaneiro de 1930 dando
paso á chamada Dictablanda do
xeneral Berenguer.
No tempo da Dictadura, a UGT
foi tolerada mentres a CNT se repri-
me con dureza. O movemento obrei-
ro, principal inimigo do sistema,
rexurdira do fracaso da Primeira
República con organizacións cada
vez máis fortes desde a década de
1880: os anarquistas (CNT) (Perei-
ra, 2000) eran maioritarios e os mar-
xistas madrileños, dirixidos por Pa- MB
A
blo Iglesias, evolucionaron cara a
creación (1879) do Partido Socialista Obreiro Español (PSOE) e do sindicato UGT (1888)
(Torres, 1992). Por outra banda, o exemplo da Revolución Soviética triunfante de 1917 deu
un modelo próximo ó movemento obreiro, que medrará espectacularmente. De todas estas
influencias, da crise da Segunda Internacional e do xurdimento da Terceira, nacerá no 1921
o Partido Comunista a partir dunha escisión do PSOE.
Pola súa banda, a oposición ó réxime terá tamén outras vías, desde o punto de vista
das formacións políticas, con partidos republicanos, rexeneracionistas e rexionalistas, de
tendencias diversas que se irán consolidando desde principios do s. XX, mentres, de vez
en cando, o campesiñado deixaba oír a súa voz.
O xeneral Berenguer e o propio Rei, Alfonso XIII, buscaban unha saída ó réxime
favorecendo a reactivación dos partidos no 1930 e 1931, intentando voltar ás institucións
emanadas da Constitución de 1876, o que posibilitou a proliferación de mitins, panfletos e
demais, ó tempo que se formou un censo electoral para as novas eleccións. Pero diante da
polarización crecente na opinión pública, optando por Monarquía ou República, moitos,
mesmo conservadores, preferiron aliñarse coas ideas republicanas como freo ó que consi-
deraban o verdadeiro perigo: a revolución obreira ó estilo soviético. En agosto de 1930 os
máximos dirixentes dos partidos republicanos, socialistas e nacionalistas asinaron o Pac-
Anuario Brigantino 2001, nº 24
292
UNHA VIAXE POLO BETANZOS DA SEGUNDA REPÚBLICA...
to de San Sebastián que marcou a
estratexia a seguir para acadar a
inminente República: folga-insu-
rrección do 15 de decembro dese
ano, con pouco éxito, á que se
adianta a fracasada sublevación
dos capitáns Galán e García Her-
nández, que serán fusilados. Lar-
go Caballero, Alcalá Zamora,
Maura, Fernando de los Ríos, Ca-
sares Quiroga e outros máis en-
trarán na cadea da que sairán
como heroes meses máis tarde.
Sexa como fora, ó remate o Rei
quedou só e bastou a estraña fór-
mula dunhas eleccións municipais,
coas que pensaba relanzar o sis-
tema de partidos, para a desapari-
ción da Monarquía e a conseguin-
te chegada da República, no me-
dio do entusiasmo xeral.
A República e a Igrexa tiveron
desde o primeiro momento unha
actitude belixerante. Os republica-
nos anunciaran a separación de
Igrexa e Estado, supresión do en-
sino relixioso e construcción de
miles de escolas públicas, etc. A
Recorte de prensa (IV-1931) do «Comité de la Conjunción
Igrexa seguiu defendendo á mo- Republicano agraria», alusivo á proclamación de
narquía (o Rei nomeara ós bispos), candidatos para as eleccións municipais do 12 de abril
axudando a reorganizar ós seus e coa crítica conseguinte á «Unión Monárquica»
defensores e catalizando o males- e ós «Independientes».
tar do exército e dos grupos po-
derosos. O Papa atrasou o que puido o recoñecemento do novo réxime e o cardeal prima-
do, Pedro Segura, amosou publicamente o seu rexeitamento ós republicanos na pastoral
daquel 1º de maio, recomendando a tódolos católicos que votasen a partidos afíns nas
futuras eleccións. A guerra social estaba, polo tanto, declarada. Cometéronse moitos
erros polas dúas partes e tamén moitas barbaridades. Perdeu a República. Gañou a Igrexa
(e as clases sociais que se acochaban detrás dela), pero, en certo modo, tamén perdeu ó
estar identificada unicamente cunha parte da sociedade. E con todo esto, perderá España
na fratricida Guerra Civil de 1936-39.
O presente traballo é un achegamento a algúns aspectos do Betanzos da Segunda
República, que parte da proclamación e asentamento do novo réxime para centrarse no
fenómeno do anticlericalismo como cerne dun problema que suporía o gran pretexto para
a terrible vinganza dos golpistas de 1936 e a conseguinte liquidación do réxime no nome
das xentes «de orden».
Anuario Brigantino 2001, nº 24
293
ALFREDO ERIAS MARTÍNEZ
A cidade de Betanzos
como tal tiña en decembro
de 1935, a finais da Repú-
blica, polo tanto, 5.877
habitantes (Erias, 2000) e
a súa pirámide de idades
reflicte os efectos da gri-
pe de 1918-19 na baixada
de xente de 15 a 19 anos e
tamén na de 10-14 e 20-24.
Por outra banda, e como
efecto da emigración,
esencialmente masculina,
hai na cidade moitas máis
mulleres que homes: 3.227
(54,9%) fronte a 2.650 ho-
mes. Empeza a dominar xa
o sector terciario (34,89%),
debido ó comercio, ós ser-
vicios e á administración
pública, sen esquecer a
subida enorme de estu-
diantes (a educación pú-
blica foi un tema priorita-
rio para os republicanos).
Pero o sector primario
(11,77%) segue tendo
peso, sobre todo debido
ós campesiños, mentres
que o secundario (7,07%)
se reduce fundamental-
mente ós vellos oficios ar-
tesanais en irremediable
proceso de decadencia.
Por conseguinte, can-
do os partidos de esquer-
da da nacente República
cheguen representando ó
pobo traballador, este
pobo non estará integra-
B
do por obreiros de gran- M
A
des fábricas, que aquí non
hai, senón por campesiños e xornaleiros (haberá moitos concelleiros campesiños e mesmo
Andrés Beade Méndez, líder do PSOE, será o primeiro deputado na Historia de España
con esa profesión) e, en todo caso, polos artesáns e os seus asalariados ou por pequenos
comerciantes (en alza).
Anuario Brigantino 2001, nº 24
294
UNHA VIAXE POLO BETANZOS DA SEGUNDA REPÚBLICA...
Frente a eles, os vellos fidalgos, rendistas, máis ou me-
nos transmutados en burgueses, manteñen o seu poder eco-
nómico e boa parte da súa influencia social. O enfrontamen-
to entre os dous mundos será visible, sobre todo en dous
aspectos: a relixión, arredor da que se parapetan os conser-
vadores de distintas sensibilidades, e os impostos, sobre
todo o que afectou ás súas graneiras.
II.- AS ELECCIÓNS MUNICIPAIS DO 12 DE ABRIL E O
CONCELLO PROVISIONAL REPUBLICANO
As eleccións municipais do 12 de abril de 1931, que os
monárquicos crían poder manexar a través dos antigos polí-
ticos, converterase nun plebiscito a favor ou en contra da
Monarquía. Nese contexto e cos nervios a flor de pel non é
estraño que se fale de rumores de golpe de estado (La Voz
de Galicia 9-IV-1931 citando a La Libertad).
Os contendentes en Betanzos nestas eleccións históri- César Sánchez Díaz, líder dos
cas serán: os «Independientes», a «Unión Monárquica» e a «Independientes».
«Coalición Republicano-Socialista» (republicanos, socia-
listas e agrarios).
Os autodenominados «Independientes» (con sede na
«Plaza de García Naveira, 21») están encabezados polos
tres avogados: César Sánchez Díaz, Agustín Corral Castro e
Antolín Sánchez Valeiro. Segundo El Ydeal Gallego do 12-
IV-1931 os candidatos eran os seguintes:
1º distrito: César Sánchez Díaz (avogado), Santiago Moretón
Simón (comerciante), Valentín Pita Pandelo (comerciante) e
Marcelino Garrido Vázquez (propietario).
2º distrito: José Teijeiro Bouza (industrial), Andrés Pérez Sas
(empleado), Luís da Pena Casal («agrario»).
3º distrito: Agustín Concheiro Golpe (comerciante), Jaime
Costas Peláez (procurador), Luis Barreiro Rodríguez (pro-
pietario), Ricardo López Bugallo (agrario), Manuel Añón Vei-
ga (comerciante), Manuel Calviño Gómez («agrario»), Miguel
Sanmartín García (industrial) e José Mª Torres Vico («agra-
rio»). Antolín Sánchez Valeiro,
un dos líderes dos
Evidentemente, a terminoloxía de «agrario» (en realida-
«Independientes».
de agricultor ou campesiño, probablemente de certa entida-
de) que aquí se emprega parece tentar impedir a apropiación do termo por parte da Fede-
ración Local Agraria (FLA) integrada na «Coalición Republicano-Socialista»
Rechazan a cualificación de «caciques» que os demais contendentes lles asignan e,
curiosamente, nunha das súas follas propagandísticas, abstéñense de falar do seu ideario
coa xustificación de que son eleccións «administrativas», polo que din separarse «de
esos republicanos de hoy, que en fecha no lejana, rendían entusiastamente pleitesía al
dictador para recuperar los puestos de que les privara o escalar otros que en buena lid, no
ganarán nunca». Defínense, en definitiva, como «amantes del orden», «guardadores de
Anuario Brigantino 2001, nº 24
295
ALFREDO ERIAS MARTÍNEZ
nuestra religión» e, por se acaso, «admiradores de la liber-
tad, con todo compatible» e, aínda máis, din que queren
«justicia y libertad».
Está claro que botaron un pouco de tódolos condimen-
tos para adaptarse o mellor posible ás circunstancias, pero é
evidente que son monárquicos, antirrepublicanos, conser-
vadores nun tema tan sensible como a relixión e conserva-
dores tamén en materia socioeconómica, tentando manter a
estructura social o máis inalterable posible. É evidente que
o significado que para eles tiñan as palabras «justicia» e
«libertad» difire do da «Coalición Republicano-Socialista».
Como herdeiros directos de diversos alcaldes do pasa-
do (César Sánchez Díaz era, ademais, irmán do alcalde dese
momento, Adolfo, e os dous, fillos, netos e bisnetos de
Adolfo Sánchez Díaz, último
alcaldes), reivindicaban o bo nome dos seus antepasados, Alcalde da Monarquía.
das súas obras, e, por
riba de todo, querían
aparecer ante os betan-
ceiros como xente prag-
mática que era capaz de
arranxar os seus proble-
mas como os seus an-
cestros o fixeran. E así,
xa figura no seu progra-
ma a traída de augas (que
será máis tarde unha das
obras estrela dos repu-
blicanos), ademais do al-
cantarillado, pavimen-
tación, construcción
dunha praza de abastos,
fontes, lavadeiros, cami-
ños, sanidade, instruc-
ción, etc. É o único par-
tido que dá relación de
proxectos concretos na
súa propaganda.
Podería pensarse
que os seus inimigos
políticos fundamentais
serían os da «Coalición
Republicano-Socialis-
ta», pero non é así: o ata-
que máis directo estará
dirixido contra os políti- B
M
cos da Dictadura, os da A
Anuario Brigantino 2001, nº 24
296
UNHA VIAXE POLO BETANZOS DA SEGUNDA REPÚBLICA...
B
M
A
Anuario Brigantino 2001, nº 24
297
ALFREDO ERIAS MARTÍNEZ
«Unión Monárquica», ós que acu-
san, entre outras cousas, de des-
pilfarradores e, por eso, din que van
sós ás eleccións «sin contuber-
nios, que repugnarían a nuestras
conciencias». Pero o ataque non se
quedaba só en xeneralidades senón
que entraba directamente no terreo
persoal: acusación de favorecer ó
sogro dun concelleiro na subasta
do arrendamento de arbitrios; co-
midas, viaxes a Madrid, mala xes-
tión en obras públicas (palco da
música, etc.) e mesmo ataque á xes-
tión de Romay Montoto como Pre-
sidente da Deputación.
A «Unión Monárquica», segun-
do a prensa e as súas follas propa-
gandísticas «A la Opinión», apare-
ce representada por políticos liga-
dos á Dictadura de Primo de Rive-
ra, sendo o seu líder, Emilio Romay
Montoto, avogado, ex-alcalde (8-II-
1924/17-I-1929) e ex-presidente da
Deputación Provincial.
O segundo persoeiro en impor-
tancia é Tomás López da Torre, avo-
gado, sobriño neto por vía materna
do gran constructor, Tomás da To-
rre Veiga (pai de Andrea, muller do
médico, Víctor Cancela Noguerol,
que veremos na República). Era fi-
llo de Francisco López Torres, la-
brador, que chegou a ter a Subdele-
Artigo de Tomás López da Torre en «La
Voz de Galicia» (7-IV-1931) no que,
desde a súa posición daquela como
membro de «Unión Monárquica», ata-
ca, sobre todo, ós «Independientes», ós
que considera «caciques», calificativo
que tamén adxudica á «sección» que
«ensaya el Himno de Riego», esto é, ós
republicanos. Este artigo sería contes-
tado con dureza polos «Independien-
tes» na folla «A modo de contestación».
Anuario Brigantino 2001, nº 24
298
UNHA VIAXE POLO BETANZOS DA SEGUNDA REPÚBLICA...
B
M
A
Anuario Brigantino 2001, nº 24
299
ALFREDO ERIAS MARTÍNEZ
B
M
A
Anuario Brigantino 2001, nº 24
300