Table Of Content

BIBLIOTEKA WSPÓŁCZESNYCH FILOZOFÓW HANS-GEORG GADAMER PRAWDA I METODA ZARYS HERMENEUTYKI FILOZOFICZNEJ Przetożyl i wstępem opatrzył BOGDAN BARAN 2007 WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN Dane o oryginale Hans-Georg Gadamer, Wahrheit und Methode. Grundzüge einer philosophischen Hermeneutik J.C.B. Mohr (Siebeck), Tübingen 1975 Komitet Redakcyjny Marek J. Siemek - Przewodniczący Jacek Holówka, Jan Woleński OS UVifoL Redaktor Monika Bielska-Łach Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska Copyright © for the Polish édition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2004 ISBN 978-83-01-14230-8 Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 tel. 022 69 54 321; faks 022 69 54 031 e-mail: [email protected]; www.pwn.pl SPIS TREŚCI Wstęp (Bogdan Baran) ...................................................................... IX Przedmowa do wydania drugiego ....................................................... 3 Przedmowa do wydania trzeciego....................................................... 18 Wprowadzenie ...................................................................................... 19 Część pierwsza KWESTIA PRAWDY W DOŚWIADCZENIU SZTUKI I. PRZEKROCZENIE WYMIARU ESTETYCZNEGO 1. Znaczenie humanistycznej tradycji dla humanistyki ................... 27 A. Problem metody . .................................................................... 27 B. Główne pojęcia humanistyczne .............................................. 35 a. Kształcenie .......................................................................... 35 b. Sensus communis................................................................ 47 c. Władza sądzenia ................................................................ 63 d. Smak ................................................................................... 69 2. Subiektywizacja estetyki przez Kantowską krytykę ................... 79 A. Kanta nauka o smaku i geniuszu ........................................... 79 a. Transcendentalny wyróżnik smaku .................................. 79 b. Nauka o pięknie wolnym i pięknie zależnym ............... 83 c. Nauka o ideale piękna....................................................... 86 d. Zainteresowanie pięknem w przyrodzie i sztuce............ 89 e. Smak a genialność ............................................................. 94 B. Estetyka geniuszu i pojęcie przeżycia..................................... 97 a. Rozwój pojęcia geniuszu ................................................. 97 b. Z dziejów słowa „przeżycie” ........................................... 103 c. Pojęcie przeżycia................................................................. 109 C. Granica sztuki przeżycia. Rehabilitacja alegorii .................. 117 3. Restauracja pytania o prawdę sztuki ........................................... 132 VI Spis treści PRAWDA I METODA ZARYS HERMENEUTYKI FILOZOFICZNEJ A. Problematyczność kształcenia estetycznego ........................ 132 B. Krytyka abstrakcji świadomości estetycznej ........................ 142 11. ONTOLOGIA DZIEŁA SZTUKI I JEJ HERMENEUTYCZNE ZNACZENIE 1. Gra jako główny motyw eksplikacji ontologicznej ...................... 158 A. Pojęcie gry ............................................................................... 158 B. Przemiana w wytwór i całkowite zapośredniczenie ............ 169 C. Czasowość sfery estetycznej .................................................... 183 D. Przykład tragiczności ............................................................. 192 2. Konsekwencje estetyczne i hermeneutyczne .............................. 199 A. Bytowa wartość obrazu .......................................................... 199 B. Ontologiczna podstawa okazjonalności i dekoracyjności . . . 212 C. Graniczne stanowisko literatury .............................................. 233 D. Rekonstrukcja i integracja jako zadania hermeneutyczne . . 239 Część druga ROZSZERZENIE KWESTII PRAWDY NA ROZUMIENIE W NAUKACH HUMANISTYCZNYCH I. PRZYGOTOWANIE HISTORYCZNE 1. Problematyczność hermeneutyki romantycznej i jej zastosowania do historyki...................................................................................... 249 A. Przemiana istoty hermeneutyki w okresie między oświeceniem a romantyzmem ...................................................................... 249 a. Prehistoria hermeneutyki romantycznej ............................ 250 b. ■ Uniwersalna hermeneutyka w ujęciu Schleiermachera . . 263 B. Związek szkoły historycznej z hermeneutyką romantyczną . 280 a. Problematyczność idei dziejów powszechnych............... 280 b. Światopogląd historyczny Rankego .................................. 288 c. Stosunek historyki do hermeneutyki u J. G. Droysena . . 299 2. Uwikłanie Diltheya w aporie historyzmu .................................... 306 A. Od teoriopoznawczego problemu dziejów do hermeneutycznego podłoża nauk humanistycznych .............................................. 306 B. Konflikt między nauką a filozofią życia w Diltheyowskiej analizie świadomości historycznej ........................................ 323 Spis treści VII 3. Przezwyciężenie perspektywy teoriopoznawczej przez badanie fenomenologiczne ......................................................................... 338 A. Pojęcie życia u Husserla i hrabiego Yorcka ......................... 338 B. Heideggera projekt fenomenologii hermeneutycznej ............ 353 II. ZARYS TEORII DOŚWIADCZENIA HERMENEUTYCZNEGO 1. Podniesienie dziejowości rozumienia do roli zasady hermeneutycz nej .................................................................................................. 367 A. Krąg hermeneutyczny i problem uprzedzeń ......................... 367 a. Heideggerowwskie odkrycie prestruktury rozumienia . . 367 b. Dyskredytacja uprzedzenia przez oświecenie................... 375 B. Uprzedzenia jako warunki rozumienia . ................................ 382 a. Rehabilitacja autorytetu i tradycji..................................... 382 b. Przykład klasyczności ....................................................... 392 C. Hermeneutyczne znaczenie dystansu czasowego................... 400 D. Zasada dziejów efektywnych ................................................. 412 2. Powrót do podstawowego problemu hermeneutycznego............ 421 A. Hermeneutyczny problem zastosowania ............................... 421 B. Aktualność Arystotelesa dla hermeneutyki ............................ 427 C. Egzemplaryczne znaczenie hermeneutyki prawniczej .... 443 3. Analiza świadomości efektywnodziejowej .................................. 465 A. Granice filozofii refleksji ....................................................... 465 B. Pojęcie doświadczenia i istota doświadczenia hermeneutycznego 472 C. Hermeneutyczny prymat pytania ........................................... 493 a. Wzorzec platońskiej dialektyki ........................................ 493 b. Logika pytania i odpowiedzi ........................................... 503 Część trzecia ONTOLOGICZNY ZWROT HERMENEUTYKI POD ZNAKIEM JĘZYKA 1. Język jako medium doświadczenia hermeneutycznego................ 519 A. Językowość jako istota przedmiotu hermeneutycznego . . . 526 B. Językowość jako istota procesu hermeneutycznego ............ 535 2. Ukształtowanie pojęcia .języka” w dziejach myśli zachodnio europejskiej ...................................................................................... 547 A. Język i logos ............................................................................. 547 B. Język i verbum.......................................................................... 564 C. Język i konceptualizacja .......................................................... 576 3. Język jako horyzont ontologii hermeneutycznej ......................... 590 A. Język jako doświadczenie świata ........................................... 590 VIII Spis treści B. Centrum języka i jego spekulatywna struktura....................... 613 C. Uniwersalny aspekt hermeneutyki........................................... 636 Uzupełnienia ......................................................................................... 658 Hermeneutyka i historyzm................................................................... 672 Posłowie ............................................................................................... 720 Skorowidz osób .................................................................................. 758 Skorowidz pojęć ................................................................................... 766 WSTĘP Traktat z 1960 roku Prawda i metoda Hansa-Georga Gadamera (1900-2002) uchodzi za jedno z najważniejszych dzieł niemieckiej filozofii XX wieku, które dzięki żywej recepcji także poza granicami Niemiec (głównie w USA) przyczyniło się do reorientacji filozofii białego człowieka. Prawda i metoda to owoc lat pięćdziesiątych XX wieku, a ślady a rebours tej epoki są nader widoczne. Tytułowa „metoda” przynajmniej częściowo sugeruje adwersarza roz prawy - wczesnopowojenną fascynację „technologią”, czyli zarówno gwałtownym postępem technicznym (którego pod stawy stworzyła zresztą nauka i technika militarna okresu wojny), jak neopozytywistyczną ideologią z nim związaną. Anglosaska teoria nauki wierzyła wówczas w ewolucję teorii naukowych, nie było jeszcze słynnych „rewolucji naukowych” Thomasa Kuhna, który zanurzył teorie naukowe w szerokim kontekście kulturowym, nie było też bardziej radykalnych idei totalnego anarchizmu w zakresie logiki teorii naukowych. Gadamer podjął kwestię „metody”, a gdy w latach siedem dziesiątych w anglosaskiej filozofii nauki umocnił się „kul turowy” przystęp do teorii nauki, właśnie Gadamera uznano za współtwórcę tej reorientacji. Źródła, z których Gadamer przez całe swoje wcześniejsze życie czerpał, były jednak zupełnie inne. Zarówno doktorat (1922) u Paula Natorpa w Marburgu, jak i habilitacja u Martina Heideggera (1928) dotyczyły Platona. Grecy, sztuka i literatura to główne dziedziny filozoficznych zainteresowań Gadamera przez cały okres jego twórczości. Obcowanie ze sztuką i historią - także za pośrednictwem nauk humanistycznych - zajmowało go dlatego, że znajdował tam wyraz bezpośred niego doświadczania życia. Odwrotnie - nauki humanistyczne interesują go przede wszystkim w sferze wykraczającej poza X Wstęp metodologiczną samowiedzę, sferze wiążącej je z całością doświadczenia świata. Ono zaś opierało się zawsze na przeka zie i autorytecie tradycji. Stosunek do tradycji i jej autorytetu uległ w czasach współczesnych radykalnej zmianie. Tradycja utraciła autorytet i stała się tylko historią. Współczesny człowiek ma do całego swojego dziedzictwa stosunek już tylko historyczny, tak jakby mógł zająć wobec niej zdystan sowane, neutralne stanowisko. Prawdy tradycji przestały być wiarygodne. Wydobycie z nich jakiejś „nowoczesnej” prawdy, którą moglibyśmy brać dziś serio, wymaga reinterpretacji, ponownej recepcji. Przekaz tradycji utracił moc nakazu. Ten stan rzeczy jest owocem krytycyzmu myśli humanistycz nej, demaskującej „naiwności” tradycji, ale też stanowi efekt rozpanoszenia (od XIX wieku) świadomości historycznej, która historyzuje wszelkie autorytety. Niewiarygodności tradycji towarzyszy dyskredytacja uprzedzeń, tj. wszelkich nieświadomie przyjmowanych przesłanek, na podstawie których coś rozumie my. Zarówno autorytet tradycji, jak uprzedzenia zostają objęte epitetem przesądu i przeciwstawione „własnemu rożumowi”, który może dojść do prawdy tylko wyzwolony od przesądów. Innym przykładem takiego zerwania ciągłości życiowego doświadczenia jest pojmowanie sztuki od strony „świadomości estetycznej”. Każę ona patrzeć na dzieło jako na czysty obiekt estetyczny wolny od wszelkiego „uwikłania” w kontekst, poznanie i prawdziwość. Świadomości estetycznej dzieło - podobnie jak świadomości historycznej tradycja - nie przekazuje żadnej obowiązującej prawdy o świecie, lecz estetyczne „przeży cie”. Również historyzm jest estetyzacją obcowania z dziejami. Pozwala je oglądać, ale nie pozwala im przemawiać i nauczać. W tej sytuacji rzecz idzie o żywotną sprawę dla człowieka: nie o metodę, lecz o prawdę. Nie chodzi o to, by metodycznie przywracać w badaniu wizerunek dziejów, lecz o to, by dzieje te mogły mieć dla nas znaczenie. Temu właśnie ma służyć podjęta przez Gadamera reinterpretacja dziejów filozofii i nauk humanistycznych. Ma ona przywrócić sens metodzie, która w poszukiwania obiektywności paradoksalnie zagubiła to, czemu służyła: prawdę. Prawda ta dotyczy „doświadczenia hermeneutycznego”, czyli obcowania z tym, co podlega rozumieniu. W tym sensie doświadczenie to jest wszech- obejmujące dla ludzkiego życia. W szczególności zawiera tradycyjną hermeneutykę jako sztukę rozumienia i interpretacji różnego rodzaju tekstów, zwłaszcza prawniczych i biblijnych. Wstęp XI Hermeneutyka ta, której nowożytne początki sięgają wieku XVIII, zajmowała się wykładnią tych tekstów i kodyfikowa niem reguł interpretacji. Dopiero jednak od Friedricha Schleier- machera hermeneutyka nabiera współczesnego znaczenia: problematyzuje rozumienie jako takie i staje się namysłem nad jego naturą. U podstaw tej reorientacji leży pogląd, że rozumienie stanowi klucz do świata, tj. że świat staje przed nami jako coś-do-zrozumienia. Dla dziewiętnastowiecznej hermeneutyki rozumieniu podlega przede wszystkim przekaz, a także, od Schleiermachera, jego autor. Zadanie polega na zrozumieniu przekazu dzięki odtworzeniu jego sensu. Trady cyjnie powszechne było przekonanie, że sens ten może być dwojaki: pierwotny lub dla nas i że dotarcie do pierwotnego sensu wymaga pewnych zabiegów. Głównie należy „wczuć się” w sytuację autora i spojrzeć z jego perspektywy, a więc anulować dzielący nas od niego dystans czasowy, kulturowy lub psychiczny. Rozumienie jest tu rekonstrukcją, a ponieważ docieramy do autora z zewnątrz i z szerszej perspektywy, możemy go nawet zrozumieć lepiej, niż on sam siebie rozumiał. Nowość przystępu Gadamera do tych kwestii łatwo wyrazić prostą formułą: rozumienie nie jest rekonstrukcją, lecz dialo giem. Zawiera się w tym cała rozbudowana wizja „hermeneuty ki filozoficznej”, w której Gadamer rozwinął namysł nad istotą „doświadczenia hermeneutycznego”, zarysował pewną wizję dziejów i obcowania z tradycją, wywiódł filologiczną wykład nię przekazu na rozległą przestrzeń filozofii. Aby rozumienie mogło być rozmową, trzeba było zrewidować pojmowanie samego tego procesu, jego czasowej natury i relacji interpretan- ta do interpretowanego. Jednak jako praca filozoficzno-humani- styczna Prawda i metoda nie jest wyłącznie tym, za co się ją często uważa - historią i teorią hermeneutyki, choćby nawet, jak mówi podtytuł, „filozoficznej”. Najgłębszy sens Prawdy i metody rysuje się dopiero w kontekście samej istoty niemiec kiej filozofii, w kontekście spekulatywnym. Spekulacja hermeneutyczna Filozofia, podobnie jak religia, opiera się na dość prostej pojęciowo, choć wykwitłej z dojrzałego doświadczenia, wizji „zasady świata”. Zawiłe lub drobiazgowe dyskursy nie mają XII Wstęp tu pomnażać jakiejś pozytywnej wiedzy, lecz uwydatnić ową wizję. Nie przekłada się ona bowiem na żaden konkretny, pozytywny opis świata. Tam, gdzie coś wiadomo, nie ma już filozofii, jest (tylko?) nauka. Wymagająca filozofia porusza się po nitkach wiedzy do kłębka swojej wizji. Dwa ostatnie stulecia wymagającej filozofii nadały filozo ficznej wizji pewien specyficzny kształt. Wyobraźmy sobie pomieszczenie pełne luster. Już te rekwizyty są charakterys tyczne. Monada pomieszczenia nie ma wprawdzie okien, ale o wstawianiu do niej luster Leibniz jeszcze nie myślał. Wyobraźmy sobie na dodatek, że pomieszczenie owo to biblioteka, w której każdy tom, każde zdanie czy słowo to większe lub mniejsze zwierciadło, spaeculum. Obraz w zwierciadle różni się od cienia na ścianie Platońs kiej jaskini. Cień to pozór, wyraz nieprawdy. Zawartość lustra ma oznaczać prawdę, i to całą prawdę. Rzeczywistość ma postać spekulatywną. Stojąc pośrodku biblioteki, oglądam w lustrach siebie, w każdym od innej strony. Tak wielokrotny, zlustrowany i zinterpretowany, nie jestem „w sobie” - co najwyżej jako jedno czyste, punktowe centrum oglądu. Oto czenie tego punktu nie ma „obiektywnego” wyglądu, lecz jest w każdym lustrze inne. Aby oglądać świat, trzeba (się) przeglądać. Ogląd świata przeszedł w przegląd śiebie. Prze glądając teksty tej biblioteki, czytelnik wdał się w spekulację. Idea, że ogląd przegląda się w lustrze, należy do centrum współczesnej wizji filozoficznej. To na niej opiera się pogląd strukturalizmu i post- o tekstualno-językowej spekulatywności świata. Gadamer przybywa w te strony drogą krytyki roman tycznych teorii rozumienia. Rozumiejący nie wstawia się w położenie rozumianego, by zrozumieć jego dzieło lepiej, niż on sam je rozumiał. Rozumienie jest raczej spekulacją- -autolustracją. Oznacza to: rozumienie i świat, przegląd i wygląd są współzależne. Dopiero w ośrodku tej współzależności, na zwanym przez Gadamera Językiem”, przegląd i wygląd odbijają się w sobie nawzajem, tworzą „spekulatywną jedność”. Przeciw czemu jest ta idea jedności, widać od razu: przeciw idei bytu w sobie. Za Heglem Gadamer ją odrzuca. W szcze gólności byt dzieła sztuki nie jest w tym sensie „w sobie”, iżby - na mocy „odróżnienia estetycznego” - różnił się od swego odtworzenia. Żaden w ogóle sens nie jest w sobie jako zamknięta całość do odtworzenia lub zrozumienia. W dziedzi