Pir Sultan Abdal

114 Pages·1969·1.89 MB·Turkish

by  Abdülbaki Gölpınarlı

■ 'fi - f S
PİR SULTÂN
w....t .....y *~~ r" w •% ■
VARLIK YAYIN
/■
T T -Hr”
" :: .
VARLIK YAYINLARI
-''S.?'; v ■
TÜRK KLÂSİKLERİ ; IS
PİR S U L T A N
A B D A L
H A Y A T I
S A N A T I
ESERLER İ
Hazırlayan:
ABDÜLBAKİ GÖLMNARLI
,j„u gibi, n Üçüncü Basılış
re yÜKse’en hıristiyanl.
/
V ia yoğrulmuştu. Rumç'
\ /
büyük ve bilgin, sûjs
\ jy'âtr.
îanılan bir dildi. ı
Moğol akını,
^.kınına sebep olmu
’o Anadolu’da }*
VARLIK YA Y IN E V İ
Ankara Caddesi. İstanbul
TÜRK KLASİKLERİ : 13
Bu kitabın ilk baskısı ocak 1953’te, ikinci
baskısı temmuz 1963’te yapılmıgtır.
Varlık Yayınlan, mı yi 1503
İni n DI >Uİ’(I;ı Mim I timimi' vl'ndr hııullmiştir
A^tınluu, IUUU
HAYATI VB SANATI
Pir Sultan’dan önce ?
Selçukoğulları devrinde, Anadolu’da büyük bir dinî müsa­
maha vardı. Sünniliğin, yani Muhammet Peygamber’den son­
ra ona inananlardan ileri gelenlerin seçtiği halifeleri meşin
Bayan ve onların ittifakını doğru bulan müslüman telâkisinin
ucgitli yollariyle î’tizâl [ayrılanlar] mezhebi gibi ön plânda
akla önem veren yol ve giîliğe, yani Peygamberin soyuna ta­
raftar olan ve sahabenin [Peygamber zamanında ona inanan­
ların] ittifakını kabul etmeyen, müslümanlığa dayanan çeşit­
li tarikatler, ülkede haşır neşir halindeydi. Bu tarikatlerin
çoğu, bâtını bir karakter taşımakta, yani din hükümlerinin,
dünya düzeni için konduğu, dinin içyüzünü bilenin, bu hü­
kümlerle mukayyet olmıyacağı esasını kabul etmekteydi. Sek
çukluların, Orta Asya’yla ve Bizans’la münasebetleri, bu mü­
samahanın mühim sebeplerindendi. Bizans’a kaçan hattâ ora­
da hıristiyanlığı kabul eden müslümanlar ve Selçuk prens­
leri bulunduğu gibi, müslümanlığa giren ve mühim hizmetle­
re yükselen hıristiyanlar da vardı. Yunan felsefesi, tasavvuf­
la yoğrulmuştu. Rumca, Mevlâna ve oğlu Sultan Veled gibi
büyüjSc ve bilgin, sufiler tarafından bilinen ve bazan da kul­
lanılan bir dildi.
Moğol akını, Orta Asya’dan birçok sûfinin Anadolu’ya
akmına sebep olmuştu. Böylece Orta Asya’daki fikir hareket­
leriyle Anadolu’da yerleşmiş fikir uzlaşmada, yeni yeni teza­
hürler meydana gelmedeydi. Bu arada XIII. yüzyılın ilk ya­
rısında, Anadolu’da, Bâtınî - gil Türk ve Tür-kmenlerin, hü­
kümeti el» geçirmek isteyen ilk ve umumî isyanları meyda­
na gelmiş, devlet, “Babalılar” denen ve Doğudan gelmiş olan
Baba llyas’m halifesi Baba İshak’a tâbi olup onu bir peygam­
ber sayan bu taifenin isyanını pek güç bastırabilmişti. B«
isyan sonucunda artakalan Babalılar.. Kırşehir köylerinden Su-
îucakarahöyük’ü yurd edinen Hacı Bektaş’m çevresinde toplan­
PI R SULTAN 4
mışlardı. Böylece çok sonra ve çeşitli bâtınî tarikatleri tem­
sil ederek kurulan Bektaşîliğin nüvesi meydana gelmişti.
★
XV. yüzyılda îran Azerbeycan’mda, Erdebll’de yerleşen ve
Kalenderi yoluyla Halveti tarikatini birleştirerek Safavîye ve
Erdebîliye adlı bir tarikat kuran Şeyh Safiyeddin İshak’m oğ­
lu Musa Sadraddin’in oğlu ve halifesi Alâeddin Ali, bir ara­
lık Bursa’da ekmek satarak geçindiği için Somuncu Baba
adiyle tanınan Kayserili Şeyh Hâmid’i Velî vasıtasiyle bu ta­
rikat! Anadolu’ya sokmuş, Hâmid’i Velî’nin halifesi Hacı Bay­
ram, Erdebîliye yoluyla Nakş-bendi tarikatini birleştirerek
Bayrâmîliği kurmuştu. Hacı Bayram’dan sonra halifelerinden
Ak Şemsettin, Bayrâmîliği sünnî bir karakterde yürütürken
öbür halifesi Emîr Sikkîni, tekke, hususî giyim, zikr vesaire
gibi tarikat kayıtlarım bırakmış ve Bayramî Melâmîliğini
kurmuştu. Bu yol, âdeta Sünnî ve zahitçe tasavvufa bir reak­
siyon mahiyetini taşımaktaydı.
XV. yüzyılda yine bâtınî tesirlerle Osmanoğulları salta­
natına karşı ayaklanan Sımavna Kadısı oğlu Bedreddin
öldürülüp başındakiler dağıtıldıktan sonra, Bedreddin’e uyan­
ların bir kısmı, Erdebil sûfileriyle birleşmişti. Alâeddin Ali’­
nin torunu ve Şeyh-i Şâh İbrahim’in oğlu Şeyh Cüneyd daha
II. Murat zamanında Anadolu’ya gelmiş, bâtınî zümreler ara­
sında inançlarını yaymaya ve Safavî devleti kurulmadan Şah
Safî oğullarının propagandasını yapmaya başlamıştı. II. Mu­
rat'tan, Anadolu’da yerleşmesine müsaade istemiş.- fakat bir
tahtta iki padişah olmaz denip müsaade edilmeyince, Konya'­
ya gitmiş, orada tutunamamış. Halep’e, Haleb’ten Trabzon’a,
oradan da Doğu illerine gidip Uzun Hasan’ın kızkardeşini al­
ınış ve yine Erdebil’i merkez edinip Şamahı beyine kargı yap­
tığı bir baskında öldürülmüştü.
Erdebil sûfileri, Cüneydden sonra oğlu Haydar’a uymuş­
lardı. Bu sıralarda Tokat’ta birisi çıkmış, başına toplananlar,
bu adama Şeyh Cüneyd demişlerdi. Tutulan ve Seyh Cüneyd
olmadığı anlaşılan bu zat, koyverilmişti. Adı Celâl olan ve
Mehdinin, yani Muhammed soyundan olup dünyaya adaleti
yayacak olan on ikinci imamın yakında geleceğini ilân, eden
5 P İ R S U L T A N
bu adama uyanlara Celâlîler dendi ve bu tarihten sonra hü­
kümet aleyhine kalkanlara ve Sünnî inançlara aykırı bir inan­
ca sahip olup hükümet tarafından takip edilenlere Ce’âlî den­
meye başladı. Sonradan bu söz, isyan eden herkese söylendi
ve Celâlîler sözü, âsiler, eşkıya anlamını aldı.
İsmail Safavı’nin babası Şeyh Haydar da, Semahı beyiy­
le savaşırken öldürüldü ve Erdebil sûfîleri, Haydar’m oğlu
İsmail'e uydular.
Bu zümre, Sah İsmail'in saltanatından çok önce Anado­
lu’da çoğalmıştı. Birbirlerini görünce selâm yerine “Sah” di­
yorlar, hacca gitmiyorlar, Erdebil’e gidip Şah Safî’yi ve
Şah Safî ocağının mümessilini Ziyaret etmeyi hac sayıyor­
lar, itiraz edenlere “Biz diriye varırız, ölüye varmayız” diyor­
lardı. Hükümet, bunlar hakkında sıkı bir tenkil hareketine
girişmiş, hattâ II. Beyazid zamanında Erdebil sûfîlerinin bir
kısmı, Kümeliye tehcir edilmişti.
İran’da Şiî bir hükümet kuran Şah İsmail, İran’da bu
mezhebin teşvikçisi tanınmış., fakat Anadolu’ya gönderdiği
halifeler, onu bir Mehdî, bir İmam, yani müslüman dininin
meşru reisi tanıtmışlardı. Böylece XV. yüzyıldan itibaren Ana­
dolu’daki bâtınî zümreler ve bilhassa kendilerini Sûfîler, Sâ-
fîyan.^Süfî sürekleri, Alevî, diye anan, halk tarafından da
Kızılbaş denen zümreyle Bektaşiler ve mistik bir İktisadî te­
şekkül olan Fütüvvet ehli, İran Safevî şahını meşru bir met-
bu tanımışlar, zaman zaman İran’dan gelen halifeler, bu
İnancı kuvvetlendirmiş, hükümetin, Yavuz zamanında olduğu
gibi toplu ve lcealn tenkiline, diğer zamanlardaki çeşitli ta­
kiplere raftnıon Anadolu’da, hattâ Rumeli’de Alevî-Bektaşiler
arasındaki bu İran bağlılığı, Safevî devletinin son zamanla­
rına kadar ve tabiî gittikçe ilk hızını kaybederek devam et­
miş, Safevî devletinin çöküşünden sonra da bir hâtıra ola­
rak kalmıştır.
Pir Sultan Abdal’ın hayatı :
Alevîler tarafından yedi büyük şairin biri sayılan (1) Pîr
Sultan Abdal;
(1) öbürleri, Nesimî, Hatâyı (Şah İsmail), Fuzulî, Kuî
Himmet, Yeminî ve Virânî’dir.
P t R S U L T A N 8
Magrıptan çıkar görünü görünü
Kimse bilmez evliyânm sırrım
Koca Haydar şâh-ı cihan torunu
Ali nesli güzel imam geliyor
dörtlüğünde de belirttiği gibi, Şeyh Haydar’m torunu ve gah
İsmail’in oğlu gah Tahmasb zamanında yaşamıştır. Tahmasb
1524-1576’da saltanat sürdüğünden, Pir Sultan’m ölümü de bu
yıllar arasındadır.
Hayatı hakkında bilgimiz pek azdır. Yalnız birçok şiirle­
rinden çıkardığımız tek sonuç, onun, Safevîler adına ve Os-
manoğulları aleyhine bir isyan tertip ederek mağlûp olması
ve Hızır Paşa adlı bir Osmanlı veziri tarafından Sivas’ta as»
tınlmasıdır.
Pir Sultan Abdal’ın destim damanda
İsmim Koca Haydar Aslım Yemen’de
Garib başa bir hal gelse zamanda
Orda her kişinin dostu bulunmaz
★
Pir Suit an’t m Haydar şunda
Çok keramet var insanda
O cihanda bu cihanda
Ali’ye saydılar bizi
*
Pir Sultan’ım Haydar heman
Dağlan bürüdü duman
İşte İncil işte Kur’an
Seçebilirsen gel beri
gibi dörtlüklerinden, admın Haydar olduğunu ve soyunun Ye-
men'den gelmiş bulunduğunu öğreniyoruz. Adının Haydar ok
duğunda şüphe yoktur. Ancak soyunun Yemen’li oluşu, o
devirlere ait bir geleneğin ifadesinden başka bir şey olmasa
gerek. Pîr Sultan ocağı, yani Pîr Sultan soyundan gelen Ale-
7 PÎR SULTAN
viler, Alevîler arasında hâlâ vardır ve bunlar, Seyyidliklerl-
nl, yani Muhammed Peygamberin soyuna mensup bulunduk­
larını iddia ederlar. Pîr Sultan’a izafe edilen bazı şiirlerde de,
bu iddia vardır. Seyyidlik, Alevüerde ve bütün §iî mezheple­
rinde, hattâ Sünnilerde, hürmeti ve nüfuzu meydana getiren
ve arttıran bir nesnedir. Bu yüzden eskiden birçok büyükler,
ululuklarını biraı daha ululamak ve nüfuzlarını sınırsız bir
hale getirmek için inanarak, inanmayarak bu iddiayı gütmüş­
lerdir. Hattâ eskilerden îran şahlarının soyuna, yahut Türk
hakanlarının nesline mensup olduğunu iddia edenler bile çık­
mıştır. Bazan da herhangi bir büyüğün, böyle tanınmış bir
Boydan geldiği iddiası, onun ölümünden çok sonra ve onun
yerine geçenler, ona dayananlar, daha doğrusu onun adiyle
nüfuz ve kudret kazanıp geçinenler tarafından meydana atıl­
mıştır.
Pîr Sultan’m tertiplediği isyan hareketinin safhalarını,
onun birçok şiirlerinden öğrenmekteyiz. Meselâ:
Yetmiş üç er idik girdik bu yola
Yalbırdak kılıçlar hep aldık ele
İman Kur’an nasib olsa bir kula
K'idretten okunur onun Yâsin’i
dörtlüğünden onun bu harekete, yetmiş üç kişiyle başladığı­
nı öğrenebiliriz.
Hadin canlar bir oldtım
Yezide lıamle kılalım
Buseyn’in kanın alalım
Tevekkeltû taâllah
şiiriyle:
Muhammed MehdVnin hak sancağım
Çekelim bakalım, nicolsa olsun
Teber çekip münkirlerin kanmt
Dökelim bakalım, nicolsa olsun
P î İt SULTAN 8
MahlUk deccal oldu insan haaşrı
Asla bilen yoktur haym şeri
Teber çekip şu mağradan dışart
Çıkalım bakalım, nicolsa olsun
Müminleri bir katara dizelim
öilruh güruh şu âlemi gezelim
Münkirlerin sarayını bozalım
Yıkalım bakahm nicolsa olsun
şiirinin, harekete başlanacağı zamanlarda söylendiği meydan­
dadır. Hattâ ikinci şiirden anlıyoruz ki, önce bir mağarada
gizlenmişlerdir.
Hazret-i Ali’nin devri yürüye
Ali kim olduğu bilinmelidir
Alay alay gelen gaziler ile
İmamların öcü alınmalıdır.
şiiriyse Pîr Sultan’m dileğini bildiren şiirlerdendir.
Pîr Sultan’ım der şâhım var
Bızır Paşa’da Ahım var
Benim bir tek Allahım var
Saha padişaha değil
dörtlüğüyle biten, ve:
Yürü bire Bızır Paşa
Senin de çarkın kırılır
Güvendiğin padişahın
O da bir gün devrilir
dört’üğüyle başlayan şiirlerse Pîr Sultan’m tutulmasından ve
hapse atılmasından sonra söylediği şiirlerdendir.
Kitabımızdaki I., II. ve III. şiirlerin de hapishanede ya­
zıldığı meydandadır. Nihayet IV. şiir geleneğe göre asılmaya