Table Of Content

PRAKTISCHE GRAMMATICA VAN HET LONKUNDO "KONGO-OVERZEE BIBLIOTHEEK" ONDER LEIDING VAN PROF. DR. A. BURSSENS, UNIVERSITEIT TE GENT I PRAKTI SCH EG-RAM MATI CA VAN HET LONKUNDO(LOMONGO) (BELGISCH KONGO) DOOR s. c. G. HULSTAERT, M. MCMXXXVIII DE SIKKEL, KRUISHOFSTRAAT 223, ANTWERPEN ... VOORBERICHT Deze spraakkunst is praktisch opgevat en met oefeningen voor zien, omdat zij bedoeld is als hulpmiddel voor de missionanssen en andere Europeanen in Belgisch Kongo om vlugger en gemakke lijker het lonkundó of lomóngo aan te leeren (1). Om praktisch pedagogische redenen is niet elke woordsoort doorloopend afge handeld. De stof werd zóó verdeeld dat, na enkele lessen reeds, eenvoudige zinnetjes kunnen worden gevormd. De inhoudstafel en de woordenlijst laten aan den anderen kant toe, de verschillende bij elkaar hoorende deelen gemakkelijk te vinden. De schrijver heeft de rangschikking gevolgd, die hem het meest praktisch leek om zoo haast mogelijk de meest noodige elementen der taal te laten. aanleeren. Slechts beleefdheidsformules en groeten zijn achteraan gezet. Voorzetsels en voegwoorden zijn, naar gelang van de omstandigheden, in de oefeningen ingewerkt en lmnnen gemakkelijk in de woordenlijst worden gevonden. Het dialekt, dat aan deze spraakkunst ten grondslag ligt, is dit van de streek rond Flandria (provincie Coquilhatstad, Belgisch Kongo), voornamelijk dit der Bongfli, dat mij het grammatisch regelmatigste en tevens rijkste lijkt te zijn. Verscheidene afwij kingen van andere dialekten zijn echter ook aangestipt. Het ware onmogelijk geweest, en zou trouwens het kader van dit werk zijn te buiten gegaan, met alle dialekten rekening te houden. Het lonkundó of lomóngo beslaat in al zijn vertakkingen een zeer uitgestrekt gebied, dat wel het grootste is van alle Kongo leesche talen. (1) Het moge hier nogmaals gezegd worden, dat lonkundó en lom:>ngo niet twee talen zijn, noeh zelfs twee dialekten derzelfde taal. Beide namen hebben slechts een geographische beteekenis. Tusschen Nkundó en Móngo is uit een linguistisch of ethnographisch oogpunt geen grens te trekken. v Evenals elke groote taal, bestaat het lonkundó uit verscheidene dialekten, die op hun beurt weer onderverdeeld worden in kleinere dialekten, enz. In Anthropo8, XXIX, blz. 75 werden enkele dier K grootere dialekten genoemd als aan het hoofddialèkt (lonkundó l:>m{mg:> sensu 8tricto) verwante idiomen. Men hun grootere of kleinere verschillen loopen zij zóó door elkaar, dat zij den indruk wekken te zijn voortgesproten uit een vermenging, die in meerdere of mindere mate en in verschillende verhouding heeft plaats gehad. De produkten daarvan vloeien overal in een of ander 9pzicht in elkaar tot een, ook geographisch, sterk dooreen gestrengeld net. Het hier behandelde dialekt behoort tot het hoofddialekt (lonkund6 of 1:>m5ngo sensu 8tricto), dat het verst verbreid en het best gekend is. Door zijn geographische ligging, wegens het gebruik dat door de missionarissen van dit dialekt wordt gemaakt, en door de reeds bestaande literatuur, is het geroepen om de basis te worden van een letterkundige taal, die kan dienen voor de heele centrale kom in Kongo tot aan de Kasai (1). Men bedient zich van deze taal in de missiescholen van het Mfjngo-gebied binnen de grenzen van het vikariaat van Coquilhat 'stad en van de prefektuur van Basankusu, zoowet de katholieke missies als de protestantsche zendingen. Hoe de toestand in andere streken is, weten we niet juist. De schrijfwijze is nog niet heelemaal vastgelegd. De onder scheidene missie-genootschappen hebben nog geen overeenkomst getroffen, hoewel dit zeer wenschelijk, ja noodig is. We hopen dat weldra ernstige pogingen in dien zin mogen worden aangewend. De bier gevolgde schrijfwijze berust op de beginselen van het Internationale Instituut voor Afrikaansche Talen en Kulturen (Londen). In de scholen en in de uitgaven van het vikariaat van Coquilhatstad wordt deze schrijfwijze gevolgd, behalve voor:> en E, die, tot groot nadeel der leerlingen en lezers, niet onderscheiden worden, wegens moeilijkheden die gansch buiten den wil der missie liggen. (I) Reeds in het Vocabulary of Kilolo (1887) schrijft J. B. EDDIE (blz. lIl) : "hun taal wordt verstaan tot zelfs in het gebied van de Boven-Lomami..." "deze (dialektale) eigenaardigheden vormen geen hinderpaal voor den omgang met den heelen volksstam." I I ! VI I Al de zorg besteed aan dit werkje kan niet beletten, dat de rang schikking der stof sommigen min gelukkig zal vom:kGmen. Wij hebben alleen het nut der missionarissen en andere blanken. op het oog gehad, opdat zij zoo gauw en zoo gemakkelijk mogelijk de taal zouden kunnen aanleeren (1). De schrijver is er van overtuigd, dat dit werk voor verbetering vatbaar is, en zelfs dat er, uit een theoretisch oogpunt, fout~m kunnen in voorkomen, vooral wat betreft de juiste beteekenis van sommige vormen van de werk woorden, die voor de blanken zoo ingewikkeld zijn. Niemand die de moeilijkheden kent, welke voor een Europeaan gelegen zijn in de studie eener Bantoetaal, zal het den schrijver ten kwade duiden. Over het lonkundó zijn reeds verschenen, Spraakkunsten: J. B. EDDIE, A Vocabulary ot KJlolo ... wir/A a few introductory Notes on the Grammar (London 1887}. J. & F. T. Mc KITTRICK, Guide to the Lonkundu Langwnge (London 1893). A. &, L. RUSKIN, Outlines of the Grammar of the Lomongo Language (1903). R. tT. DYE, A Lonkundo Grammar (Bolenge 1910). E. R. MooN, First Lessons in Lonkundo (Bolenge 1917). J. VERPOORTEN, Grammaire Lonkundo (Gent z. j.). E. A. & L. RUSKIN, A Grammar of the Lomongo Language (Bonga ndanga 1934). G. HULSTAERT, Les Tons en Lonkundo, in Anthropos, XXIX, blz. 75, 1934. VVoordenboeken : J. B. EDDIE. Zie hierboven. L. M. DE HAILES, Kilolo-English Vocabulary (London 1891). E. A. & L. RUSKIN, Short Vocabularyof the Lomongo (Bongandanga 1912). (1) Daarom ook zijn lang niet alle fijne bijzonderheden der taal behandeld hoewel meerdere aangegeven zijn. VII · . (FOREIGN CHRISTIAN MISSIONARY SOCIETY), English-Lonkundo and Lonkundo-English VocabuUiry (Bolenge 1913). H. J. VERPOORTEN, Vocabulaire Lonkundo (Gent, z. E. A. & L. RUSKIN, Dictionary of the Lomongo (London 1927). Vermelden we nog een met het hier behandelde idioom zeer nauw verwant Nkundó-Mángo-dialekt : L. GILLIARD, Grammaire pratique Lontomba (Brussel 1928). L. GILLIARD, Grammaire synthétique Lontomba (Brussel 1928) met woordenlijst. Moge ons werkje een nieuwe aanwinst zijn voor de kennis .van deze ver-verbreide, rijke, belangrijke Bantoetaal. Indien eenige Europeanen door deze spraakkunst er toe komen gemakkelijker, met meer zekerheid en vrucht met de inlanders om te gaan; indien vooral de jonge missionàrissen er een steun en leidraad in vinden voor hun gewichtigen doch moeilijken plicht der taalstudie, en zij door betere kennis van dit zeer geschikt uit drukkingsmiddel van gedachten, gevoelens en strevingen meer in staat gesteld worden om het Nkundó-volk op te voeren naar een hechte, diep-kristelijke, hoogstaande beschaving, tot grooter tijde lijk en eeuwig geluk van enkelingen en gemeenschap, dan zal de schrijver zich voor zijn moeite ruimschoots beloond achten. vm INLEIDING UITSPRAAK EN SCHRIJFWIJZE I. KLINKERS 1. Het lonkundó bezit zeven klinkerphonemen : a open klinker, als in het Nederlandsch; al naar gelang van het woord, als in kat of meer naar den a-klank toe van vader, of van lang. E half open vóórklinker, meestal tusschen Ned. bed en Fr. fait; meer naar den een of anderen klank naar gelang van het woord. e half gesloten vóórklinker, zooals in Fr. bébé; meer gesloten dan in Ned. beek. i gesloten voorklinker; meer gesloten dan in Ned; vlieg; gelijkt meer op i in Fr. si. o half open achterklinker; meer open dan in Ned. God; ongeveer als in Eng. all of not. o half gesloten achterklinker; meer open dan in Ned. boot. u gesloten achterklinker; meest als in Ned. koe, soms naar Fr. nous. De kleinere verschillen zijn te wijten aan de omgeving van den klinker in het woord. Men leert ze dan ook gemakkelijk en om zoo te zeggen natuurlijk aan. u en i kunnen in sommige woorden afwisselen, naar gelang van de dialekten. Bv; uta en ita, terugkeeren; ûkumwa en ikumwa, loopen ; wili en wiili, zijde, kant; lonjlingó en lonjingó, bloem. In dit werk gebruiken we den vorm in zwang in het ten grondslag liggende dialekt (den eersten in de aangehaalde voorbeelden). Bijna altijd is het de vorm met u. De door ons gekozen vorm bevordert de du~delijkheid en het onderscheid. : ) 1./t.4:. 4./..-J. .....,"'...... U-J' f,.JJt:/.l.<. I!..(). 2. Duur. rw J. Al de klinkers kunnen lang of kort zijn. Slechts in zeldzame 1 gevallen is de duur' der klinkers~van belang voor de beteekenis; over het algemeen heeft hij geen semantische of grammatische' waarde. De duur (lengte) wordt dan ook slechts bij uitzondering aangegeven. 3. Dubbelklanken. Het lonkundó bezit, phonetisch beschouwd, allerlei dubbel klanken, hetzij verbindingen van verschillende klinkers, hetzij verdubbeling van twee en zelfs drie klinkers derzelfde soort. Bv. : ááta, hij bezit. njééta, het roepen. aaft, pijn. loóla, hèmel. l:>:>k:>, arm (lidmaat). njiila , het plaatsen. njuUla, fluiten. áoma, hij doodt. aooma, hij heeft gedood. toooma, wij hebben gedood. 4. KUnkerharmonie. Men lette er op dat er, over het algemeen, overeenkomst bestaat, eenerzijds tusschen 0 en e, anderzijds tusschen :> en a. D. w. z. dat in éélLZelfde woord aIle ocklanken evenwaardig zijn (dus alle 0 of alle :», hetgeen eveneens geldt voor e en a. Wàar de stam :> heeft, hebben alle bijkomstige klankgrepen ook:> of s, niet 0 of e . . Of nog met andere woorden : heeft een klankgreep :> of a, dan hebben alle andere klankgrepen ook:> of a. Bv. stam : ksnd, weggaan; l:>kand:>, reis; de s van den stam beïnvloedt het voorvoegsel 10 zóó dat het 1:> wordt; het achter voegsel 0 wordt eveneens :>. Vergelijk daar mee : stam tUl, smeden; lotUlo, smederij (allebei 0). tósanga, wij zeggen (stam sang) ; maar : t:>msmya, wij eerbiedigen. :> en a eischen dus steeds :> en a. Er bestaan echter een paar u i t zon d er i n gen: 1. In samen gestelde woorden; bv. oki, jouw; inti:>, hun. 2. In gevallen waar de te beïnvloeden klinker te ver afstaat van den stamklinker. Aldus behouden de achtervoegsels ano en ako in zelfstandige naamwoor den steeds 0, wat ook de klank van ~ den ·~tanlZij.. Ook nog: het achtervoegsel ake in'werkwoorden, bv. tàksndáké, ga niet, enz. 5. Een zeer belangrijke opmerking. Bij het uitspreken der klinkers geve men aan deze hun volle waarde. De klinkers van het lonkundó zijn niet moeilijk, maar zij verschillen merkelijk van deze in het Nederlandsch. Aldus staat 2 onze Nederlandsche ie tamelijk· dicht bij de lonkundó e. De lonkundó 0 staat tusschen de Ned. 00 en Ned. oe. De Nkun,dó schrijven onze Ned. oe, zooals wij ze gewoonlijk uitspreken,ge makkelijk 0; en onze ie wordt voor hen zoo iets als nun e. Bv. ngonga, bel, klok; de 0 moet steeds als volle 00 klinken, hoewel zij kort is, dus nooit als in Ned. long of stronk. Bokenda, balk; de 0 moet steeds klinken als 00 in loot, doch kort, en de e als in beek (hoewel kort) ; dus uitspreken als boo-kee-nda, maar 00 en ee kort houden. 11. MEDEKLINKERS 1. In het lonkundó worden de medeklinkers nooit verdubbeld, behalve n en m. Me~ne ze dus in de uitspraak steeds hun volle waarde te geven. Bv. een s-klank wordt steeds met één enkele s .geschreven. Waar één s staat, moet steeds s worden uitgesproken; nooit mag men z zeggen zooals in het Fr. Bv. lofoso, huid, vel; uit te spreken als lo-fo-so(de'o's met hun volle waarde), niet: lo:lfoso, noch lo:lfozo, noch I:>f:>s:>. Men treft in het lonkundó de volgende medeklinkerphonemen aan: b bilabiale stemhebbende explosief; zooals in het Nederlandsch. d stemhebbende alveolare explosief; uitgesproken met de tongpunt tegen den tandwortel. Ongeveer als in het Ned.. d is eigenlijk slechts een variante van 1 in de meeste dialekten en komt dan ook slechts voor na n. Andere dialekten hebben d in plaats van I, zonder vóórafgaande nasaal. f (= !) stemlooze bilabiale fricatief. Wordt uitgesproken met de lippen gerond tegenover elkaar, in den stand waarmee we gewoonlijk zacht blazen om een scherpe pijn te verzachten; maar de onderlip is iets ingetrokken, de boventanden raken haar echter niet. In het hoofddialekt is f niet zoo ten volle bila.biaalals bv; in het losakanyi en andere dialekten(l). (1) Op sommige oudere missieposten hoort men reeds, vooral bij de school. jeugd, de labio·dentale f, zooals in het Ned., dit onder Europeeschen invloed. Het is aan dit feit te wijten, dat ik in mijn studie in Anthropo8 fouten en tegenstrijdigheden geschreven heb. 3