Prawo ludów i wojna sprawiedliwa

82 Pages·2018·8.771 MB·Polish

by  Paweł Włodkowic et al.

■
pl!
■o£5
-JH-i
Paweł Włodkowic Stanisław ze Skarbimierza
Benedykt Pesse, Mateusz z Krakowa
P
rawo ludów
I WOJNA SPRAWIEDLIWA
N C K
U początków Polski Jagiellońskiej,
w pierwszych latach XV wieku,
powstaje szereg tekstów autorów
z kręgu Akademii Krakowskiej,
które odnoszą się do kwestii
związanych z prawem ludów
oraz warunków stanowiących
o sprawiedliwym charakterze
prowadzonych wojen. Liczne
zawarte w nich argumenty i tezy
pozostały na długo w świadomości
zbiorowej i tradycji, wpływając
na ukształtowanie się polskiej
... 7.'^7i77f'i©, ■■liii!'7 l';..'.i® I®
■ - 11 |' ■
w
'. .Siss®
HB ' v <'■ -I'< ■ ■ ' : j: ^ '
R ' 'W
ggg $ ■M ■■'I®.
SB " Łj hi s SI
■IŁ,,. mB i S IWI
li. . 7#z> :,.:::z;7-'77;;®ż'SS 8Mb MJBSS
fili®..... o
©; Ii-i© Ł M w ^3 IBBK3<W*W
IW !■ :wt ®il 7
win Bfc
■' . foty:
;wS©|w8© ■ W WSW
■■■^ iŁ li IW
?ii . 7'7' —o?s 7$
!®&stes II®
ww Ilffl
^S»Si
7/ \7>. I\|SMl
os
w '
. ■& t■WI SŁfHr
‘7;?!';S‘'';1 ■ •i;--:-i7:' -I' •W®
7is^7v^7':'^?! S| il-|77;.7i ?' Iji®? SMW| lBWiMwM**1 1
twM Łfcfi
' '• ™SI8a«®^M
ww ;^I7 ■ '\7\ J/ © - l:
W
i© • W1 t lSF
i'^:^ W
BBB i MW®
.Bt
■Oft
:-7fi'.7?-i.7?77-': I ■. !
B
*'A l-il
'17.1.® O
W ż.l . '........
'■■?- : '■
;W»a
tg 5
■ piWW
' '.i; wW
W . ■
777 - i;: ■ I•■•■'' - ’/7:l>-.:7."'.‘'‘./-l-''-©‘'W® s
i1 ■'••■’■'■'> ■;'7??' W&ś* lS©©i ■ ■ ' .
I'©'- < .■•'Wi' ff t>o s©s ^^gjj^,7-7 7'7' ’® "., *** fcwwi
9<V1'
I j
■
BWw mtiiwtw
BOW “SŁ 'W'''I®1
■ ' »« ® ©x i 1
. sttWMl
. s ■ . ■■ ■ ■ . w®. 111
^/.OjioaiiSi
:■■' . ' ■ 1777 ■ ' ; ' -. ■■ ' '9- !■■■■
■
wi
■li
iw
W;
O
s
i '■ ^®7\\®.l 1 li'-
i r 1»®
IW
HIEłsasa.-/• <
©•11
■«« ■ ;'-V
Z ■ ■•-: ■■ ... ;:.■ ■; •■ >
.• .• : ■. •_■<,>•■:. . a
. •• V ■ ■ • • ■ ' • ' ■■ ...1
li
I
5-
>
i
i
9MBBI ;< ■ ■ 7 ■' ■I
P
rawo ludów
WOJNA SPRAWIEDLIWA
ÓRAWO LUDÓW
WOJNA SPRAWIEDLIWA
Narodowe Polit
Centrum ICulturij / "Teologia ;qczna
Warszawa 2018
i
F
Seria Spis treści
DZIEDZICTWO
Książka przygotowana w ramach projektu edytorsko-naukowego
TRADYCJE POLSKIEJ MYŚLI PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO W XV WIEKU
pod kierunkiem dra hab. Marka A. Cichockiego
Tłumaczenie dr hab. Justyna Łukaszewska-Haberko
Redakcja naukowa dr hab. Marek A. Cichocki, Adam Talarowski
Redakcja językowa Magdalena Łobodzińska
Redaktorzy prowadzący Katarzyna Flera-Iwaniuk, Adam Talarowski
Redakcja techniczna Mikołaj Marczak
Skład i łamanie Michał Frydrych
Korekta Marzena Zielonka
Projekt graficzny Maciej Masłowski
Projekt okładki Michał Strachowski, Dariusz Karłowicz
Wstęp............................................................................ .6
Ilustracja na okładce pochodzi z kodeksu Ulricha von Richentala Chronik der Konstanzer Konzil, Bibliografia.................................................................... 20
Augsburg 1483, egzemplarz z Universitatsbibliothek Heidelberg, M38152.
Wykorzystano na podstawie licencji Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported. Nota wydawnicza............................................................. 24
Copyright © by Narodowe Centrum Kultury i Fundacja Świętego Mikołaja, Warszawa 2018 Mateusz z Krakowa......................................................... 26 5 —
Kozanie 30 z cyklu kazań De sonctis
ISBN 978-83-7982-282-9
Stanisław ze Skarbimierza
Druk: Zakład Poligraficzny Moś & Łuczak Spółka Jawna
Kazanie o wojnie sprawiedliwej................................................ 41
ul. Płocka 13 te> ul. Koszykowa 24, lok. 7, Kazanie o tym, że nad działania wojenne należy przedkładać mądrość. 60
01-231 Warszawa ;qczn<a 00-553 Warszawa Paweł Włodkowic........................................................... 73
www.nck.pl
e-mail: [email protected]
«'«>“sklep.nck.pl www.teologiapolityczna.pl Traktat o władzy papieża i cesarza nad niewiernymi (Saevientibus)
Benedykt Hesse.............................................................. 136
Redaktor Naczelny Wydawnictw NCK dr hab. Rafał Wiśniewski, prof. UKSW
Dwa fragmenty o wojnie
“ CenUUm KUltUrY ieSt lnStytUCią pań5™ow’ dzlałw na rozwoju Kultury
Lisi ze Statutu Łaskiego................................................... 140
Ministerstwo Publikacja współfinansowana ze środków O wojnie sprawiedliwej i niesprawiedliwej
Kultury
iN Dorzoieddozvircetqwoa« Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego O autorach ...................................................................... 143
Prawo ludów i wojna sprawiedliwa Wstęp
zbieżność w podejściu autorów do kwestii warunków wojny sprawiedliwej
W
stęp i obowiązywania pewnych reguł składających się na prawo ludów. Dzięki
temu na podstawie tekstów krakowskich kanonistów możemy zrekonstru­
ować ówczesną doktrynę polityczną państwa polskiego wobec konfliktu
z Zakonem Krzyżackim oraz stanowisko wobec międzynarodowych
konsekwencji tego sporu. Jest to jednak doktryna stworzona wówczas
nie tylko na użytek czysto polityczny. Ma ona również ogromny walor
intelektualny i może być dzisiaj uważana za oryginalny, wartościowy wkład
polskiej myśli prawnej i politycznej w europejskie debaty nad charakterem
U początków Polski Jagiellońskiej, w pierwszych latach XV wieku, porządku międzynarodowego oraz rozumieniem konfliktów zbrojnych.
powstaje szereg tekstów autorów z kręgu Akademii Krakowskiej, które Formułując doktrynę dotyczącą warunków prowadzenia wojny sprawie­
odnoszą się do kwestii związanych z prawem ludów oraz warunków dliwej, polscy autorzy opierali się na żywej wówczas tradycji myśli antycz­
stanowiących o sprawiedliwym charakterze prowadzonych wojen. Przez nej i średniowiecznej, jednak zajęli także wobec niej własne stanowisko.
następne stulecia teksty te pozostają często w rękopisach i pomimo łaciń­ Patrząc na ich poglądy dotyczące prawa ludów, trudno też nie dostrzec
— 6
skiego oryginału nie wchodzą w obszar toczonych w Europie debat na te­ późniejszego wpływu ich sposobu myślenia na ukształtowanie się polskiej
mat zasad tworzonego właśnie nowożytnego prawa międzynarodowego. myśli politycznej dotyczącej suwerenności państw oraz prawa samostano­
Jednak w Polsce liczne zawarte w tekstach argumenty i tezy pozostają wienia narodów.
nadal w świadomości zbiorowej i tradycji, wpływając na ukształtowanie Można uznać prawo ludów, ius gentium, w jego starożytnej i śre­
się polskiej kultury politycznej. W XX wieku - w znacznym stopniu dzięki dniowiecznej formie za początek dzisiejszego prawa międzynarodowego.
pracom i badaniom autorstwa wybitnego prawnika Ludwika Ehrlicha1 - Oczywiście nie w sensie materialnym, ale na pewno w rozumieniu hi­
zaczyna rozpowszechniać się pogląd o powstaniu w XV wieku w Akademii storycznego procesu rozwoju prawnych i politycznych struktur oraz idei
Krakowskiej polskiej szkoły prawa międzynarodowego. Teksty kazań Sta­
w Europie. W wielonarodowym, zróżnicowanym etnicznie i religijnie
nisława ze Skarbimierza i traktaty Pawła Włodkowica, jak również pisma
Imperium Rzymskim wypracowano system reguł porządkujących relacje
innych autorów związanych z Akademią, faktycznie wskazują na istotną
między różnymi ludami, określono charakter ich wzajemnych stosunków
oraz ustalono warunki słusznego rozwiązywania konfliktów i sporów.
1 Zwłaszcza prace takie jak: Paweł Włodkowic i Stanisław ze Skarbimierza, Warszawa 1954 (wyd. 2:
W myśleniu o relacjach między ludami pojawiły się w sposób bardziej
Warszawa 2017); Polski wykład prawa wojny XV wieku. Kazanie Stanisława ze Skarbimierza
De bellis iustis, Warszawa 1955; Rektor Paweł Włodkowic: rzecznik obrony przeciw Krzyżakom, systematyczny niezbędne kategorie pokoju, zaufania, porządku, stabilności
Kraków 1963. Po śmierci Ehrlicha ukazała się edycja źródłowa w języku łacińskim, polskim i an­ i słuszności. Rozwój prawa ludów wiązał się bezpośrednio z ekspansją
gielskim Pisma wybrane Pawła Włodkowica, Warszawa 1966-1969.
terytorialną rzymskiego imperium. Rzymianie uznawali naturalny rozum
■ -z •'
Wstęp
Prawo ludów i wojna sprawiedliwa
$
za źródło prawa ludów, nadając mu w ten sposób znaczenie uniwersalne. nastręczały szczególnego problemu i domagały się usystematyzowanej
Z czasem coraz wyraźniej zarysowywał się w rzymskiej tradycji również odpowiedzi. Z jednej strony średniowieczny ruch krucjat, szczególnie li
I
podział między normami prawa cywilnego (ius civile), jako zasadami życia wyprawy europejskiego rycerstwa zmierzające do obrony Ziemi Świętej,
wewnętrznego ustanowionymi przez społeczność, a normami prawa ludów z drugiej zaś plaga ówczesnej średniowiecznej Europy, jaką były prywatne
5
(iusgentium), a więc prawami powszechnymi obowiązującymi wszystkich wojny sankcjonowane przez feudalną strukturę osobistej podległości.
■■
ludzi, rozumianymi jako wskazówki naturalnego rozumu. Dlatego rzymscy Pod koniec wieku XI rozpoczął się okres realizacji idei krucjatowej. Towa­
;;
prawnicy, tacy jak Ulpian czy Gaius, ale także wcześniej Cyceron, zaczęli rzyszył jej cały ideowy bagaż pojęć i wyobrażeń. Rycerze wierzyli, że śmierć
wyraźnie rozróżniać ius civile, ius gentium oraz ius naturale2. w wojnie sprawiedliwej zapewnia zbawienie, a ich zmagania to - odwołując
W średniowiecznej Europie idea prawa ludów przetrwała dzięki rzym­ się do tytułu słynnego utworu krucjatowego Deigęsta per Francos- ozyny
skiej spuściźnie prawnej, studiowaniu antycznych autorów pogańskich Boże dokonane za ich pośrednictwem (w tym przypadku przez Franków).
oraz wczesnej antycznej myśli chrześcijańskiej. Ogromne znaczenie miała Dlatego też popularne stało się hasło przewodnie pierwszej krucjaty „Deus
także reforma gregoriańska oraz rozwinięcie systemu prawa kanonicznego, vult” - Bóg tak chce. W ten sposób w idei krucjatowej swoją kulmina­
które jako prawo uniwersalne i ponadnarodowe regulowało nie tylko życie cję w świecie chrześcijańskim osiągnęła idea wojny świętej, już nie tylko
Kościoła jako instytucji, ale odnosiło się do wielu aspektów życia chrześci­ sprawiedliwej, ale wręcz bellum iustissimum, najsprawiedliwszej3.
— 8
jan. Tym samym podejmowało także kwestie związane ze współżyciem W wiekach średnich ścisłe rozróżnienie pomiędzy wojną świętą, toczoną
różnych ludów chrześcijańskich. Wpływ prawa kanonicznego na ukształto­ w związku z celami i ideałami wiary (wojnami świętymi w tym rozumie­
wanie się średniowiecznego rozumienia ius gentium jest więc zasadniczy niu były krucjaty), a wojną sprawiedliwą było ciężkie do przeprowadzenia
1 związany z ponadnarodowym, powszechnym charakterem zreformowa­ na gruncie teorii. Jedną z cech dystynktywnych jest to, że dla chrześcija­
nego przez Grzegorza VII Kościoła. nina udział w pierwszej z nich jest pozytywnym obowiązkiem, podczas
Feudalna logika porządku politycznego średniowiecznej Europy krucjaty łączącym się z możliwością uzyskania papieskiego odpustu, na­
w szczególny sposób komplikowała uregulowanie relacji między żyjącymi tomiast udział w wojnie sprawiedliwej jest jedynie dozwolony, i to z pew­
na kontynencie chrześcijańskimi ludami i ich władcami oraz stosunki
nymi ograniczeniami.
z niechrześcijańskimi, pogańskimi sąsiadami. Jednak sam powszechny Wcześniej nawet nim doszło do krucjatowych wypraw do Ziemi Świę­
charakter wiary chrześcijańskiej oraz odziedziczona po antyku idea prawa tej, średniowieczna Europa wstrząsana była plagą feudalnych prywatnych
naturalnego, jako uniwersalnego i dostępnego dla wszystkich rozumnych wojen. Jak zauważa Stanisław Wielgus, wojny te były „ciężkim dopu­
istot, popychały w kierunku poszukiwania powszechnych, naturalnych stem Bożym w zachodniej Europie (...), toczące się niemal nieustannie
reguł opisujących współżycie różnych wspólnot. Dwie kwestie przy tym
2 Zob. B. Szlachta, Prawo narodów, [w:] Słownik historii doktryn politycznych, t. 4, red. 3 P. Contamine, Wojno w średniowieczu, Warszawa 1999, s. 279-289.
K. Chojnicka, M. Jaskólski, Warszawa 2009, s. 725-732.
Prawo ludów i wojna sprawiedliwa Wstęp
między feudałami, miastami, rodami itp. Czasami wybuchały z bardzo Za sprawą wszystkich tych zjawisk centralnym zagadnieniem średnio­
błahych powodów. Gdy kronikarze czy inni autorzy średniowieczni piszą wiecznej myśli dotyczącej ius gentium, powszechnego i naturalnego pra­
o okropnościach wojny, to prawie zawsze mają na myśli nie te wielkie wa regulującego współżycie ludzi i ludzkich wspólnot, stała się kwestia
wojny, o których jest mowa w podręcznikach do historii, lecz owe tragicz­ uregulowania konfliktów zbrojnych. Zasadniczego wsparcia w tej kwestii
ne w skutkach dla zwyczajnych ludzi wojny prywatne. Kościół nie mógł dostarczało wspomniane już prawo kanoniczne. Jednak równie istotną
ani też nie chciał tolerować tego zbiorowego szaleństwa - tego, co bez rolę odegrała tu także teologia oraz cała tradycja pogańskiej i chrześcijań­
przesady miało charakter krwawego okrutnego sportu”4. Gwałtowność skiej filozofii.
i brutalność wzajemnych relacji w średniowiecznej Europie, do których Terminem „wojna sprawiedliwa” (w sensie bardziej moralnym niż
przyczyniały się walnie prywatne wojny toczone przez feudałów, prowadzi­ prawnym) posługiwał się już Arystoteles, twierdząc, że nie powinna być
ły jednocześnie do reakcji ze strony samego Kościoła oraz znajdowały od­ ona celem samym w sobie, lecz środkiem do celu wyższego, jakim jest
dźwięk w szeroko rozumianej etycznej refleksji chrześcijaństwa nad naturą pokój. Za twórcę pogłębionej refleksji nad wojną sprawiedliwą można
konfliktów zbrojnych. Dlatego na społecznej, politycznej oraz kulturowej uznać Cycerona, który swą myśl formułował w I w. p.n.e. - m.in. w za­
historii wyraźne piętno odcisnął program ruchu pokojowego zainicjowa­ chowanym do dziś fragmentarycznie traktacie De re publice (O państwie)
ny w X wieku, kontynuowany w następnym stuleciu jako bezpośrednia oraz w traktacie De officiis (O powinnościach). Akcentował w nich za­
..—10 11—k
reakcja na narastającą anarchizację średniowiecznej Europy, wyrażającą gadnienie słuszności powodów wszczęcia wojny, a także konieczność
się przede wszystkim w wojnach prywatnych i wszechobecną w codzien­ jej oznajmienia, wypowiedzenia (w przeciwieństwie do niespodziewanej
nym życiu przemocą. W ostatniej ćwierci X wieku rozpowszechniło się, napaści) oraz to, by toczyła się dla odzyskania utraconych dóbr: stąd słynne
poczynając od Francji, hasło Pokoju Bożego. Na synodzie w Toulouges Nullum bellum esse iustum nisi quod aut rebus repetitis geratur aut de-
pojawiła się idea Rozejmu Bożego, pierwotnie mającego trwać od soboty do nunciatum antę sit et interdictum6 - Żadna wojna nie jest sprawiedliwa,
poniedziałku. Papiestwo w XI wieku zaczęło działać na rzecz rozszerzania jeśli nie toczy się dla odzyskania dóbr albo nie została wcześniej wypowie­
tej idei na cały świat chrześcijański. Ruch pokojowy będący odpowiedzią dziana i ogłoszona (tłum, własne). Zasadniczym rzymskim wkładem do
na kryzys władzy publicznej, przyczynił się do zastrzeżenia monopolu do
teorii wojny sprawiedliwej był rozwój koncepcji sprawiedliwych przyczyn.
stosowania przemocy dla nielicznych władz publicznych. Odegrał także
Od strony teoretycznej każda wojna sprawiedliwa miała być uzasadniona
istotną rolę w sprecyzowaniu pojęć związanych z naturalną nietykalnością
wcześniejszym wykroczeniem, którego dopuszczała się strona ponosząca
osób niebiorących udziału w wojnie5.
w związku z tym winę. Dopiero akt odrzucenia sprawiedliwości stawał
się podstawowym warunkiem wojny sprawiedliwej, postrzeganej w sposób
4 właściwy dla procesu prawnego. Wojna toczona bez przyczyny nie była
5 Por. G. Duby, Rok Tysięczny, Warszawa 1997.'US®ent'Un''Lub'in
6 Cyceron, De officiis, 1,11,36.