Pieter Langendyk. Zijn leven en werken

572 Pages·2010·2.34 MB·Dutch

Pieter Langendyk. Zijn leven en werken
C.H.Ph. Meijer
bron
C.H.Ph.Meijer,PieterLangendyk.AlexanderS.Meijer,DenHaag1891
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/meij043piet01_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
V
AANMIJNEMOEDER
enaandenagedachtenisvanmijnenVader.
C.H.Ph.Meijer,PieterLangendyk.Zijnlevenenwerken
VII
Voorbericht.
NumijneStudieoverhetlevenendewerkenvandendichterP.LANGENDYKvoltooid
is,voelikmijgedrongenmijnenhartelijkendanktebetuigenaanallen,diemijhunne
hulphebbenverleendbijdesamenstellingervan.
IndeeersteplaatsbenikdienverschuldigdaanmijnhooggeachtenPromotor,
Prof.JANTENBRINK.
VervolgensookaandeHeerenC.J.GONNETenJ.W.ENSCHEDÉ,diemijhielpen
delvennaardeschatten,welkeinhetProvinciaalenStedelijkArchiefteHaarlem
verborgenzijn,denHeerL.C.KRONENBERG,diealsVaandrigenSecretarisvande
Societeit‘TroumoetBlycken’,mijnamenshetbestuurbekendmaaktemetdebronnen,
dieinhetbezitvandieSocieteitzijn,deHeerenA.N.DEROEVERenW.R.VEDER,
diemijdenwegwezenindenrijkdomvangegevensinhetStedelijkArchiefvan
Amsterdamvoorhanden,denHeerF.Z.MEHLER,diemijmetzijnerijkekennisvan
detooneelliteratuurtendienstestond,enmijnbroederJ.L.C.A.MEIJER,diemij,
door'tverschaffenvanvelerleiaanwijzingen,geholpenheeft.
Dankbaarherdenkikookdehulp,mijmeermalendoorwijlendenHeerM.F.A.G.
CAMPBELLbijmijnestudiebewezen.
BijdeafsluitingvanmijnenAcademischenstudietijd,brengikmijnendankaan
deProfessoren,wieronderwijsikgenotenheb.
C.H.Ph.Meijer,PieterLangendyk.Zijnlevenenwerken
1
Hoofdstuk I.
Langendyk's jeugd.
OmstreekshetmiddenderzeventiendeeeuwverlietdemetselaarPieterKortzijne
geboorteplaats,omzichindestadHaarlemtevestigen.InhetLeeven van
Pieter Langendyk,tevindeninhetvierdedeelvanzijngedichten1),wordtdie
geboorteplaatsgenoemdhetdorpLangendijknietvervanAlkmaar.Eendorpvan
diennaamligtdaarniet;weldragendevierdorpenBroekopLangedijk,Zuid-en
Noord-ScharwoudeenOutcarspeltezamendennaamDeLangendijk.Uiteendezer
plaatsenmoetdusPieterKortgeboortigzijn.InhettrouwregistervanSchepenen
vanHaarlemvondikopden4denMei1653hethuwelijkvermeldvan‘Pieter
Arents,wedr.,van Outcarspel’,en‘Mayke Willems boekenoge,
wed.,van Haerlem’.DitmoetPieterKortzijn.Welstaatzijnvannaamerniet
bij,dochKortzaleenbijnaamgeweestzijn,dienhijbijofficiëeleopgavenachterwege
liet.ZijnsvadersnaamzalwelArentgeweestzijn,daarhijzelfPieter,zijnzoon
Arent,dienszoonwederPieterheette,endusdevoornamenomenomwerden
gegeven.
PieterKort'sgeboorteplaatswasdusOutcarspel.Toenhij
1) OverdenschrijvervanditLeven,zieHoofdstukVIII.
C.H.Ph.Meijer,PieterLangendyk.Zijnlevenenwerken
2
huwdeinHaarlem,washijreedsweduwnaar.Wijmogenonsdezaak,dunktme,
zoovoorstellen:hijverloorinOutcarspelzijnevrouw1),verlietdaaromzijne
woonplaats,zettezichinHaarlemneer,enkooszichnaeenigentijdtotnieuwe
levensgezellindeweduweBoekenoge,diemogelijkeenspaarpotjegehadzalhebben.
Ditschijntwelzoo;althanszijnzoonArentwasingoedendoen.Dezewasevenals
zijnvadermetselaar.In1682opZaterdagden6denJunitradhijinhethuwelijkmet
AnnekeNieuwenhuysen.InhettrouwregistervanSchepenen(alsdoopsgezinden
werdenPieterKortenzijnezonennietinhetkerkelijktrouwregisteringeschreven)
vondikdithuwelijkaldusvermeld:‘Arent Pietersz.van Langedyck,van
Haerlem,enAnneke Luyckes Nieuwenhuysen,van Bochstr,(of
Bochster)’;waarschijnlijkmoetmenaanBoxteldenken.
ArentzettevoorzichenzijnevrouweenhuisindeGierstraattegenoverde
Botermarkt,enbetrokhetkortnazijnhuwelijk.Indithuiswerdden25stenJuli1683
deblijspeldichterPieterLangendykgeboren.Menwijstnunogeenoudhuis,No.5
genummerd,waarineenebehangerszaakgedrevenwordt,alshetgeboortehuisaan.
Hetheefteenvanbovenafgeknottenpuntgevel,meteenigeornamenteeleversiering;
benedenisheteenedeureneenraambreed;deeersteverdiepingheefttweeramen,
detweedeéénraam,terwijleensoortluchtgatindenvormvaneenornamentlicht
enluchtopdenzoldergeeft.Deramenzijnnietbreeden
1) ZijneerstehuwelijkschijntinOutcarspelgesloten;ikvondtenminstevan1633-1653in
AmsterdamgeeneopgavevaneenhuwelijkvanPieterArents;welvanéénuithetdorp
Uitgeest,dochditkanPieterKortnietzijn.Dathijnadendoodvanzijnevrouwvan
woonplaatsveranderde,ennietmetzijnevrouw,iswelaantenemen.Zookanmenook
veronderstellen,datdezoonsuithet2dehuwelijksproten,ennietreedsmeêkwamenuit
Outcarspel.
C.H.Ph.Meijer,PieterLangendyk.Zijnlevenenwerken
3
niethoog,maarhetgeheelbewijsttochvoordewelgesteldheidvandenmetselaarsbaas
Langendyk.In1695brachthetbijverkoopdanookf3425op;natuurlijkmoetmen
hier'tverschilindewaardevanhuizen,endievanhetgeldvantoenennuin
aanmerkingnemen.
Voorikietsmededeelomtrentdejeugdvanonzendichter,wilikzooveelmogelijk
lichtverspreidenoverzijnefamilie.
InhetLeeven van Langendyk1)wordtergesprokenvandriebroeders,die,
evenalsArent,dennaamLangendykaannamen.Tweeervanzullenwijzekermogen
zienin‘Jan Pietersz.van Langedyck,van Haerlem’,dievolgenshet
trouwregistervanSchepenenin1685huwdemetAnnetje Pieters,ookvan
Haarlem,en‘Simon van Langedyck,van Haerlem’,dievolgens'tzelfde
registerin1692in'thuwelijktradmet‘Marie Boudewynse,wed.,van
Aelbertsbergh’.Denderdenvondikniet;misschienishetFransPietersz.,van
Haarlem,diein1685voordetweede,in1692voordederdemaalhuwde.Ditstrijdt
echtertegen'tlevensbericht,dochditisnietaltijdtevertrouwen,zooalsnogblijken
zal.Ofernog zusterswaren,weetikniet;metdennaamLangendykkomenzijniet
voor,enhetaantalvrouwen,dieachterdenvoornaamdenvadersnaamPietersz.
voeren,iszeergroot.
Zijnernunogafstammelingenvandezebroedersbekend?Opdezevraagkanzoo
goedalszekerbevestigendwordengeäntwoord.Volgenshetpoorterboekvan
Amsterdamnamelijkkreegin1719opden27enJanuariPieter Langendyk
Jansz.hetburgerrechtbijzijnhuwelijkmetdeAmsterdamschejongedochterSara
Schaaf.DitmoetdezoonvanJanPietersz.vanLangedyckzijn,diein1685trouwde.
1) Kortheidshalvezalikditin'tvervolgalleenhetLeeven noemen.Aanhalingen,waarbij
geeneverwijzingstaat,zijnuithetLeeven.
C.H.Ph.Meijer,PieterLangendyk.Zijnlevenenwerken
4
InhetpoorterboekwordtalsPietersberoepgenoemddatvanboekhouder.Nukomt
erin1767eenPieterLangendykvooralsboekhouder(souffleur)bijden
AmsterdamschenSchouwburg.Ditkandezelfdezijn,dochwaarschijnlijkerzalhet
zijnzoonwezen.In1738bijheteeuwfeestvandenSchouwburgvindtmenals
boekhoudergenoemdM.v.Hattum;misschienheeftdezetusschendenvaderenden
zoonditpostjevervuld.VerdervondikophetStedelijkArchiefvanAmsterdameen
briefvaneenPieter Langendyk,in'tjaar1796uitUtrechtgeschrevenaaneen
zekerenSteenbergen,omdezenovertehalentothetsturenvangeld,daarhijmet
zijnezwangerevrouwnietkonterugkeeren.HijhoordetotdetroepvanMajofsky.
DezePieterzalwaarschijnlijkreedseenderdegeslachtzijn.
Hoedeeerste,deboekhouder,in1719 inAmsterdamaanhettooneeldienpost
kreeg,isnietmoeilijknategaan.Onzeblijspeldichter,toenop'ttoppuntvanzijn
roem,zalzijnneeferaangeholpenhebben.
NogvindtmeninhetIngezetenen-boekvanAmsterdam1)eenPieterPietersz.van
Langendyk,wafelbakker,enwelin'tjaar1708.Waarschijnlijkisditgeenfamilie,
of'tzoueenzoonvandenderden,nietzekerterugtevindenbroedermoetenzijn,
diedanPietergeheetenzouhebben,enopeenlagerentrapvandemaatschappelijke
laddergeraaktzouzijn.
OfdeLangendijkenuitRotterdam,debekendeteekenaarvanmilitairetafereelen
enzijnzoon,ooktotdezefamiliebehoorden,weetikniet.WelschijntLangendyk,
deblijspeldichter,connectiesinRotterdamgehadtehebben,dochditkanweldoor
dedichtkunstgekomenzijn;hijkendeerDirkSmitsenWillemvanderPot.
Familievanzijnmoederskantvindenwijook.
1) Hierinlietmenzichopschrijven,wanneermentijdelijkdestadverliet.
C.H.Ph.Meijer,PieterLangendyk.Zijnlevenenwerken
5
NichtenvanzijnemoederwarenzekerMaria Nieuwenhuizen vanEnschedé
en‘Anneke Hendrika (lees Hendriks)Nieuwenhuyze’uitdezelfde
stad.Deeerstehuwdein1692metJaquesvanElsland,vanHaarlem;uitdithuwelijk
sprootGilles van Elsland,doorLangendykneefgenoemd,enwaarschijnlijk
ookJan van Elsland,dieschreefonderdenpseudoniemJanvanLandsle(zie
Hfdst.IX.)DetweedenichthuwdemetJaquesHendriksvanBuijl,vanHaarlem,in
1695.LangendykmaakteeengedichtvoorzijnenichtJacomina Nieuwenhuis,
toenzijindenechttradmetGijsbertStenvoort.Haarvaderblijkteenlinnenhandel
tehebbengehadinOverijsel,dusinEnschedé.1)
Onzedichterhadechterooknogfamilie,dieanderenamendroegen.Vooreerst
deBuyssants.Hijmaaktegelegenheidsgedichtenopvierpersonenvandiennaam,
enwelWillem,Abraham,Jan enIsaak.Deeersteisjonggestorven,enin
denlijkzangopzijnenwaardenneefW.Buyssant de Jonge (1719),noemthij
hemalsdichtervangodsdienstigepoezie;inditversvermeldthijdriebroeders;
waarschijnlijkzijndatdedriebovengenoemde;zekerisJanereen,daarhijineen
bruiloftsdichtophemmetGeertruidVergoes,eenedomineesdochter,(in1725)over
dendoodvanWillem,zijnbroer,spreekt.AbrahamBuyssant,diekoopmanwas,
namtotvrouwKatharinadesAmorie,vaneeneweversfamilie,enwaarschijnlijkde
zustervanAbrahamdesAmorie,diein1720zijnafscheidnamalsBroedervande
RederijkerskamerTroumoetBlycken.DezeneefBuyssantschijntingoedendoen
tezijngeweest,daarhijeenbuiten'tOog
1) DaarLangendykdennaamzonderenop'teindschrijft,zouhetkunnenzijn,datL.T.
Nieuwenhuis,dieineenalmanakvan1781voorkomtalshandelaarinlakens,wollenen
zijdenstoffen,ookeenafstammelingisvandefamilievanL.'smoeder.
C.H.Ph.Meijer,PieterLangendyk.Zijnlevenenwerken
6
in'tZeilbezat.DelaatstedergebroederswasIsaak,garenreederenhandelaar;hij
huwdePetronellaHeems,waarschijnlijkeenzustervanAbraham Heems,den
dichtervanBijbelpoezie.Opzijnhuwelijkzoowelalsopzijngedichtenmaakte
Langendykverzen.BehalvedezewordennoggenoemdeenneefIzaak van
Westerkappel,dietrouwdemeteenedomineesdochter,MariaKoster.Deouders
vierdenopdentrouwdaghunneeigenezilverenbruiloft,enlietenopdiegelegenheid
eenzilverenpenningslaan,welkeaandenaasteBloedverwantenwerduitgedeeld.
Dezeneefdeedduszekereenegoedepartij.Tenlaatstevindtmennoginhet
voorberichtvoordeGraaven(1745)alszijnneefgenoemdHenricus Spilman,
diedeplatenvoordatboeketste.DezewaseenleerlingvanAbrahamdeHaan,
dichterenteekenaar.HijetstemetC.v.NoordedeAangenameGezichteninde
LandsdouwenvanHaarlem.1761,enbrachtteekeningenvanJ.deBeijeropkoper
voorDeStadKleef,haargezondheidsbron,enz.(ZieHoofdst.VI).
KeerenwijnadezeuitweidingoverdefamilietotPieterzelfterug.Nietlangmocht
hijzijnvaderbehouden:hijwas6jaar,toenArentLangendykstierf.Demoederhield
eentijdlangdemetselaarszaakaanonder'topzichtvaneenmeesterknecht;dochdit
bleefnietlanggoedgaan;dezaakschijntverloopentezijn,enAnnekeNiewenhuyzen,
nuJuffrouwLangendyk,zette,geholpendoor‘goedevrinden’,eenlinnenwinkelop.
DiegoedevriendenzullenzekerookomvattendefamilieNiewenhuizen,daarlater
ineengedichtgesprokenwordtvaneenpersoonvandiennaam,dieinlinnen
handelde.
Ditgebeurde,toenPieterongeveertienjaarwas,dusomstreeks1693.Hoewas
hettotnutoemetdezengegaan,watiservanzijnejeugdbekend?
Zijnelevenswijzekanmeneenigszinsnagaanuitenkelege-
C.H.Ph.Meijer,PieterLangendyk.Zijnlevenenwerken
7
dichtenuitlatertijd,waarinhijopzijnejeugdterugwijst.Ineenbruiloftszangvoor
AbrahamBeck,onderdennaamvanVroomhartalsherdervoorgesteld,zegthij(I.
96):
'kHerdenk,ôVroomhart!hoewijbeidenjongkenteer,
UitspeelenvoerenbijhetHerulheimermeir;
OfindengroenenHout,daarduizendvogelsqueelen,
Desmorgenswandelden;dewegenenprieëlen
Enhovenzagen,metdekruidenen'tgebloemt,
Daarieder,opzichzelf,demachtdesScheppersroemt.
'kGedenk,alwasikjong,hoedatwijspeelemeidden,
WanneeronzeOudersonsdoorgroenedreevenleidden,
Enweezenonsdenwegderwaaredeugdenaan.
Eentijd,dienimmerkanuitmijngeheugengaan,
ZolanguwOuders,diedehemellanglaatleeven,
Mijzoveelblijkenvaneenzuiv'revriendschapgeeven:
Eenvrienschapalsgeërfdvanvaderopdenzoon.
Uitditgedichtzienwij,hoeLangendykalskindmetAbrahamBeck,dikwijlsin
gezelschapvanbeiderouders,wandeldeenstoeideindefrisschebuitenlucht,hoe
zijzichverheugdenindeschoonenatuur.Uitdeslotregelszienwij,datAbraham
BecklaterinAmsterdamwas,endaardekennismakingmetLangendykvernieuwde.
WaarschijnlijkwerddezeAbrahamBeckin1798DirecteurvanCuraçao.
Eenanderbruiloftslied,datblijkensenkelegelijkluidendeuitdrukkingenvan
denzelfdentijdis,enhethuwelijkbezingtvanFransvanSteenwyk,voegtnogeenige
bijzonderhedentoeaanhettafereelvanLangendyk'sjeugd(I.171):
'kHerdenk,hoewijnogjongkenteêr,
Aand'oevervandienstroomen'tMeer,
OTirsis,vrindschapmaakten;
WanneerwijelkomstrijdnaarPallaskunstkroonhaakten.
'tAêloudeBredenroede,enKleef,
Hetduin,enmeniggroenedreef,
Diegijzogeestigmaalde,
Getuigenwatvernuftuweerstejeugdbestraalde.
C.H.Ph.Meijer,PieterLangendyk.Zijnlevenenwerken