PDF van tekst

314 Pages·2010·2.33 MB·Dutch

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en
Letterkunde. Jaargang 102
bron
TijdschriftvoorNederlandseTaal-enLetterkunde. Jaargang 102. E.J. Brill, Leiden 1986
Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/_tij003198601_01/colofon.php
Let op: boeken en tijdschriftjaargangendie korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan, lees je in de gebruiksvoorwaarden.
i.s.m.
1
Bart Besamusca
‘Beerte metten breden voeten’
Diplomatischeuitgavevanhetenigovergeleverdefragment*
Inleiding
Aan het einde vanFlorisendeBlancefloerlezen we over de hoofdpersonen:
3959 Enedochterhaddibisinenwive,
Daerwieendeelofseggenmoeten,
Baertehietsimettenbredenvoeten,
Maerdesenselnietvelezijn.1
DienamtewivedieconincPuppijn,
Eengheweldichconinc,endewananhare
3965 Eenkint,daerveleaftesegghenware,
DatwasdieconincKaerlevanVrankerike,
Diemenighenborchwangheweldelike.2
De dochter van Floris en Blancefloer, die in vs.3961 genoemd wordt, is de
hoofdpersoon van een, gezien het grote aantal versies, bekend verhaal in de
middeleeuwen.Zeerbeknoptweergegevenverlooptdatverhaalalsvolgt.AlsBerte
metPepinhuwt,slaagtdemoedervanBerte'skamermeisjeerinhaardochtertijdens
dehuwelijksnachtvoorBertetelatendoorgaan.Diedochterlijktnamelijksprekend
op de bruid. Berte wordt van het hof verwijderd en in het bos door Simon en
Constance als pleegdochter opgenomen. Als Blanceflour haar dochter bezoekt,
komtdeverwisselinguitenwordendeschuldigengestraft,maardaarmeeisBerte
nog niet terug.
* DezeeditiewerdalinBulletinBibliographiquedelaSociétéRencesvals14(1981-1982)
aangekondigd(p.84);uitdetijddieinmiddelsverstrekenis,kanmenopmakenhoeveel
moeilijkhedenikbijdetranscriptieondervondenheb.ZonderdehulpvanH.vanDijkenW.P.
Gerritsenhadikhetwerkaandezeuitgavenietopeenaanvaardbarewijzekunnenafronden.
TijdschriftvoorNederlandseTaal-enLetterkunde.Jaargang102
2
BeertemettenbredenvoetenfragmentBrussel,K.B.IV398-7,fol.1r.
TijdschriftvoorNederlandseTaal-enLetterkunde.Jaargang102
3
Uiteindelijk vindt Pepin haar als hij in het bos verdwaalt. Eind goed, al goed.
Van de Middelnederlandse versie van dit verhaal is één fragment bewaard
gebleven. Het bevat tekst die ons naar het slot van het verhaal verplaatst: (F.1)
Pippijn bevindt zich in het huis van Constance en Symoen. Hij heeft zojuist Beerte
in het bos ontmoet en een vergeefse poging gedaan haar over te halen met hem
deliefdetebedrijven.Pippijnvermoedtdatzijzijnverlorengewaandevrouwis.Hij
geeft zich uit als dienaar van de koning en ondervraagt de pleegouders, maar zij
kunnen hem niet helpen. Zij weten alleen dat hun pleegdochter Beerte heet. (F.2)
Pippijn keert naar Mans terug en stuurt een bode naar de ouders van Beerte met
hetverzoeknaarFrankrijktekomen.FlorijsenBlancefloeraarzelenniet.InFrankrijk
ontmoeten zij Pippijn en gezamenlijk reizen ze naar Mans. Daar ontbiedt Pippijn
Symoen, die nu ook aan Blancefloer vertelt hoe hij Beerte heeft gevonden.
Er is tot nu toe weinig aandacht aan het fragment besteed. Het is slechts twee
maalenopgebrekkigewijze3uitgegeven,doorPiot(1875)4enMoltzer(1879).5Piot
drukte de tekstgedeelten in de verkeerde volgorde af. Ook de relatie met het
Oudfrans is onvoldoende onderzocht. In zijn voortreffelijke editie vanBerteaus
granspiésverwijst Henry6 voor de Middelnederlandse versie naar een artikel van
Reinholduit1911.7Dezeonderzoekermaaktegebruikvandeeditie-Piot.Datheeft
geleid tot een komische interpretatie,veroorzaakt door de onjuiste tekstvolgorde.
Piot drukte eerst F.2V af en vervolgens F.1R. Op F.2V is Symoen aan het woord
(vgl. vs.391), op F.1R spreekt Pippijn. Dit laatste moet uit de context opgemaakt
worden en is door Reinhold niet begrepen. Hij dacht dat de ‘ic’ op F.1R eveneens
Symoen was en beschuldigde de brave pleegvader van bruut optreden:
Nur an einer Stelle gestattet er [de Mnl. dichter] sich eine
Inhaltsänderung. Simon faßt nämlich, als er Berta im Walde begegnet,
NeigungzuihrundmachtihrsogleicheinGeständnis.NatürlichwillBerta,
die doch später sogar die Bemühungen des stattlichen Ritters (Pipins)
ablehnt, indem sie ihm erklärt, sie sei eine Königin, nichts davon wissen
und fertigt den schon alternden Simon unver-
TijdschriftvoorNederlandseTaal-enLetterkunde.Jaargang102
4
richteterDingeab.ObdaseinglücklichesMotivist,möchteichbezweifeln,
(..) (p. 146)
Het bewaard gebleven fragment bevat een gering en geschonden gedeelte van
deMiddelnederlandsetekst.Ookhetgebruikvanchemischemiddelenomdetekst
beter te kunnen lezen is niet zonder gevolgen gebleven. Slechts 113 verzen zijn
noginhetgeheelleesbaar.Datmaaktdedoelstellingvanditartikelnoodzakelijkerwijs
bescheiden.Ikwilproberenmetbehulpvaneendiplomatischeeditiedetekstbeter
vooronderzoektoegankelijktemakenen,voorzovermogelijk,ietsopmerkenover
de relatie van de Middelnederlandse verzen met het Oudfrans.
Beschrijvingvanhetfragment8
Het fragment wordt sinds 1965 in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel bewaard
onder signatuur IV 398-7. HetMNW9 dateert het fragment in het begin van de 14e
eeuw,maarDeschamps10plaatsthetinde15eeeuw.Hetfragmentbestaatuiteen
zwaar geschonden perkamenten dubbelblad, dat niet het binnenste blad van een
katern was, want de tekst vormt geen aaneengesloten geheel. Het eerste blad is
thans264mmhoogen175mmbreed.Hettweedebladisbesnoeidmettekstverlies.
De kolommen F.2Rb en F.2Va zijn grotendeels verloren gegaan.
Een bladzijde bevat twee kolommen van 50 regels per kolom. De schrijfspiegel
is221mmhoogen142mmbreed.Hetschriftiseenlitteratextualis.Debeginletters
van de verzen staan in een aparte kolom en zijn ieder afzonderlijk met rood
doorgestreept. De lombarden zijn twee regels hoog en rood gekleurd.
De ontdekking van het fragment is door Edm. v.d. Straeten gesignaleerd inDe
Eendrachtvan 8 juni 1872.11 Gegevens over de oorspronkelijke vindplaats heb ik
niet kunnen achterhalen.
Voor de 14e eeuw onderscheidt P.F.J.Obbema drie typen handschriften met
berijmde literaire werken.12 Samen met het overgrote deel van de handschriftelijke
bronnenvandeMiddelnederlandseKarelepiek13,behoorthetfragmenttotheteerste
type boek: ‘Het meest gebruikelijk was perkament, opgedeeld in kater-
TijdschriftvoorNederlandseTaal-enLetterkunde.Jaargang102
5
nenvanvierdubbelbladenenca.27tot30cmhoog.Debladspiegelwasingedeeld
in twee kolommen van 40 tot 50 regels elk; de tekst was meestal in een duidelijke
littera textualis geschreven die zich goed leende om voorgelezen te worden.
Ongetwijfeld waren de boeken die daarvoor waren bestemd, niet te zwaar. Een
bandvangewoneomvangzaleen10tot15katernenhebbenbevatenduseen13
tot 23.000 regels hebben geteld.’ (p. 107-108). Over de functie van deze
handschriften valt slechts met de grootste voorzichtigheid iets op te merken. Het
lijkt erop dat zij voornamelijk werden voorgelezen, maar dit is een veronderstelling
dienogintensievestudievereist.14VerderwijstdeomvangvanBerteausgranspiés
er wellicht15 op datBeertemettenbredenvoetendeel heeft uitgemaakt van een
verzamelbundel of bestond als een los bundeltje van enige katernen. De 3486
verzen(vanhetFranseverhaal)zijnimmersveeltegeringinaantalomalleeneen
band van 13000 tot 23000 regels tekst te vullen.16
DeOudfransebron
Er zijn niet minder dan 25 versies bekend van de Berte-legende.17 Het merendeel
vandezeversiesiszeerkort.Memmerheefteeninhoudsoverzichtgegevenvande
wat uitgebreidere versies, die in Frankrijk, Spanje, Italië, Duitsland en de Lage
Landen voorkomen.18 In de overlevering neemt de versie van Adenet le Roi,Berte
ausgranspiés19 de belangrijkste plaats in. Hij schreef zijn werk tussen 1274 en
1278.20 Twee andere Franse teksten, een prozaroman uit het begin van de 15e
eeuw,HistoiredelaReineBertheetduRoyPepin21, en een dramatisering van
omstreeks 1373, hetMiracledeBerthe22, gaan terug op het werk van Adenet le
Roi23.
EvenalsdezelaatstetweeFranseversiesschijntookhetMiddelnederlandsterug
te gaan opBerteausgranspiésvan Adenet le Roi, als we afgaan op de
inhoudsoverzichten van Memmer. De inhoud van het bewaard gebleven gedeelte
komtongeveerovereenmetdeverzen2800-2900,3000-3075vanBerteausgrans
piés,metdeverzen2439-2517,2668-2880vanhetMiracledeBertheenmetp.86-92,
94-97 (paginering van het handschrift) vanHistoiredelaReineBertheetduRoy
Pepin.
TijdschriftvoorNederlandseTaal-enLetterkunde.Jaargang102
6
Als we de Franse versies vergelijken met het Middelnederlands, blijkt dat de vier
teksten in grote lijnen hetzelfde verhaal bevatten. Binnen de episodes echter zijn
de afwijkingen zeer groot. Ik geef één voorbeeld, een passage die in het
Middelnederlands redelijk overgeleverd is. Pepin vraagt na zijn ontmoeting met
Berte Simon om inlichtingen over haar. Het antwoord van Symoen neemt in het
Middelnederlands de verzen 20-57 in beslag (zie de uitgave hierna). Bij Adenet le
Roi luidt het antwoord als volgt:
2815 ‘Sire’,cedistSymons,‘oroiésmapensee.
Puisk'ainsiestlachoseetvenueetalee
Etqueelemeïsmelavousadevisee,
Dieusensoitgracïésetsamereaoree,
Carnousn'ensaviensriens,parlaVirgehonnoree’.
2820 Lorsliadeviséletansetlajornee,
Conmentillatrouvadroitauneajornee.
Toutlemeschiefliconteconmentertesgaree
Etdefainetdefroitdespriseetmalmenee,
Etsadesconnoissancen'iapasoubliee,
2825 Conmentdistqued'Aussaiestoitnorrieetnee
Etqueparguerreestoitdoupaÿsdessevree,
Etconmenteleestoitcelenuitengelee;
-Sire,etvousdipourvoirk'acelematinee
Fustmorte,ainsilecroi,senefustreschaufee.
2830 Despuisl'avonsceensnorrieetalevee
Etl'avonmestousdisnostrenieceapelee,
Pourcequevoulïonsqu'eleenfustplusdoutee,
C'onnelifesistchosedontpointfusttormentee.
Sachiezquedetousbiensestsisageetfondee
2835 Etatoutsonafaireatelchoseatornee
Qu'iln'asipreudefenmeentoutelacontree’.
QuantPepinsl'entendi,moltliplaistetagree.
Het zal duidelijk zijn dat het Middelnederlands sterk afwijkt. Vrijwel geen enkel
MiddelnederlandsversvindenweinhetOudfransterug.MetdebeideandereFranse
versies,HistoiredelaReineBertheetduRoyPepin(p.89, r.37 - p.90, r.24) en
MiracledeBerthe(vs.2447-2470) vertoont het Middelnederlands nog minder
overeenkomsten.
TijdschriftvoorNederlandseTaal-enLetterkunde.Jaargang102
7
Er is één aanwijzing dat de Middelnederlandse versie ook wat betreft het
handelingsverloop verschilt van het Oudfrans. Als Florijs en Blancefloer in Mans
zijnaangekomen,ontbiedtPippijnSymoen.HijvraagthemhoehetmetBeertegaat
enbrengthemincontactmethaarouders.NogvoorBlancefloerhaardochtergezien
heeft,verteltSymoendanhoehijhaardochtergevondenheeft(vs.389-400).Inhet
Oudfrans echter blijft de identiteit van Simon verborgen totdat Blanceflour haar
dochter herkend heeft:
3073 PepinsabienroiFloireetBlancheflourcelé
Quecesoitlipreudonsquileurfilleaitgardé,
Jusqu'atantqu'ilensachentvraiementlapurté.
Beertemettenbredenvoetenwordt in de literatuurgeschiedenis vermeld als een
bewerking van Adenet le RoisBerteausgranspiés.24 Dit gaat mij te ver. Uit de
afwijkingenblijktmijnsinziensdatweookdemogelijkheidmoetenopenhoudendat
de Middelnederlandse dichter en Adenet le Roi gebruik hebben gemaakt van
dezelfde, nu verloren gegane25, handschriftelijke bron. Gerritsen heeft de twee
mogelijkhedenalsvolgtaangegeven:26‘Sil'onneretrouvelasourcedesdivergences
decontenunicelledesdifférencesdedétaildansaucunedesversionsfrançaises,
faut-il alors supposer l'existence d'une version française perdue, qui aurait été
traduite fidèlement, ou s'agit-il au contraire de l'oeuvre originale d'un poète
néerlandaisquiauraitrefondulamatièredelachansonfrançaise?’(p.34).Gaateen
Middelnederlandse tekst terug op een bekende Oudfranse tekst of is het een
vertaling/bewerking van een verloren gegane bron? Dit dilemma komen we meer
tegen bij de bestudering van de bewerkingstechniek van de dichters van
Middelnederlandse Karelromans. Gerritsen heeft gewezen opOgiervan
Denemarken27enSpijkeropGheraertvanViane.28OokbijRenoutvanMontalbaen
lijkt iets dergelijks aan de hand te zijn.29
Met betrekking totOgiervanDenemarkenheeft Gerritsen gewezen op de
mondelingeoverleveringalsmogelijkeverklaringvoordegroteafwijkingen.30Wellicht
putte de Middelnederlandse dichter uit zijn herinnering aan een voordracht door
een (Franse) jongleur.
TijdschriftvoorNederlandseTaal-enLetterkunde.Jaargang102
8
Dit zou ook kunnen opgaan voor de dichter vanBeertemettenbredenvoeten.
Alsweeenhandschriftelijketraditieaanvaarden,lijkthetmijvooralsnogonmogelijk
omaannemelijktemakendatersprakeisvaneenvrijebewerking.Dediepgaande
verschillenkunneneropwijzendatdeMiddelnederlandsedichterenAdenetleRoi
gebruik hebben gemaakt van dezelfde Oudfranse traditie, die volgens Memmer
ontstaan is in de tweede helft van de 12e eeuw.31
Verantwoordingvandeuitgave
Ikhebgetrachtdetekstzoalsdieindebronstaatzogetrouwmogelijkweertegeven.
Daarbij heb ik de hierna beschreven werkwijze gevolgd.
Translitteratie.Delettertekensuenv,ienjzijnweergegevenzoalszeindebron
voorkomen.
Hoofdletters.Debeginlettersvandeverzenzijnindeuitgavemeteenhoofdletter
weergegeven.Delombardenzijnweergegevendoorinspringingvanderegelsaan
het begin waarvan zij staan.
Afkortingen.De afkortingen uit de bron zijn in de uitgave opgelost en ter
verantwoordinggecursiveerd.Hetbetreftvooraleenbovengeschrevenstreepjevoor
de,nenninc(coninc)endebovengeplaatste‘komma’vooraer,er,re,usenat.Het
streepjewordtooktweemaalgebruiktvoorijn(vs.57en188:pippijn).De‘komma’
wordt twee maal gebruikt voorloer(vs.207 en 364: blencefloer) en één maal voor
ts(vs.21: Hets). Het teken ‘3’ representeertetenat, en twee maaliet(vs.7 en 25:
niet).Hetteken‘9’wordtéénmaalgebruiktvoorus(vs.66:Aldus).Bovengeschreven
klinkers worden gebruikt als aanduiding voor de verbindingen ‘ro’ en ‘ra’.
Onduidelijkeenonleesbareletters.Letters die ik niet met zekerheid heb kunnen
identificeren, zijn tussen ronde haakjes geplaatst. Als de tekst niet gelezen kan
worden,maarhetaantalweggevallenlettersweltereconstruerenvalt,wordttussen
rondehaakjeseenevengrootaantalpuntengeplaatst.Alshetaantalweggevallen
letters niet kan worden vastgesteld, is tussen ronde haakjes een aantal punten
geplaatst dat overeenkomt met het gemiddelde aantal letters per regel.
TijdschriftvoorNederlandseTaal-enLetterkunde.Jaargang102
9
Regel-,vers-enbladnummering.Indelinkermargeiseendiplomatischeregeltelling
opgenomen, dat wil zeggen een telling die de versregels per kolom nummert. De
blad- en kolomaanduiding staat ook in de linkermarge vermeld. Alle verzen zijn
opgenomen in een doorlopende verstelling in de rechtermarge.
Uitgave
Pippijn heeft Beerte teruggevonden. Zekerheid over haar identiteit bezit hij echter
nogniet.Weliswaarheeftzijhaarnaamgenoemdenverklaarddatzijkoninginvan
Frankrijk is, maar deze woorden dienen om de opdringerige Pippijn, die met haar
wilvrijen,opafstandtehouden.DekoningvergezeltBeertenaarhethuisvanhaar
pleegouders, Constance en Symoen. Daar beschrijft Pippijn wat er gebeurd is:
1 +Metminenpeerdegeredenquam+
Eenvrouwedaticdaervernam +fol.1r,a
Dievtermatenwasaltescone +1
Jcboothaermineminnetelone
5 Siseidedatsijsnietendade+
Doenleidicsebutenpade +5
Metmienwildesinietgaen
Maersidedemidaerverstaen
Datsiwas.i.coninginne
10 Ditwa(s)(....)inminensinne+
(.........)nva(n)vr(......) +10
Oecwond(er)tmidatsekerlike
Datghisegthetesvnichte
Ghimochtsakenseggenlichte
15 Dievsoudeniegengaen+
Maerherwee(r)tdoetmiverstaen +15
Claerlecwiedievrouwesi
Endehoesiheetdatsegtmi
Ghimoetetmitewetenedoen
20 Doenantwerdedeweertsymoen+
Hetsmiclaerebecant +20
Datsibeerteesgenant
Diesesleden.xv.iaer
TijdschriftvoorNederlandseTaal-enLetterkunde.Jaargang102