PDF van tekst

419 Pages·2017·2.34 MB·Dutch

by  Desiderius Erasmus

De correspondentie van Desiderius Erasmus.
Deel 10. Brieven 1356-1534
Desiderius Erasmus
Vertaald door: Frans Slits
bron
DesideriusErasmus,DecorrespondentievanDesideriusErasmus.Deel10.Brieven1356-1534
(vert.FransSlits).Ad.Donker,Rotterdam2012
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/eras001corr11_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
2
OpgedragenaanHenkMali(1935-2012),voorzittervandeStichtingter
bevorderingvandeuitgavevandevolledigecorrespondentievan
DesideriusErasmus.
DoordeStichting,deuitgeverij,deredactieendevertalerswordtzijnte
vroegedoodzeerbetreurd.
DesideriusErasmus,DecorrespondentievanDesideriusErasmus.Deel10.Brieven1356-1534
9
Inleiding
Erasmus van april 1523 tot einde 1524
IndejarentwintigvandezestiendeeeuwwordtEuropapolitiekgedomineerddoor
KarelV.TenwestenvanPolenendeBalkanliggenslechtsenkelegebiedennietin
eenvanKarelsverscheidenerijken.Demeestelandenzijnhemalserfenistoegevallen,
maarin1519werdhijverkozentotkeizervanhetDuitseRijk.Zijnbelangrijkste
politieketegenstreverswarendekoningvanFrankrijkendepausvanRome.Vanuit
deBalkanbedreigdehetTurkseRijkHongarijeenlaterOostenrijk.Degrootste
problemenindegebiedenvanKarelwarenechternietvanpolitiekeofmilitaireaard,
maarvansociale,economischeenreligieuzeaard.Hetgrootsteprobleemwasde
westersekerkhervorming,metdegevolgenvanhetoptredenvanLuther.Ditishet
onderwerpwaarvanallebrievenvanErasmus'correspondentieuitdezeperiode
doordesemdzijn.
Ditdeelbevatdebrievenvanapril1523toteinddecember1524.Indezeperiode
valthetoverlijdenvandeNederlandsepausAdrianusVI(14september1523)enzijn
opvolgingdoorClemensVII(Giuliode'Medici).Erasmusheefterveelvertrouwen
indatClemensLutherdewinduitdezeilenzalnemenenhijisbereidhemdaarbij
tehelpen.Hiertoepubliceerthijinseptember1524eenwerkoverdevrijewil,waarin
hijstellingneemttegenLuthersopvattingendaarover.Nuishij,inzijneigenwoorden,
vandienaarvandeMuzentotzwaardvechtergeworden.Allestadiavanschrijvenen
publicerenzijnindeverschillendebrieventevolgen,vanhetbesluitomLutheren
zijnvolgelingenaantevallentotenmetdereactiesdiehetwerkoproeptbijvrienden
vanErasmusenbijLutherenzijnkringen.
Hetjaar1523washetjaarvanderuziemetUlrichvonHutten,aanvankelijkeen
vriendvanErasmus,dievolgelingvanLutherwasgewordenenzichontpopteals
auteurvaneenscherpeaanklachttegenErasmus:dezezoudezaakvanhetevangelie
plotselingindesteekgelatenhebben,terwijlhijinwezeneenaanhangervanLuther
is.DeaangeklaagdeverweertzichmethetgeschriftDeSpons,maarHuttenoverlijdt
op29augustus1523,terwijlErasmus'werkdoorFrobeninBazelgedruktwordt.
Erasmuswordtvakeraangevallen,ookvankatholiekezijde:hijmoeteenexpliciete
keuzemaken,
DesideriusErasmus,DecorrespondentievanDesideriusErasmus.Deel10.Brieven1356-1534
10
voordeouderoomsekerkofvoordenieuwebeweging,inbeidegevallenmetalle
gebrekenvandien.
Specialevermeldingverdientdeuitgebreideautobiografischeschets,ingevoegd
ineenbriefaaneenvriend.WathijzegtnaaraanleidingvanzijnverblijfinRome
in1509,illustreertdathijzichnietaaneenbepaaldestadoflandgebondenvoelde:
‘Erasmuszouzekereenhogepositiehebbenverkregenalshijnietbijhetoverlijden
vankoningHendrikVIIendeopvolgingdoorHendrikVIIIdoorzijnvriendennaar
Engelandteruggeroepenwas,metbrievendiebolstondenvanbeloften.Hijhad
beslotendaarderestvanzijnleventeslijten;maartoenmendebeloftenweerniet
gestanddeed,trokhijzichteruginBrabant:hijwasuitgenodigdaanhethofvande
huidigekeizerKarel,wiensraadsheerhijwerddoortoedoenvandegrootkanselier,
JeanLeSauvage.’Indejaren1523-1524vertoefdeErasmusinBazel,maarhijkreeg
dikwijlsvererendeuitnodigingenomnaarFrankrijktekomen,diehijalsraadsheer
vankeizerKareluiteraardmoestafwijzen.
DebriefwisselingmetGeorghertogvanSaksenbiedteenduidelijkbeeldvande
spannendesituatieindiejarenenvanErasmus'betrokkenheid:‘ToenLuthermetdit
dramabegon,oogsttehijheteenstemmigeapplausvandehelewereld;ikmeendat
ookuweHoogheidzichonderdatpubliekbevond.[...]Wanthijhadeenheelgoede
zaakaangepaktmetzijnkritiekopdeverdorventraditiesvanuniversiteitenenkerk,
dieonderhandhetstadiumbereikthaddendatgeenfatsoenlijkmensdesituatienog
teduldenvond,enverdermetzijnkritiekopeenbepaaldtypemensen,onderwier
betreurenswaardigeenkwalijkegedragdechristelijkewereldzuchtte.Wiekontoen
evenwelbevroedendatdezezaakzichzozouontwikkelen?’
Indebijna180hierinvertalinggepresenteerdebrievenwordtnaarmeerdan165
brievenverwezen,vandehandvanErasmusofgerichtaanErasmus,dieuitdezelfde
periodestammenmaardienietbewaardzijngebleven.Aangezienhetonwaarschijnlijk
isdatalleverlorengeganebrieveneenkeergenoemdwordenindegroepbewaard
geblevenbrieven,zalhetwerkelijkeaantalnietbewaardgeblevenbrievenveelgroter
zijndan165.Daaruitkunnenweconcluderendatweslechtsdehelftofnogminder
vandecorrespondentievanErasmusuitdezeperiodekennen.
NaastallecorrespondentiewerkteErasmusindezetijdooknogaaneentwintigtal
publicaties.DebelangrijkstehiervanzijndeparafrasevanLucas,opgedragenaan
HendrikVIII,endeparafrasevanMarcus,opgedragenaanFransI.Intotaalgaathet
omdertiennieuwewerken;deoverigezijnnieuweeditiesvanvroegerwerk,vaak
gecorrigeerdenuitgebreid.HijvindtzelfstijdvooreenteksteditievandeTusculanae
quaestionesvanCicero.Maarde
DesideriusErasmus,DecorrespondentievanDesideriusErasmus.Deel10.Brieven1356-1534
11
grootsteophefendemeestesporenindebriefwisselingwordenveroorzaaktdoor
DeSponsin1523endoordeverhandelingoverdevrijewilin1524.
VoordevertalingvandebrievenisdeeditievanErasmus'correspondentiedoorP.S.
Allengebruikt(voorditdeel:OpusepistolarumDes.ErasmiRoterodami,deel5).
Voordevoetnotenendeherdatering(ensomshernummering)vansommigebrieven
isdaarnaastgebruikgemaaktvandeel10vanTheCorrespondenceofErasmus,eerste
onderdeelvandeCollectedWorksofErasmus,uitgegevendoordeUniversityof
TorontoPress.
Ditdeelomvatdebrieven1356totenmet1534,vanbeginapril1523tot29
december1524.Brief1412isechternaeennieuwedateringindeel9opgenomen
(als1337a),brief1436wordtomdiezelfderedenopgenomenindeel11(1581a).
Eenbrief,doorAllenopgenomenindeaddendavandeel6,ishieropzijnjuiste
plaatsgezet(1432a).Aangeziendeel5vanAllennaastbrief1443ookeenbrief
1443abevat,teltdevertaling179brieven,121vanErasmus'hand,56gerichtaan
Erasmusentweespecialegevallen:brief1361vanThomasLupsetaanJohannvon
Botzheimenbrief1380vankeizerKarelaanMargarethavanSavoye,regentesder
Nederlanden.Bijbrief1437vanErasmusaanzijnvriendConradusGocleniusisde
autobiografischeschetsweeropgenomendiedoorAlleninzijndeel1bijhetandere
biografischemateriaalgeplaatstwas:ditCompendiumvitae,geschrevenopverzoek
vanGoclenius,wasdoorErasmusinzijnbriefingebed.Tweevandebrievenzijn
geschreveninhetGrieks,doordegeleerdeGuillaumeBudé.Tweekortebrievenzijn
inhetFransgesteld,dievankeizerKarelaanMargarethaeneenvankoningFrans
I.Erasmus'briefaandestadsraadvanZürichisinhetDuits.Deoverigebrievenzijn
alleinhetLatijngeschreven.
FransSlits
DesideriusErasmus,DecorrespondentievanDesideriusErasmus.Deel10.Brieven1356-1534
13
1356 Aan Ulrich von Hutten
Bazel, 3 april [1523]
Erasmus van Rotterdam aan Ulrich von Hutten, gegroet
HeinrichEppendorf,dieonsnietongenegenisendiezekermetjougoedbevriend
is,lietaanmijdoorschemerendatjijmenietzowelgezindbent,zozeerzelfsdatje
vanplanbenteenheelvenijnigstukteschrijven.Mijverbaasdeditdestemeeromdat
ernogsteedsnietsveranderdisaandegezindheiddieikjetotnutoehebbetoond,
netzoalsaaniederanderdiemijheeldierbaaris,ookalheefthetlotonsvoorlopig
onzenauwerelatievanvroegermisgund.Ikhebjouooknieteenontmoeting
onwaardiggevondentoenjehierwas,1.maarikhebjeindevriendelijkste
bewoordingenviaEppendorfgevraagdomhiervanaftezienalshetalleenomeen
begroetingging,vanwegedehaatwaarikalzolangondergebuktgaendiezelfs
mijnlevenbedreigt.Watvoorzinheefthetdannogmeerhaatteoogstenterwijlje
vriendernietsmeeopschiet?BesteHutten,ikzou-alsikHuttenwas-indiesituatie
uitmezelfaanErasmusverzochthebbenzichnietonnodignogmeergehaattemaken.
EntochhebikEppendorferopgewezendateengesprekmetjoumenietonwelkom
zouzijnalsjijdiekamersmettegelkachelszoukunnenmijden:diekanikabsoluut
nietverdragen.
Misschienhebikjougeendienstbewezendiehetvermeldenwaardisenalsdie
erwelwasgeweest,zouhetnietpassendatikdievermeld.Ditkanikwelnaar
waarheidverklaren:ikhebaltijdstrakvastgehoudenaanmijnoudewelwillendheid
jegensjou;nooithebikjougekwetstinwoordofdaad.Naarmijngevoelmagzelfs
moordeigenlijknieteenzogrotevriendschapverwoestenalsdeschoneletteren
tussenonsgesmeedhebben.Misschienzijnermensendiejoutegenmijopzetten,
dieeropuitzijnomjouwpentemisbruikenomhuneigenhaatgevoelensteverzadigen.
Alsjedattoelaat,weetdan:teneerstemaakjeiemandtotslachtofferdiedatniet
verdient-wantikzalnietzeggen:diezichvoorjouzeerverdienstelijkheeftgemaakt
-endieinelkgevalwelwillendstaattegenoverjou;tentweedezuljedaniets
1. Indecember1522hadErasmuseenbezoekvanHuttenafgewezen;vgl.brief1331.
DesideriusErasmus,DecorrespondentievanDesideriusErasmus.Deel10.Brieven1356-1534
14
doenwatzeerindesmaakvaltbijJacobvanHoogstraaten,NicolaasBaechemen
veleanderendiejijbeschouwtalsjegrootstevijanden,maarwatzeervervelendis
voordeminnaarsderschoneletteren,wiervoorvechterjijzegttezijn.Hoezullen
diemonstersweeroplevenalszijmerkendatHuttenmetdegoudadervanzijntalent,
zogeliefdbijErasmus,enmetdiepen,zovaakgeroemddoorErasmus,Erasmus
zelftotdoelwitmaakt?
Daaromzouhetvolgendevanjouwwijsheidgetuigen:voordatdevaandelsgeheven
worden,voordatdehoornsmetdofgeluidgaanklinkenendetrompetzijn
angstaanjagendestrijdgeschal(taratantara!)2.laathoren,alsofhetcollegevanfetialen3.
enzijnvoorzitteralweggestuurdzijn,schrijfjijineenbriefalleenaanmijgericht
vrijuitenvriendelijkwatzeovermijaanjouverteldhebbenofwathetdanin's
hemelsnaammagzijndatjouzoheeftverbitterd.Wantzelfhebikgeenidee,zowaar
alsGodmijmagliefhebben.Iktwijfelernietaandatikjouinalleopzichteneen
bevredigendeverklaringzalgeven,tenzijjehelemaaliemandandersbentgeworden
danjevroegerwas.BesteHutten,hadjemaargeenanderevijandendanErasmus!
Hadjemaaralwatdezevijandjoutoewenst!Vatdezewoordenopalswarenze
afkomstigvanhetorakelvanDelphi.
Alsjenietvanjevoornemenaftebrengenbentdoordebandvanonzeoude
vriendschapnochdoorhetbelangvanonzegemeenschappelijkestrevingennoch
doorhetleedvermaakvanonzevijanden,bedenkdandatditookveelconsequenties
zalhebbenvoorjouwreputatie.WantiedereenzalinHuttenhetfatsoenmissendat
pastbijzijnafkomstenbijzijngeleerdheid,alshijzonderenigeaanleidingvan
onrechteenpijl,gedooptindodelijkvergif,richtopeenvriend!Misschienzullener
ookmensenzijndiebijhetzienvandesituatiewaarinjijmomenteelverkeert,
vermoedendatjijmetdiekunstgrepenopzoekbentnaarbuit,waarvandaandanook;
enhetgevaarbestaatdatditvermoedenbijvelenblijfthangen,allichtwaarhetgaat
omeenvluchtelingdiediepindeschuldenzitenvervallenistotgrootgebrekaan
alles.Jeweetheelgoedwelkeverhalenoverjouderondedoen,enheelgoedwaarom
depaltsgraafzowoedendopjeisenwathij,dieaaneendienaarvanjededoodstraf
lietvoltrekken,4.joudreigtaantedoen.Daaromzouiknietwillendatjedenktdat
dezeaanmaningvanmijvoortkomtuitvreesofuiteenslechtgeweten,meerdanuit
vriendschapmetjou,endatiknumeermijneigenbelangbehartigdanhetjouwe.
2. Ennius,Annales140;vgl.Vergilius,AeneisIX,503.
3. Romeinsepriestersdieondermeerbelastwarenmethetdoenvanformeleoorlogsverklaringen.
4. Vgl.brief1341a(blz.277);depaltsgraafisLodewijkV.
DesideriusErasmus,DecorrespondentievanDesideriusErasmus.Deel10.Brieven1356-1534
15
Alschrijfjenogzohatelijk,jezultteneersteiemandaanvallendieaanzulke
kwaadaardighedengewendisendiealleszinstotreagereninstaatis.Tentweede,
ookalreageerikniet,danzoujetochjeeigenreputatieernstigerschadendande
mijne.Duskijkheelgoeduit,besteHutten:gebruiknoujeeigenverstandbijje
beslissinginplaatsvangehoortegevenaanverlangensvanlichtgewichten.
Hetgajegoed.
Bazel,GoedeVrijdag152[3]
IkzieuitnaarjeBeklag.
1357 Aan Bernard von Cles
Bazel, 5 april 1523
Hartelijkgegroet,hoogwaardigemonseigneur.DezeerdoorluchtigevorstFerdinand
hadinzijnbriefaanmij1.dewenstekennengegevendatikhemhetboekmetde
parafrasevanhetevangelievanJohanneszoutoesturen,dataanhemisopgedragen.2.
DathebikgedaanenikhebhetboekjemetdeparafrasevanMattheuserbijgevoegd,
datikeerderalaankeizerKarelhadopgedragen.3.JohannesFabri,kanunniken
vicarisvandekerkvanKonstanz-eenmandiezeergeleerdis,vroomenzeerdierbaar
aandepausvanRome,zoweldoordezekwaliteitenalsookenvooralvanwegezijn
bewonderenswaardigeinzetvoorhetherstelvanderustindechristenheid-,was
echtervanmeningdatmijngeschenkdooruaandezeerdoorluchtigevorst
aangebodenmoestworden:wantzozouhetnogmeeraanbevolenzijn,indienhet
vergezeldzougaanvaneensteunverklaringvandekantvaneenonberispelijkpersoon.
AlsuweHoogwaardigheidditwildoen,zalikmijgraagverplichtvoelenjegensu,
metwieikopgoedevoetwenstestaanenmetwieikgraagnaderkenniszoumaken.
Fabriwensthetzelfde;hijiseenspecialebewonderaarvanuwewaardigheidenprijst
uopenlijkenoprecht.MogedealmachtigeChristusuwewaardigheidnoglang
ongedeerdvooronsbewaren.
Bazel,5april1523
ErasmusvanRotterdam,aanuwehoogwaardigeExcellentiezeertoegewijd
AandeeerwaardevaderinChristus,deheerBernard,bisschopvanTrente
1. Brief1343.
2. Ziebrief1333.
3. Ziebrief1255.
DesideriusErasmus,DecorrespondentievanDesideriusErasmus.Deel10.Brieven1356-1534
16
1358 Aan Pierre Barbier
Bazel, 17 april 1523
Erasmus van Rotterdam aan Pierre Barbier, kapelaan van paus Adrianus,
gegroet
Eenmooiebeschrijvinggeefjijonsvandeverhevenbedoelingenvandepaus.Dat
gedeeltevanjebrief,1.besteBarbier,hebikwerkelijkmetgrootgenoegengelezen.
Binnenkortpubliceerikeenkorteaansporingaandechristenenomdegoddeloze
geschillenachterzichtelatenennaareendrachttestreven.Daarinzalikhetvrome
enoprechtevoorstelvandepauszoformuleren,datnaarikhoopdieaanbevelinger
substantieeltoezalbijdragendezaaktoteenoplossingtebrengen,vooralalsde
Duitsersmerkendathijernietvoorterugdeinstdezakenuitdewegteruimendie
ookvromemensenbezwaren,diehetgewetenvanallenaanbandenleggenterwille
vanhetwinstbejagvanenkelen,enalszijtenslottemerkendathijzelfsvoorLuther
geenonverbiddelijkerechterzalzijn.WantwatLutherschrijftoverdetirannie,de
hebzucht,hetschandelijkegedragvandeRomeinsecurie,achbesteBarbier,was
datmaaronwaar!Ikzelfbennogsteedsakeligbangdatdezaakopeenopenlijk
conflictuitloopt.Menverschuiltzichachterdeevangelischevrijheid,maarniet
iedereenkijktindezelfderichting.Sommigenzoekenonderdezevalseschijnde
dwazevrijheidslaaftewordenvanhunvleselijkegevoelens.Anderenweerzijn
jaloersopderijkdomvanpriesters.Erzijnerookdieevenduchtiguitzijnophet
rovenvanandermansbezittingenalszehuneigenbezitduchtigvergooienaanwijn,
lichtemeisjesendobbelen.Tenslottezijnermensenwierbelangenzodanigzijndat
rustvoorhennietveiligis.Maarbijdezegroepzijnerenkelendiezoudenwensen
datdemisbruikendiedekerkbinnengeslopenzijn,rechtgezetworden,zomogelijk
zonderophef.Wanneerdezakenzoverwardzijnalsbijeenbrand,zaleeniederroven
wathijsteedsalhadwillenhebben.
Indeeersteplaatsmoetmendusoppassendaterzekergeenopenlijkconflict
ontstaat;ikhoordatditinErfurtgebeurdis,waarelkedagweleenpaardodenvallen.
Bijonsishetgelukkignogniettoteenhandgemeengekomen(hoeweldoorde
stompzinnigeonverbiddelijkheidvanBaechemenzijncollegabepaaldemensen
onwaardigbehandeldzijn);afgeziendaarvankentdewederzijdseslachtinggeen
einde.CornelisHoen,eenvoortreffelijkiemand,isnaarikhoordoorhethofinzijn
vroegerepositiehersteld.Meteenlisthaddenzehemergensnaareenburchtgesleept:
daarzoudenzehem
1. Dezebriefisnietbewaardgebleven.
DesideriusErasmus,DecorrespondentievanDesideriusErasmus.Deel10.Brieven1356-1534
17
schuldigverklaardhebbenaanketterij-wantopditterreinargumenteertBaechem
beterdanineencollegezaal-maarhijisterplekkebevrijddoordeedelenvan
Holland.HijwaskettersomdathijhetwaagdeindiscussietegaanmetBaechem.
OokCornelis2.isinzijnvroegerepositiehersteld,maarhijheeftlangetijdonverdiend
telijdengehad.PasnuisookmijnvriendNicolaas3.inerehersteld,eenzeer
rechtschapenman.Ongetwijfeldisdebillijkheidvandepausdezemensentehulp
gekomen;maarhijzounogjuisterhandelenalshijdiemensenzouontwapenendie
doorhungedragingengehaatzijnbijallen,goedenenkwaden,vooralineenzo
moeilijkekwestie.Diekarmeliet4.metzoveelautoriteitwapenen,zegnouzelf,was
tochhetzelfdealshetzwaardinhandengevenvaneengek?Ikzalmijonafgebroken
zogedragen,datdeafloopvanditallesduidelijkzalmakendatiknietsandersvoor
ogenhebdandeglorievanChristusenhetpubliekenut.
Onlangshebikaandepausgeschreven,5.nogsnellerdanvoordevuistweg,nogal
vrijenmisschienwelvrijpostig,maarzekeroprecht;ikwasnamelijkgetiptovereen
zekereproost,kanunnikbijdeheiligeDonatianusinBrugge,eenbetrouwbareman
diespoedigafzoureizen.6.Ikhadnauwelijkstijdomovertelezenwatikgeschreven
had.Ikhebgoedehoopdatzijnvriendelijkheidditvertrouwenvaneeneenvoudige
geestgoedzalopvatten.Dehuidigebodeleekmijminderbetrouwbaar:daaromhoud
ikhetnutamelijkbeknopt,maarikzaluitgebreiderschrijvenzodraikiemandvind
aanwieikmijnbriefveiligkantoevertrouwen.Vaarwel,mijnbeste.
Bazel,17april1523
2. CornelisdeSchrijverwasinfebruari1522gearresteerdoplastvandeinquisiteursFransvan
derHulstenNicolaasBaechem.Pasinhetnajaarvan1523konhijuitzijnBrusselse
gevangenisterugkerennaarAntwerpen.Nieteerderdanin1540kreeghijzijnbetrekking
alsstadsambtenaarterug.
3. NicolaasvanBroeckhovenwassamenmetDeSchrijvergearresteerd,maarwerdalnaenkele
maandenvrijgelaten.
4. Baechem.
5. Brief1352.
6. Hetisnietbekendomwiehetgaat.
DesideriusErasmus,DecorrespondentievanDesideriusErasmus.Deel10.Brieven1356-1534