Table Of Content

MARKO DRAGIĆ POETIKA I POVIJEST HRVATSKE USMENE KNJIŽEVNOSTI (FAKULTETSKI UDŽBENIK) Split, 2008. Izdavač: Filozofski fakultet, Sveučilišta u Splitu Sinjska 2, 21.000 Split, Republika Hrvatska Tel. 021 384 144, www.ffst.hr Predsjednik Povjerenstva za izdavačku djelatnost: Doc. dr. sc. Ivan J. Bošković Odgovorni urednik: prof. dr. Josip Milat Recenzenti: Prof. dr. sc. Stipe Botica Doc. dr. sc. Ivan Bošković Prof. dr. sc. Boris Škvorc Grafička obrada: Josip Dragić, dipl. iur., Jozo Kraljević, prof. Lektori: Jozo Kraljević, prof., Helena Dragić, prof. Datum postavljanja na mrežu: rujan 2008. Podatak o izdanju: 1. izdanje Dostupno u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem: ISBN-13: 978-953-7395-16-2 Udžbenik se elektronički objavljuje na službenoj web stranici Filozofskog fakulteta u Splitu, prema odluci donesenoj na sjednici Znanstveno- nastavnog vijeća Filozofskoga fakulteta Sveučilišta u Splitu dana 17. srpnja 2008. godine. 2 K A Z A L O UVOD ............................................................................................................................ 11 I. LIRSKA POEZIJA ................................................................................................... 14 1. VRSTE USMENIH LIRSKIH PJESAMA ............................................................. 15 SVJETSKA USMENA LIRSKA POEZIJA............................................................... 16 HRVATSKA USMENA LIRSKA POEZIJA U KONTEKSTU TRADICIJSKE KULTURE .................................................................................................................... 18 ZBORNICI (RUKOPISNE ZBIRKE) .................................................................... 23 1. MITSKE PJESME ............................................................................................... 24 2. OBREDNE PJESME ........................................................................................... 26 KOLEDSKE (KOLEDARSKE) PJESME ......................................................... 26 JURJEVSKI OBREDI I PJESME .................................................................... 33 LADARSKI OPHODI I PJESME ..................................................................... 37 KRALJIČKI OPHODI I PJESME .................................................................... 43 DODOLSKI OPHODI........................................................................................ 51 IVANJSKI OBREDI I PJESME ....................................................................... 55 3. POSLENIČKE PJESME ..................................................................................... 62 4. POVIJESNE PJESME......................................................................................... 72 5. LJUBAVNE PJESME ......................................................................................... 79 NARICALJKE (TUŽBALICE, TUŽALJKE) .................................................... 99 RODOLJUBNE PJESME ............................................................................... 102 6. ROMANCE ........................................................................................................ 103 7. BALADE ............................................................................................................. 108 7.ŠALJIVE PJESME ............................................................................................. 126 9. BEĆARAC, GANGA ......................................................................................... 127 VJERSKA USMENA LIRIKA ................................................................................. 129 1. ADVENTSKI I BOŽIĆNI OBIČAJI I PJESME ............................................. 129 BADNJAK ........................................................................................................ 139 BOŽIĆ .............................................................................................................. 143 NOVA GODINA, MLADO LITO, POČELO .................................................. 148 SVETA TRI KRALJA ...................................................................................... 149 2. KORIZMENE I USKRSNE .............................................................................. 152 POKLADNA NEDJELJA ................................................................................ 153 ČISTA SRIJEDA ............................................................................................. 154 KORIZMA ........................................................................................................ 154 SVETI GRGUR ČUDOTVORAC (GRGUREVO, 12. ožujka) ....................... 155 SVETI JOSIP ................................................................................................... 156 KRIŽIĆANJE ................................................................................................... 157 CVJETNICA .................................................................................................... 158 3 VELIKI ČETVRTAK ....................................................................................... 160 VELIKI PETAK ............................................................................................... 163 VELIKA (BIJELA) SUBOTA .......................................................................... 170 USKRS (VAZAM) ............................................................................................ 174 UZAŠAŠĆE (SPASOVDAN) ........................................................................... 176 DUHOVI ........................................................................................................... 177 3. MOLITVENE USMENE LIRSKE PJESME................................................... 177 4. PRENJA (NADMETANJA) .............................................................................. 179 5. VERSIFICIRANE LEGENDE ......................................................................... 183 6. ROMARSKE PJESME ..................................................................................... 195 IZVORI I LITERATURA ......................................................................................... 197 II. EPSKA POEZIJA ................................................................................................. 205 SVJETSKA USMENA EPSKA POEZIJA............................................................... 206 HRVATSKE USMENE EPSKE PJESME U POVIJESNOM KONTEKSTU ..... 210 MARKO KRALJEVIĆ ............................................................................... 214 JURAJ KASTRIOTIĆ (SKENDERBEG, IVANBEG) ................................ 214 BUGARŠĆICE....................................................................................................... 235 TAMNOVANJE VOJEVODE SIBINJANIN JANKA .................................... 236 MAJKA MARGARITA .................................................................................... 236 PREVOĐENJE USMENE POEZIJE NA STRANE JEZIKE ........................... 243 IZVORI I LITERATURA ......................................................................................... 245 III. PRIČE (PRIPOVIJETKE) ................................................................................. 249 NAZIVLJE .................................................................................................................. 250 SVJETSKE USMENE PRIČE .................................................................................. 250 HRVATSKE USMENE PRIČE ................................................................................ 254 MOTIVSKI SVIJET HRVATSKIH USMENIH PRIČA ...................................... 259 1. BAJKA ................................................................................................................ 260 2. BASNA ................................................................................................................ 271 3. PREDAJA ........................................................................................................... 273 POVIJESNE PREDAJE U POVIJESNOM KONTEKSTU ............................... 275 DREVNI GRCI .......................................................................................... 275 POSTANAK SPLITSKOGA VAROŠA ....................................................... 276 ILIRSKO I RIMSKO DOBA ...................................................................... 277 Gaj Aurelije Valerije Dioklecijan ................................................. 287 SVETI VLAHO (BLAŽ), ZAŠTITNIK DUBROVNIKA ................................... 293 PRENOŠENJE MOĆI SVETOGA DUJMA .................................................. 294 STAROHRVATSKO DOBA .................................................................... 298 Kraljica Buga .................................................................................. 299 Kraljica Tuga .................................................................................. 299 EPOHA OD UJEDNINJENJA HRVATSKE DO KRAJA VLADAVINE NARODNIH VLADARA (925.-1463.) ............................................................. 301 SVETI DONAT ...................................................................................................... 301 4 KRALJ TOMISLAV ................................................................................... 301 VLADIMIR ................................................................................................ 303 SVETI IVAN TROGIRSKI ......................................................................... 305 DMITAR ZVONIMIR ................................................................................ 305 KRIVOVJERSTVO .................................................................................... 307 MISIONARI .............................................................................................. 311 SVETI NIKOLA TAVELIĆ ........................................................................ 312 MLETAČKA OKUPACIJA HRVATSKE ............................................... 314 SREDNJOVJEKOVNI BOSANSKO-HUMSKI VLADARI................... 314 Kulin ban ........................................................................................ 314 Prijezda I., ban bosanski ................................................................ 315 Stipan Tvrtko, kralj Bosne, Srbije i Zapadnih zemalja .............. 316 Dabišino proročanstvo ................................................................... 318 Hrvoje Vukčić Hrvatinić, vojvoda splitski i ban hrvatski i dalmatinski...................................................................................... 318 HERCEG STIPAN VUKČIĆ KOSAČA ..................................................... 320 Stećci, srednjovjekovni nadgrobni spomenici .............................. 322 OSMANSKA OKUPACIJA ..................................................................... 323 Radakova izdaja Bobovca ........................................ 324 Potjera za bosanskim kraljem .................................. 325 Predaja kralja Stipana Tomaševića ......................... 325 Smaknuće kralja Stipana Tomaševića ...................... 326 Pad Bosne ................................................................. 327 POSLJEDNJA BOSANSKA KRALJICA, KATARINA KOSAČA ........ 329 BORBE PROTIV OSMANSKE, MLETAČKE I UGARSKE OKUPACIJE ............................................................................................ 335 Legendarna obrana Đurđevca ...................................................... 340 Vođa Seljačke bune, Matija Gubec ............................................... 343 Petrica Kerempuh .......................................................................... 345 Ivo Senjanin .................................................................................... 346 HAJDUCI I USKOCI .............................................................................. 348 Mijat (Mihat, Mijovil) Tomić ........................................................ 352 Knezovi i vitezovi Vučkovići .......................................................... 357 Obrana Splita ................................................................................. 358 Mila Gojsalić ................................................................................... 358 Stojan Janković .............................................................................. 361 EPOHA OSMANSKE VLADAVINE .............................................................. 363 PRAVO PRVE BRAČNE NOĆI I DRUGI TURSKI ZULUMI .................. 377 PORAZ OSMANSKE VOJSKE POD BEČOM 1683. G., OSLOBAĐANJE HRVATSKE ............................................................... 393 Oslobođenje Poljica ................................................. 394 Oslobođenje Požege ................................................. 395 Oslobođenje Vrgorca ............................................... 396 Oslobođenje Sinja .................................................... 397 Roša harambaša ............................................................................. 401 FRANCUSKA I AUSTRIJSKA OKUPACIJA HRVATSKE ................. 406 5 Ban Josip Jelačić Bužimski ............................................................ 409 Andrijica Šimić ............................................................................... 411 HERCEGOVAČKI USTANAK ............................................................... 414 ETIOLOŠKE PREDAJE ................................................................................. 415 ESHATOLOŠKE PREDAJE ........................................................................... 426 MITSKE PREDAJE ......................................................................................... 429 DEMONOLOŠKE PREDAJE ......................................................................... 436 PRIČANJA IZ ŽIVOTA ................................................................................... 444 4. LEGENDA .......................................................................................................... 448 LEGENDA O GAVANOVIM DVORIMA ....................................................... 448 SVETI VALENTIN .......................................................................................... 455 5. NOVELA ............................................................................................................ 457 7. ANEGDOTA ........................................................................................... 465 7. SITNI OBLICI (ŠALA I VIC) ........................................................................... 468 LITERATURA ........................................................................................................... 472 IV. DRAMA (FOLKLORNO KAZALIŠTE) ......................................................... 479 POVIJESNI PREGLED FOLKLORONOG KAZALIŠTA ................................... 480 KAZALIŠTE LUTAKA ........................................................................................ 484 SVADBENI OBIČAJI ........................................................................................... 485 MASKIRANI OPHODI......................................................................................... 488 LITERATURA ........................................................................................................... 501 V. RETORIČKI (GOVORNIČKI) OBLICI ............................................................ 503 BASMA (BAJALICA, EGZORCIZAM, ZAKLINJANJE) ................................... 504 2. ZDRAVICA ............................................................................................................ 511 3. BROJALICA (BROJILICA, NABRAJALICA) .................................................. 514 4. BRZALICA ............................................................................................................. 516 5. BLAGOSLOV/ MOLITVA ................................................................................... 517 6. KLETVA ................................................................................................................. 520 IZVORI I LITERATURA ......................................................................................... 522 VI. MIKROSTRUKTURE (POSLOVICE, ZAGONETKE) .................................. 524 POSLOVICE .............................................................................................................. 525 LITERATURA ........................................................................................................... 535 ZAGONETKE ............................................................................................................ 536 LITERATURA ........................................................................................................... 539 BILJEŠKA O AUTORU ............................................................................................ 553 6 Prema tome, dakle, braćo, budite postojani i držite predaje kojima smo vas poučili bilo usmeno, bilo pismom! Naređujemo vam, braćo, u ime Gospodina, Isusa Krista, da se klonite svakoga brata koji neuredno živi i ne drži se predaje koju ste od nas primili. SVETI PAVAO (2 Sol 2, 15) Priče su Ljudi. Zovite ih da žive s vama. Ako ćete biti dobar domaćin naučit će vas svemu što znaju. Dat će vam do znanja kada se spremaju otići. Tada ćete ih predati nekome drugome. PRIPOVJEDAČ IZ INDIJSKOG PLEMENA KRI Quid proficit in literis, et deficit in moribus plus deficit quam proficit. Tko napreduje u znanju (nauci), a nazaduje u običajima, više nazaduje nego napreduje. LATINSKA POSLOVICA Pjesme naše pjevaju junaštvo i ljubav, naravni duh u njima živi. Ne znadu zlatna pera onako pisati, kako javorove gusle gude . . . Ne leži naša vila u velikim posteljama, kod gospodskih trpeza ne sjedi: žedna i gladna trči kroz gore i što više trpi, sve ljepša postaje, i glas njezin puniji izlazi iz prsiju golih i hlepećih. Pjesme su povijest naša, u njima tražimo dobro i zlo svoje. Drugi puci štiju ih, prevode i čude se njima, a mi ih se sramimo i još ismijavamo svojim prosvijećenim barbarstvom. Pokupimo braćo, pokupimo svoje blago, prije nego ga vjetar vremena ne pogubi. Hljeb je iz zemlje, lijepost iz puka: puk nam je otac, a zemlja majka naša. NIKOLA TOMASSEO, ISKRICE III; XVIII. (ZLATNA KNJIGA HRVATSKE NARODNE LIRIKE, SASTAVIO KREŠIMIR MLAČ) 7 U puku stoji prava sila naroda, on je od svega naroda najviše spojen sa zemljom, a bude li u njega obrazovanja i samosvijesti, ni sve sile svijeta neće narod krenuti s puta kojim udariti mora; zaman su sve tuđe spletke, zaman su vanjski pokušaji da navuku narod na svoje – on stoji čvrsto kao dub, jer je dubu silan korijen, a taj korijen je puk. (…) al dobro je da narod sam zaviri u dušu, da otvori krvavu knjigu minulih dana, jer je prošlost vazda zrcalom sadanjeg doba. Dobro je da narod sazna gdje je zgriješio i posrnuo, gdje li se proslavio i podičio. To neka mu je naukom za buduća vremena. AUGUST ŠENOA, NAŠA KNJIŽEVNOST; SELJAČKA BUNA Bosanske kasabe i varoši pune su priča. U tim ponajčešće izmišljenim pričama krije se, pod vidom nevjerojatnih događaja i maskom često izmišljenih imena, stvarna i nepriznavana povijest toga kraja, živih ljudi i davno pomrlih naraštaja. To su one orijentalne laži za koje turska poslovica veli da su istinitije od svake istine. Te priče žive čudnim skrivenim životom. […] Za bosansko dijete mitovi i legende imaju moć majčinog mlijeka, nešto tajanstveno i stravično, što postojanje nosi sa sobom, ulazi u nas u obliku drevnih predaja. IVO ANDRIĆ NA DRINI ĆUPRIJA Legende izdržavaju probu vremena bolje nego prava povijest. RICHARD CAVENDISH Slušajući dalmatinske klape shvatio sam da hrvatski narod ima dušu koju treba znati pokazati svijetu.(...) PABLO COELHO 8 Poštovane studentice i studenti; čitateljice i čitatelji, Pred vama je dio duhovnosti naših davno upokojenih pramajki i praotaca kojima su mnoge devet stoljetne okupacijske vlasti htjele iskriviti i zatrti pamćenje i postojanje. Međutim, naši su hrabri predci kroz višestoljetne mnogobrojne progone, patnje i stradanja, stvarali svoju kulturu i usmenu književnost, pamtili je, brusili i, hrvatskim narodnim jezikom, s koljena na koljeno prepričavali svojemu potomstvu. Nijedna sila nije mogla uništiti narodno pamćenje i usmenom komunikacijom je velik broj pjesama, priča, drama, poslovica, zagonetaka, retoričkih oblika, običaja, ophoda i obreda sačuvan do naših dana. Mnoga sam kilometarska bespuća propješačio sa svećenicima ili uglednim ljudima. Naslušao sam se mnogih ljudskih sudbina, divio se plemenitosti, izdržljivosti, dostojanstvu, ponosu, vjeri i optimizmu sugovornika. Neke sam predaje dobio pismom poput onih od velikog autoriteta u Bosni i Hercegovini, dr. fra Ignacija Gavrana; neke faksom. Nekoliko su mi puta nepoznati ljudi u ured donijeli priče iz svoga kraja. U ovoj knjizi je stotinjak izvornih suvremenih zapisa, koji se prvi put publiciraju. (Osamdeset je tih zapisa iz Republike Hrvatske, dvadesetak iz Bosne i Hercegovine te šest iz Crne Gore.) To narodno blago prvi put se publicira u ovom udžbeniku. Zapisi su podjednako nastajali i u ruralnim i u urbanim krajevima, a među njezinim prenositeljima ima ih od bezpismenih do fakultetski obrazovanih, kao i poslovnih ljudi, uglednih umjetnika, svećenika, sveučilišnih profesora i dr. Različite su životne dobi i ima ih od malodobnih do stogodišnjih. Većina zapisa nastala od 2001. do 2008. g. To su zapisi koje smo bilježili ja i studenti kojima sam bio mentor pri pisanju seminarskih i diplomskih radova. Mnogo je tih zapisa snimljeno. Unatoč iznimnom bogatstvu, raznovrsnosti i višestrukim vrijednostima, hrvatska tradicijska kultura i književnost, nedostatno su istraženi. Razlozi tomu su višestruki: surove povijesne okolnosti, sustavno zatiranje i iskrivljivanje narodnoga pamćenja od devet stoljetnih okupacijskih vlasti, zabranjivanje vjere i svega što je činilo vjerski i nacionalni identitet, snažno upletanje komunističke ideologije na znanost i kulturu. Usmena književnost sadrži višestoljetne i višemilenijske pouke i poruke. Namjena usmene književnosti je utilitaristična, didaktična i edukativna. Njezine su estetske, edukativne i didaktične vrijednosti iznimne. Ta je književnost, dakle, općedruštveno korisna. Velik je značaj 9 hrvatske tradicijske kulture i književnosti u očuvanju nacionalnoga i vjerskoga identiteta Hrvata kao i poštivanja drugih naroda s kojima žive Hrvati. U ovim je vremenima najveća opasnost, po tradicijsku kulturu i usmenu književnost, potrošački mentalitet življenja. Zato je civilizacijski čin izvorno sakupljati i snimati usmeno-književne oblike i narodne običaje kako bismo ih oteli od zaborava i sačuvali za naše potomstvo. To je opći trend u razvijenom svijetu kojega smo dijelom. Neznanje je najveća opasnost po čovjeka, narod i čovječanstvo. Narod koji nema svoje tradicije i nije narod. Stoga, duhovnu i materijalnu baštinu treba poznavati i iz njih učiti. U toj su baštini naši korijeni i povijest naša, a narod koji ne poznaje svoju povijest osuđen je na njezino ponavljanje. * * * Iskazujem zahvalnost svim mojim kazivačicama i kazivačima, od kojih mnogi nisu više među nama, a neki su bili prisiljeni napustiti pradjedovska ognjišta i raseliti se po svijetu. Mojim studenticama i studentima, njihovim kazivačicama i kazivačima izražavam najveću zahvalu. Velika zahvala pripada i mojim sponzorima, posebice, Optima I. D. Mostar. Neizmjerna zahvalnost pripada mojim profesorima: dr. Stipi Botici, pok. dr. Josipu Kekezu, dr. Anti Franiću i drugima. Posebnu zahvalnost iskazujem svojoj obitelji: supruzi Kati i djeci: Josipu, Heleni i Mariji. Svi su oni dionici ove duhovnosti. U Mostaru, 23. kolovoza 2008. godine prof. dr. sc. Marko Dragić 10