Table Of Content

1.9.19 १११११११९ 41 2 स्तारित्यव्याकरणारये पण्डित श्रीराए्य(िज अवेदिश्णीदः- पाकर णाचायं पण्डित सदाश्चिवहाखिण विरनिदयः ्रभानाश््या टिप्पण्या संव्छ्न्ठ ए 11/^ 51 2/1.^ 01 >) 0१. 4.24 ^ (प ०४ 707 2116 ए (प्रा 01111 [५18 70168 (षट >¬ 4262६ <4८०5 {७० << 5६2; 0७.28 ---ध- ि-.9न-न------ -- ए. 2४ च^ ^ 5180 1^ 1.8 ^ 11). £ 6 ए 70€ (०१८0१60 6010501 6९14265 00206, ४10४ ४ 1125 11688, 0811 81128 ४० 760 ] „8 1960 [ 6 + ^ -- 4८1 11 5९/४८ 6% ६0€ 7५९1१€50408 ^ भीगुहविजयतेतराम्‌ ॥ भूषिका । भीमत्यस्मिन्निखिरे जगतीतङे वेदाङ्गा्रगतमतिषारवत्तरं विज्जितसकलश्ञ्द्‌- तन्त न 'खङ्जगन्मण्डनायमानगोर्वाणवाणीभूषणं पाणिनीयन्याकरणं वरीवतीतिन तिरोहितं विदुषाम्‌ । परन्च करालकठिकालव्रशान्मन्देमन्द्मतिभिरमन्दभाग्यौरपद्ैद्विजातिभिरति- सरिवत्तथा तस्मात्‌ सकरप्तरो दुधंर इति परमरूरणिक्ेसतन् भवद्धि चिहृद्राम्मणीभिः भोमध्पतज्किसनिप्रश्तिमिरधावध्यनेङ निबन्धा निबद्धाः, येन च समेषां सम्य- ग्लाभः श्यात्‌ । भर वन्ति चेदानीं सर्वत्र पाणिनीयष्याकरणवोधोपश्ारश्ः सिद्धान्तकौमुदी- मनोरमाशेखरादियन्थाः । परज्ातिकिरष्टेम्यस्तेम्यो अन्धेम्यो वाकानां न उभ्धग राभः, अतिविस्तु- त्वाच्च न तेषां परीषोपयोगी लाभः एङ्िराथाड्वरा जपि बह्मधः सञ्जाताः, ता. मपि शेलरादिप्रन्थषंस्कृतलंवछ्तितयाऽन्तेवाह्िनां हृदयगतो यथार्थंतरवावबोधो त जायत इति वश्च॑वदेन मयाऽबम्फक्किकासरडार्थो विरचितः नाहं ङि ताद्ग बुद्धिमान्‌ येन चेतादश्च्र्य सखभ्पाद्येयम्‌ । किन्त्वन्न तन्न भवतां भवतां काशीस्थराजकीयुसंद्छतपीढ्लारि८ष् यासनिं जकाकरण्रकणधाराणां प्री १०८ न्याकृरणाचाय -दवनारायंगन्निवृदिनां गुरुचरणानां, कथा च गोयनकामहा- ाटयत्रधानाध्यापकानां श्री १०८ग््राकरराराममेणेययंां शचचखिापायषिंना ं गस् चरणाना- भगे किक परीहार्थिनां विधार्थिनाम्‌ जरप्रथासेन शटिति को मुदीस्थफक्कि- भना रदः परीक्ताकामश्च स्यादिति मम निश्वयः किमधिशप्रशंसया । पच्‌न चस्ुयतषो् ोपकनाेन थवगिद् वांसे पराविथचययेा।र ्धिनश्च` - ममङङ्4करि5ष्2यन् तीति श्रीविश्वनाथ्र- (921 /त 1। ( /+ भूमिका । ५ अस्य मन्थस्य पुनञंदणेऽपि सर्वांऽधिकारः काशीस्थविध्याविखछासनामकसुद्‌- णाल्याध्यक्त-गोरोकवासि-भेषठिवर-दाबृहरिदासगुक्ताव्मज-श्रीजयङ्ष्णदासमहोकयाय मयाऽदायि, तं च तेषां कनायान्‌ आता विद्याविरासमुदरणाख्योपाभ्यच्तः श्रीभ्र्ठि- छृष्णदासमहोदयः परप्म्णोररीङ्कस्य संशोधकपदृभ्रीसदारिवश्चाख्िह्वारा रिष्पणी- परिष्करणपूवंकं संशोधितवान्‌ । अन्र वयं सं्ोधकमहोदयानां श्रीसदाक्षिवशाखिणासुपकारान्‌. स्मारं स्मारं व्रीजयङष्णदासमदोद्यान्‌ श्रक्कृष्णदासमहोद्यांश्च धन्यवादेरमिनन्व॒यामः । अन्थे नेसर्भिकमनुष्यदोषवक्लाधा काचिदशुद्धिः स्यात्तां हंसक्ीरन्यायेन परिशोधः. यन्तु विदह्टजना इत्यहं सुडसुंडुः भार्थये । विहजनङपामिखाषी-- रामचरिच्दहविवेदी साहिव्यव्याकरशाचायंः। निवेदनम्‌ । फद्धिकासरलरार्थः परिष्करणयपूर्वंकं संशोधनार्थं श्रीद्ष्णदासश्रे्ठिमहोदयेन मयि समर्पितः । तेषां प्राथंनातिक्षयेन वक्ंवदेन मया प्रभानाग्नी टिप्पणी विरचिता। सा विधार्थिनां परमोपकाराय भवेदिति मन्यते । विदुषामनुचरः- जोरीत्युपाहसवाशिवद्ामां फकेडापरलार्थस्य व्रिषपसू्ची । विषयः एू9 विषयः शं्चा्करके चाद्धिसर्गः रुणृसुतेऽकारश्च विखगंसतम्धो € रन्त्यस आतुः कृपा आ विरन्स्येनेति चतुष्कपालः भस्याहरेष्वितां न अरहस्‌ कस्कादिषु सर्पिष्कुण्डिका हस्वग्रहणमतन्त्रमिति स्वादिद्न्धो नाञ््चलौ अन्नाण्‌ परेण णकारेण अष्ट्टुतादिति किम्‌ एदेतोरोदौतोश्चेति अशि किम्‌ स्दश्सन्धी वान्त इत्यत्रेति तश्चिमित्तस्येवेति किम्‌ सखभासम्रहणम्‌ कानि सन्ति ङ्याव्‌ ग्रहणं किमू शस्वविसर्गौ रामः छष्णद्धिः अर्थवद्‌ ग्रहणे सम्डुद्धयाचष्स्य एङ्प्रहणम्‌ अचि किम्‌ पदव्यवायेऽपि ऋति सवणे प्रत्यये किम्‌ अतीति निष्त्तम्‌ वहुवचने किम्‌ वत्‌ किम्‌ क्षरि किम्‌ रामङ्ष्णावमू जासाते जश्त्वं वावसाने भात्‌ किम्‌ सवे वर्वस्या सिद्धत्वात्‌ उमयराब्दुस्य अथम्रहणं किम्‌ एतच्च माष्यविस्दम्‌ ©@@@&9क©© ६5 ०च५ ५€) „. . ८ 8« ९@ 5 इलसन्धो निर्जरसौ टोः किम्‌ युष्णः स्थानप्रयलनाभ्यामिति प्रश्ठति्रहणं प्ररारार्थम्‌ गम्यते युकिमात्रे संस्कत परथमहल किम्‌ ©&2 र्धालादेशे न द्विषयन्तानां किम्‌ < © विषयसुची । विषयः दिषयः 4 | आंष्वप्रतिषेधः सुसखिना १७ दुधियः ९७ हृलन्तश्लीलिङ हे भानौ १७ विभटदिवी जन्तखील्िङ्ध इलन्तनपुंसकलिङ्ग भदः असंयुच्छा ये इर दीर्घाहाः यथपि जरखादेश्चस्य वेभिदि अतिख्िये गबा पदान्तरं विनापि स्वाम्पि अ्रजस्तनपुसकल्लिङ्धे ३९ | सवीद्न्यपर नल्ुद्मताङ्गस्या निद्यष्यात्‌ एच्छाजी सन्त ददल श्ट उपदेशे किम्‌ अतिसुरवरी एशाचः श्चि अनड्वान्‌ कटुका श्वं स्वं चतुर्णाम्‌ भस्तरेषा धकचसदहितस्यापि अनुपसजंनाव्‌ वददयमाणा व्वरी दिमाषा सपूर्वस्य कका कय घृषरस्य पत्नीति भ्यस्ते द्िप्यन्तानाभित्येवं नागी स्थुखा च्व॑ख्री उतः कि १ शुचिः अपर्यन्तस्य किम्‌ ब्राह्मणी युयम्‌ अद्रवम्‌ भ्यो भ्यम्‌ आङतिग्रहणा भाविनः सुटः विभक्व्यथं ससस्यमाने रद्‌ असुसुयड, २७ प्रातिपदिकाथः उंगिदचाभिति द्रोणो चीदहिः लुम्बिसजंनौय° एकः पुंसोऽसुडः कर्त©ु ः (ि् किम्‌ विषयद्ृची । विषयः घु0 दिषयः पयसा ओदनं भुङधकते ३४ समासाध्रये अ्थनिबन्धना हल्रेखः गतिबुद्धीति गभ॑भगिनो दयोश्च येषां देशकारादिमिचम्‌ तद्धिते पापेऽभिनिवेशः आदिषृद्धिः जपमनुप्रावषत्‌ तस्येदमिति सर्पिषोऽपि स्याद्‌ क्रतखन्धेः गङ्गायां बोषः प्रथमात्‌ किम्‌ अन्यकदकः एको गोचर चन्राप्पू्ः एको गोत्र अवास्मथ्ति श्त्रियसमानशब्दात्‌ बहियगि पञ्चमी चातुरर्थिक ्ोऽविदथंस्य सिद्धे यस्येति छतपूर्वी कटम्‌ द्विरक्तपक्रियायाम्‌ सर्वोऽयं कारक० यस्माद्धिकम्‌ एकैकस्मै अव्ययीभावे दकद्वये भ्वादौ भूतपूव लकाराः भदश्यन्ते अधिहरि हरादिः शेषः विभाषा तल्युषे येन नान्यवधानम्‌ भ्राप्तजीविका भवतात्‌ व्याश्री ङिर्वोकतेः दीर्घाह्न चिकीष्यत्‌ अ्टागवम्‌ भवेयुः बहवीहौ भ्रत्यये किम्‌ १ वन्रश्च कल्याणी पञ्चमाः एकाचः किम्‌ . सपत्नीश्चब्डुः शसि द्योः उखतुः चिप्रतिषिद्धं किम्‌ कष्दन्दश्चु9 विषयसूची । विषयः पु० विषयः संज्ञायाः कार्यकाटस्वात्‌ ९४ | तनदौ अथ कथञ्चुदयति ५९ सुट्काष्पूवः च्ल अदने ५९ संस्कियात्‌ स्यन्सस्यति ५६ क्यादो मरस्योदकेऽनुष्यन्देते ५& | अबान्धामू्‌ भविधादयिता ९६ एविता विव्यथे ५६ |च ुरादौ कथं विज्ञापना भतृषु ९७ चिन्त इति सवाम तुन कमीतिं ८९७ जनन सल्वरिव ० | कंसमजीवतत्‌ प्रणिमयते ५७ | ण्यन्तप्रक्रियायाम्‌ पृरिष्कृष्णः ८ ण्याद्कतिनिदँ शात्‌ विनभ्याय ९८ मा भवानिदिधत्‌ द्‌ी दौ ओष्जिजत्‌ विचक्षणः प्रथयच्‌ ९८ कथं तहिं विस्मापयन्‌ युयात्‌ ९8 एेभ्यियत्‌ अभीयात्‌ ९९ निषृत्तप्रेषणाव्‌ अध्ययै ९8 | सन्नन्तप्रक्रियायाम्‌ अयं सर्व॑धातुकमान्र° ५९ एषिषिषति ददरिदौ ६० उणोनर्षिषति जुहोष्यदो रिरिषति धत्तः ६० उचिष्िद्ुषति दिवादौ यङलुगन्तप्रक्छियायाम्‌ अश्िक्तत्‌ ६० बोभवीति युतादिपाठात्‌ ६१ | यकारवकारान्तानां य° ठदादो नामघातुप्रक्रियायाम्‌ विग्यच ६4 अवगर्भाञ्चके तृम्फति ६१ उपसगंसमानाकारम्‌ मड ६१ घरद्धो सत्यां टिलोपः विषयद्ुच्छो । विषयः विषयः व्वादथ्ति याहि याहि सावयति पुवंङृदन्ते तिराययति कण्ड्वाद्‌) अच्चो यत्‌ इ चेति हस्वः सु द्विधा कण्डवादयः यआत्मनेपदप्रकियात्‌ कथं भायां वधुः न क्वादेः क्थ तषि अआज्ञध्ने० लोटा बाधामा भूत्‌ दशयते भवः कथं कोद्र सालुखतः० परस्मेपदधक्रियायाम्‌ घष्ठः अनुकरोति दत्तः भावकमप्रक्रियायाद्‌ यायादरः वामता उत्तरछकइन्ते कमकरतेप्रक्रियायाड्‌ अथगरहणसदितनेदः पच्यते ओदुनेन चः कः इति वक्तव्ये तंप र्तपःकमकस्यव कधं तहिं अकिद्खुरुमय्‌ लकाययघ्रक्कियाधान्‌ अन्तरङ्गानपि विधीनू वसम्‌ दद्र ७५ मूरुकोपदंहं युङश्ते इति फदिकासरछार्थस्य विषयसूची समा । री 0 सवेविध पुस्तकप्रातिस्थानम्‌- जयङ्ृष्णदास-हरिदास गुप्त चाखम्बा ससक पुस्तकालय, बनारस | ® भीः फष्धिकासरखाथः प्रभानामक -रिप्पण्या ऽरङ्कृतः सदा शोभनन्नौमि पादारविन्दं, गणेशस्य मातुः पिवुश्चापि दिव्यम्‌ | अथारभ्यते पङ्नक्तिमालासमृद्धि- येया छ्ात्रबुद्धिबिलासन्तनोतु ॥ अथ संज्ञाप्रकरणम्‌ । लणख चेऽकारश् (१) । अस्यां पडन्तौ मानञ्च-ऋ्ारलकारयोः सबणंसंत्तायाम्‌ “उरण्रपरः” इत्यनेन लृकारस्थानेऽपि रपरः स्यादिति विचारे “तुल्यास्य"सुत्रस्थलूकारस्य “लपरद्वं वदयासि, इति भाष्यम्‌ । तथादहि-शवदयामि इति पदस्य उ्यार्यास्यामीव्यर्थः केयदेन(२)विषितः । तथाच रुणसुत्रघरटकरुकारस्याकारस्येत्संज्ताकरणेन रप्रव्याहारनिमाणेन “उरण्रपरः इति रुत्रस्यान्तरतम्यादकारस्थाने अण्‌ रपरः दकारस्थानेऽण्‌ च रपरो भवतीस्यथद्रयेन न छाप्यमुपपत्तिरिति, अकारस्येः्वंक्तायासुच्भाष्यम्प्रमाणम्मवतीति भावः ॥ १॥ हखन्तयम्‌ | । ननु अ्टाभ्याय्यामेकमेव “हङन्त्यम्‌" इति सुन्नं पाणिनिना पठितं तस्कथं कोमुधां ( १ ) अकारश्चेति । इत शत्यतुषञ्यते । तच्च एकव चनतया विपरिणम्यते !“ लणु? सूत्रे लकारास्परोऽकार शर्त्सज्ञको ज्ञेयः इत्यथः । (२ ) केयटेनेति । कैवटमतेनेद “प्रत्याहारः रूपभ्यास्यानम्‌ । नन्यास्तु तन्न स्वीङुवं न्ति । ^. दाभ्याम्‌"” शत्यादिस्थले दोषाध्‌ | किन्तु वचनभेवाङ्गीकुवंन्ति, “उरण्‌ रपरः” इध्यत्न उः स्थाने योऽण्स‌ रपरो मवति “नलपरव्वं -वदयामि'" इत्यस्य वातिकरूपेण ल कारस्य स्थाने योऽण्‌ स लपरश्च मवतीस्यथैः ।