Pîr-i Türkistan Hoca Ahmed Yesevî

400 Pages·2016·1.63 MB·Turkish

by  Dr. Hayati Bice

UNESCO 2016 Hoca Ahmed Yesevî Yılı anısına
Pîr-i Türkistan
HOCA AHMED YESEVÎ
Dr. Hayati Bice
2016 - ANKARA
İnceleme Pîr-i Türkistan
Araştırma
Hoca Ahmed Yesevî
Dizisi
Yazar
Hayati Bice
Yayın No: 33
Kapak Resmi: “63”
Eser: Mehmet Başbuğ, Tuval üzerine yağlıboya, 70 cm. X 110 cm.
Yayın Koordinatörü
Halil Ulusoy
Baskı
Merkez Repro Ltd. Şti.
Tel: [phone]
www.merkezrepro.com
Bice Hayati
Pir-i Türkistan Hoca Ahmet Yesevi / yazar: Hayati Bice
– Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi,
2016
400 s: 16x24 cm. – (Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak
Üniversitesi inceleme-araştırma dizisi; yayın no: 33)
ISBN: 978-9944-237-39-0
Baskı Tarihi: Mayıs 2016
© Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı
Adres:
Taşkent Cad. Şehit H. Temel Kuğuoğlu Sok. No: 30 06490
Bahçelievler/ANKARA
Tel: [phone] • Faks: 0312 216 06 09
www.ayu.edu.tr • [email protected]
Kitapta ifade edilen fikir ve görüşler sadece yazarlarının olup,
Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığının
görüşlerini yansıtmazlar.
İTHAF
Bu kitabım,
bekâ âlemine göç eden
bilebildiğim-bilemediğim atalarımın
rûhânîyetinin Yesevî himmetinden
nasibdâr olmaları niyâzına adanmıştır.
Allah’ın rahmeti onlar üzerine…
Dr. Hayati Bice
İÇİNDEKİLER
Takriz .......................................................................7
Sözbaşı ......................................................................9
Giriş ........................................................................13
Türkistan’ın İslâm ile Tanış Olduğu Asırlara Bir Bakış...............16
Tasavvufî Akımların Mâverâünnehir’deki Serüveni ..................27
Giriş / Notlar ve Açıklamalar .........................................37
1. BÖLÜM
Ahmed Yesevî’nin Tarihi ve Menkıbevî Hayatı ...................49
1. Yesevî’nin Doğduğu Ortam ve Aile Kökleri:
“Hz. Ali evlâdıdır O…” ..................................................51
2. ‘Mürşîd’ Olacak Bir Çocuk : Türkistanlı Ahmed .................61
3. İlk Öğretmen: Arslan Baba ..........................................63
4. Buhara Kimleri Yetiştirdi Kimleri:
Yûsuf Hemedânî Dergâhı ...............................................72
5. Yesevî Söylenceleri ...................................................85
6. Ölmeden Önce Ölmek:
“Yeraltında Yeşertilen Ebedi Bahar” ................................113
7. Türkistan’da Yalazlanan Yesevî Ocağı:
“Ocağımız Sönmesin…” ..............................................120
Birinci Bölüm / Notlar ve Açıklamalar .............................123
2. BÖLÜM
Yesevî Yolunu Bugüne Ulaştıranlar ve Yesevîlik ................139
1. Yedi İklimde Salınan Azîzler .......................................144
2. Yesevî’nin Vârisleri: “Bel Evlâdı” - “Yol Evlâdı” ..............146
3. Atalar Silsilesi: Hakîm Ata, Zengî Ata ve Diğer Atalar ........150
4. Sultanlara Baş Eğdiren Manevî Güç ..............................251
5. Yesevî Külliyesi ......................................................259
6. Yesevîyye Tarîkatı ...................................................275
7. Günümüze Ulaşan Yesevîlik Bilinci ...............................336
8. Hikmetler Pınarı ....................................................340
İkinci Bölüm / Notlar ve Açıklamalar ...............................348
3. BÖLÜM
Yesevî’nin Zamanötesi Çekimi ......................................363
1. Dünya Yesevî -Meşreb Sûfîleri Beklerken ........................365
2. Yesevî Tarzını Yeniden Üretmek:
“21. Asrın Gâzi- Dervişleri” ..........................................370
3. “Âhir Zaman Şeyhleri” .............................................372
4. Hazret Sultan Yesevî Bugün Yaşasaydı ...........................374
5. Bugünün Yesevîsi ....................................................375
Üçüncü Bölüm / Notlar ve Açıklamalar.............................378
Kaynakça ................................................................380
Dizin......................................................................389
Kısaltmalar:
c.c. Celle Celâlühu.
s.a.v. Sallallahu ‘aleyhi ve sellem.
r.a. Razıallahü ‘anh.
k.v. Kerremallahü vecheh.
bkz. Bakınız.
haz. Hazırlayan.

Takriz
Türkler arasında İslamiyet’in yayılmasında önemli katkıları
olan, Hoca Ahmed Yesevi’nin Türk kültürünün bir parçası olan ta-
savvufî kültürümüzün temel taşları sayılan Mevlanâ, Yunus Emre,
Hacı Bektaş-ı Velî, Hacı Bayram-ı Velî gibi tüm insanlığa yön veren
mutasavvıfların evrensel düşüncelerinin ortaya çıkmasında önemli
bir yeri vardır. Orta Asya Türklerinin dinî-tasavvufî hayatında geniş
tesirler icra eden ve “Pir-î Türkistan” diye anılan XII. yüzyıl muta-
savvıf şairlerinden olan Hoca Ahmed Yesevi hakkında kendisiyle ilgi-
li bilgileri Dîvân-ı Hikmet ve Fakr-nâme adlı eserlerinden öğrene-
biliyoruz. Onun eserleri ile ilgili olarak yurt içinde ve yurt dışında
önemli çalışmalar yapılmış olsa da, Hoca Ahmed Yesevi’nin hayatı,
eserleri, ve tesirleri konusunda kaynak eksiklikleri yaşanmaktadır.
Ahmet Yesevi Üniversitesi olarak bizler de UNESCO 2016
Hoca Ahmed Yesevi Yılı kapsamında Ahmed Yesevi ile ilgili kaynak
eksikliklerini giderme anlamında üzerimize düşen sorumluluğu yeri-
ne getirmek istedik. 2016 Ocak ayı itibariyle ilk olarak Yrd. Doç. Dr.
Mustafa Tatcı’nın editörlüğünü yaptığı Dîvân-ı Hikmet Hoca Ahmed
Yesevî başlıklı eseri yayımladık. Yayımlanan eserde; Ahmed Yese-
7
vi’nin hayatını, eserlerini, tarîkatini anlatan kısa bir girişten sonra
bugüne kadar elde edilen 252 hikmetin tamamı Çağatay Türkçesi
orjinali ve Dr. Hayati Bice’nin Türkçe çevirisiyle birlikte basılmıştır.
Daha sonra Prof. Dr. Kemal Eraslan tarafından hazırlanan ve makale
olarak yayımlanmasından 39 yıl sonra, okuyucunun hizmetine sunu-
lan Yesevî’nin Fakr-nâmesi başlıklı kitabın baskısını gerçekleştirdik.
Önümüzdeki günlerde bu büyük Velî’nin önemli eserlerinden olan
“Risâle der Âdâb-ı Tarikât” ve “Risâle der Makâmât-ı Erba’în”
adlı iki Farsça risalenin de baskısını gerçekleştirmeyi planlıyoruz.
UNESCO 2016 Hoca Ahmed Yesevî Yılı anısına Mütevelli He-
yet Başkanlığımızca Dr. Hayati Bice’nin kaleme aldığı “Pîr-i Tür-
kistan Hoca Ahmed Yesevî” adlı bu eserle, Hoca Ahmed Yesevi ile
ilgili ciddi bir kaynağı daha araştırmacıların istifadesine sunmanın
onurunu yaşıyoruz. Eserin hazırlanmasında emeği geçen Dr. Hayati
Bice’ye üniversitem ve şahsım adına teşekkür ediyoruz.
Prof. Dr. Musa Yıldız
Mütevelli Heyet Başkanı

Sözbaşı
Rahmân ve Rahîm Olan Allah’ın Adıyla…
“Türk Yurtları’nın manevî hayatını tarih boyu etkilemiş en
önemli üç isim hangisidir?” diye sorulsa hiç kimse Ahmed Yesevî
adını anmadan doğru cevabı vermiş olmaz. Onun “Pîr-i Türkistan”
olarak bilinen ünvânı bile bu etkinin somut bir kanıtı olarak gö-
rülmelidir. Medine-i Münevvere’de 1990’da karşılaştığımızda 1901
(H.1318) baskılı tarihi bir Dîvân-ı Hikmet nüshasını “Alın, Haz-
ret Sultan’ın eserini Türkiye’de basın…” sözleri ile bana arma-
ğan eden Doğu Türkistan Uygur Türkleri’nden Abdulmecîd Kaşgarî
eliyle Ahmed Yesevî’ye ilk kez ve doğrudan muhatab olmuştum. Bu
manevî işaretin bereketi ile olsa gerek Ahmed Yesevî’nin ‘Dîvân-ı
Hikmet’ eserini 144 hikmetten oluşan içeriği ile Türkiye’de yayın-
lamak ilk kez 1993’de nasib oldu.
Son çeyrek asır içerisinde ülkemizde daha çok gündeme ge-
len ‘Ahmed Yesevî’ ismi ve bu çerçevede dile getirilen görüşler
konu ile ilgisiz insanlarda bile “Hazret Sultan Yesevî” hakkında
bir kanaatin oluşmasıyla sonuçlanmıştır. Ülkemizin hemen her
9
köşesinde “Ahmed Yesevî” ismi verilen cadde ve sokaklar; eğitim
kurumları bu ilginin gündelik hayatın bir parçası haline gelmiş
yansımalarıdır. Bunun zirve noktası bu eserimin sizlere ulaşmasına
aracılık eden Hoca Ahmed Yesevî Uluslarası Türk-Kazak Üniver-
sitesi olmuştur.
2016 yılının UNESCO tarafından 850. vuslat yıldönümü ve-
silesi ile “Ahmed Yesevî Yılı” olarak ilan edilmesinin getirdiği
popülerleşme, Yesevî ve Yesevîlik yolu ile ilgili sempozyum, se-
miner tarzı birçok ilmî çalışmayı motive etmiş ve buna paralel
olarak basın-yayın dünyasında da Hz. Pîr-i Türkistan odaklı hatırı
sayılır bir yayıncılık faaliyeti ortaya çıkmıştır. Elinizdeki bu eser
de, Hoca Ahmed Yesevî Uluslarası Türk-Kazak Üniversitesi Mü-
teveli Heyet Başkanlığı’nın bu kapsamdaki bir hizmeti olarak de-
ğerlendirilmelidir.
Eserin Giriş bölümünde arz edildiği üzere, Türklerin İslâm
ile tanışmaları tarihi Ahmed Yesevî’den çok öncelere, üç yüz yıl
kadar gerilere giden bir arkaplâna sahiptir. Türklerin Müslüman
olma süreci, hicretten sonraki ilk yüzyıldan (miladî 8. yüzyıl)
başlayıp süregelmiştir. Ahmed Yesevî’nin yaşadığı tahmin edilen
11.-12. yüzyıllara gelene kadar pek çok Türk kökenli insan İslâm
ile tanışmış ve Hazret Sultan Yesevî’nin vefat tarihi olarak kabul
edilen 1166 yılına kadar pek çok İslâm sûfîsi de Türk yurtlarında
tasavvufî neşvenin yeşerip boy atmasına emek vermişlerdi.
Kitabın ilk bölümünde “Ahmed Yesevî’nin Tarihi ve Men-
kıbevî Hayatı” başlığı altında Hazret Sultan Yesevî’nin hayatı,
ikinci bölümünde ise Türkistan ve Anadolu’daki etkileri ve halef-
leri yanında Yesevîyye tarîkatının özellikleri konuları işlenmiştir.
Okuru, akademik bir çalışma formatının soğukluğu ile karşı
karşıya bırakmamak üzere Hazret Sultan Yesevî ile ilgili menkıbe-
leri -tarihen sabit oluş veya tutarlılık gibi ölçütlerle kısıtlama-
dan- ‘ala rivayetin’ (= rivayet edildiği üzere) nakletmeyi uygun
gördüğümü sözün başında belirteyim. Metnin okunmasını özellikle
gençler için zevkli hale getireceğine inandığım bu rivayetler ilgili
yerlerde “MENKIBE” arabaşlığı altında sunulmuştur.
Kitabımın ikinci bölümünde “Yesevî Yolunu Bugüne Ulaştı-
ranlar ve Yesevîlik” ele alınmıştır. Bu çalışma ile her şeyden önce
10
bir ‘tarîkat kurucusu’ olan Ahmed Yesevî’nin tarîkatı olan Yesevî-
lik (= Yesevîyye) yolu, -tarihî kaynaklarda bölük-pörçük verilen
bilgilerin ötesinde bir bütün halinde sunularak- çağdaş dünyanın
insanları için ilk kez erişilebilir, pratikleri ile yaşanılabilir bir hale
getirilmiştir.
Hazret Sultan Yesevî’nin kendisinden önce -ve sonra- yaşa-
mış diğer Türk evliyası arasından öne çıkmasında kuşkusuz Dîvân-ı
Hikmet adı verilen eserlerde bir araya getirilen ve özel olarak
“hikmet” olarak bilinen şiirleri etkili olmuştur. Kitap üretimin
çok zor olduğu yüzyıllarda yazılı olmaktan ziyade sözlü nakil ile
kuşaktan kuşağa aktarılan bu hikmetlerin “Hazret Sultan Yesevî”
isminin asırlara direnmesinde oynadığı rolü, ilahî rahmetin Türk
yurtları üzerinde bir tecellisi olarak değerlendirmek yerindedir.
Asırlarca dilden dile aktarılan hikmetler, önceleri sadece
sınırlı sayıdaki el yazmaları içerisinde nakledilirken 19. yüzyıl
sonlarından itibaren matbaa basımlarının gündeme gelmesi ile
daha geniş kitlelerin eline -ve oradan da gönüllere- ulaşabilme
mazhariyetine kavuşmuştur. Osmanlı coğrafyasına kadar yayılan