PDF van tekst

226 Pages·2015·5.43 MB·Afrikaans

by  Abel J. Coetzee

Ritme en skandering. 'n Ondersoek na ritmiese sisteme in uitgesoekte
Afrikaanse gedigte
Abel J. Coetzee
bron
AbelJ.Coetzee,Ritmeenskandering.'nOndersoeknaritmiesesistemeinuitgesoekteAfrikaanse
gedigte.Tafelberg,Kaapstad1972
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/coet003ritm01_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
III
VIRESTELLE
AbelJ.Coetzee,Ritmeenskandering.'nOndersoeknaritmiesesistemeinuitgesoekteAfrikaansegedigte
VII
Inleiding
Om'nstudievandieritmeenmetrumindiepoësieteonderneem,isomjoutebegeef
in'ndoolhofvanopvattingsenteorieëwaarjyslegsmetdieversigtigstekeuring'n
moontlikeuitwegsalvind.Disdansekerookomdaardierededatondersoekenadie
werkingvandieritmein'ngediggrootliksafgeskeepisendatdaarseldeindie
Afrikaansepoësiekritiekverwysingsnaofverklaringsvandieritmieselaevangedigte
is,alhoewelditinsommigegevallenetsobelangrikisomdieritmeasdie
woordgebruikvan'ngedigtebestudeer.Maarwaardieletterkundigedieprobleem
vandieritmemeestalverwaarlooshet,hetdaargelukkigvandiekantvanlinguiste
belangstellingdaarvoorontstaan,'nbelangstellingwatselfsgeleihettotproefnemings
metklankapparatewatdiefrekwensie,duurenamplitudevansillabesin'nvoordrag
gemeethetomdaardeurdieritmiesepatronein'ngedigteprobeervasstel.
Hierdiestudiewil'npogingweesomnogeensdiekwessievandieritmeendie
ontledingdaarvanindiepoesienategaan;metdiebevindingsvanmetristeen
linguisteasafspringplek-enmetverskuldigdeeerbiedvirdieblywendewaarhede
indiewerkvandaardienavorsers.Maarditwilniesoseer'nkritiesebeskouingvan
anderwerkeenuitsprakeoordiesaakweesnieaswatdit'nbepalingwilweesvan
watdieritmein'ngedigisenveralhoedaardieritmed.m.v.'nskanderingsmetode
gemeetkanword.Diebelangrikstetaaklêdanindieformuleringvan'nstelsel-'n
skanderingstelsel-watmetdiegrootstemoontlikeobjektiwiteit'nvisueleweergawe
vandieritmiesepatroonin'nversreëlofgedigkangee.Aangesiendieskandering
totdusverdieenigstevensterwaswaardeurdiewerkingvandieritmein'ngedig
beskoukonword,hetbynaelkemetrissyeieskanderingsmetodeontwerpentoegepas
insystudievandieritme.Skanderingstegniekehetdusgewisselsoossieningsvan
dieletterkundegewisselhet:partykanaanvaarword,andernie.Asdaardusinhierdie
studie'nverderemoontlikheidvirdieskanderingvoorgestelword,isdaargeen
pretensiedatdiémetodedieallerlaasteisnie(endiemoontlikheidwathiervoorgestel
word,leigeensinstot'nnuwestelselvanskanderingnie;ditisslegs'nstrenger
toepassingvandietradisionelemetodewaarmoontlik).Ditblyslegs'npogingtot
diebenadering
AbelJ.Coetzee,Ritmeenskandering.'nOndersoeknaritmiesesistemeinuitgesoekteAfrikaansegedigte
VIII
vandieprobleem;enas'nfinalewaarheidniehieruitspreeknie-asdieleserteen
dieeindevoeldatbasieseskanderingsproblemenognieopgelosisnie,danisdaar
altyddiehoopdatdiéstudiekriticiinAfrikaansmeerbewussalmaakvandie
noodsaaklikheidvan'nversigtigebestuderingvandieritmiesepatroonin'ngedig.
Aangesien'nskanderingsmetodenieslegs'nblotebeskrywingvan'nritmiese
struktuurkanweesnie,worddit'nverderetaakvandiéstudieomtebewysdatdit
'nbelangrikehulpmiddelisbydieanalisevan'ngedig,enasdit'nakkurateweergawe
isvandiewerkingvandieritmekanditook'nmiddeltotevaluasiewees.'nMens
wilnieimpliseerdatdieritmeallesin'ngedigisnie,alhoewel'nbegripvandie
funksiedaarvanwel'nsleuteltotverdereontledingskanwees.'nSkanderingkan
ooknieallesvandieprosodievertelnie,ensaldusnooitaswaarderingsmiddelby
diepoësiegebruikkanwordsonderomookdieveleanderaspektewat'ngedig
estetiesbevredigendmaak,inagteneemnie.Daaris,trouens,gedigtewatopdie
ritmiesevlakasbevredigendbeskoukanwordmaarnienoodwendigopandervlakke
vandiewaarderingnie.
Indiebepalingvan'nskanderingsformuleishoofsaaklikgebruikgemaakvan
gedigtewatindieritmiesestruktuur'nredeliksterkreëlmaatvertoon-die‘metriese
vers’dus-aangesiendievryerversanderherhalingstegniekegebruik.'nVasstelling
van'nskanderingstelselvirdiésoortverssalin'nsekeresinanderbenaderingsverg,
alhoeweldiebevindingsindieeerstetweehoofstukkevandiéstudiemoontlikook
dáárvantoepassingkanwees.
Inmybedankingswilekindieeersteplekmypromotorprof.ErnstvanHeerden
noemvirsybystand,virdienuttigewenkewathydeurgaansgegeehetendieskerp
kritiesewysewaarophyelkehoofstukdeurgeleeshet.Ookmydankaanprof.N.P.
vanWykLouwvirsybelangstellingindiéstudie,diedeurleesdaarvan,envirdie
besprekingwatonskongehadhetvoordatditfinaalafgerondis.Ekisveelverskuldig
aanalbeivirdieletterkundigevormingwatekonderhullegehadhet-waarsonder
hierdiestudiesekerniemoontliksougeweeshetnie.
Andererkennings:mnr.JohnMilesvirdietaalkundigekontrolevandieeerste
tweehoofstukke,enprof.P.duP.Groblervirenkelevoorlesingsvangedigte.
Danwilekookmydankbaarheiduitspreekteenoormyeksterneeksaminatore,dr.
E.Lindenbergenprof.W.E.G.Louw,virdieevaluasievandiéstudieenvirdie
wenkewathullegegeehet.
AbelJ.Coetzee,Ritmeenskandering.'nOndersoeknaritmiesesistemeinuitgesoekteAfrikaansegedigte
IX
Tenslottemoetnoggenoemworddienamevanprof.N.D.Clarenceendr.C.A.
Schoute-VanneckvandieDept.FisikaaandieUniversiteitvanNatalvirdiehulp
wathulleverleenhetmetdieklankopnamesvangedigte.
AbelJ.Coetzee,Ritmeenskandering.'nOndersoeknaritmiesesistemeinuitgesoekteAfrikaansegedigte
1
Hoofstuk 1
Ritme
1. Poging tot 'n sintese
‘Becausepoetshaveastrongtendencytoformopinionsabouttheircraftandtouse
theseopinionsaspartofthemessageoftheirpoems,wearelikelytofindliterary
theoryofasortasfarbackaswecanfindpoems’1..Diekwessievanritmehetdan
ook'nbelangrikedeelvanhierdieteoriegeword.ReedsbyAristotelesisdaaroor
geteoretiseer:‘Ifit(diction-lexis)iswithoutrhythm,itisunlimited,whereasitought
tobelimited(butnotbymetre);forthatwhichisunlimitedisunpleasantand
unknowable.Nowallthingsarelimitedbynumber,andthenumberbelongingtothe
formofdictionisrhythm,ofwhichthemetresaredivisions.Whereforeprosemust
berhythmical,butnotmetrical,otherwiseitwillbeapoem’2..Ritmeenmetrumkan
dandiegenrevan'nliterereteksbepaal:poësieofprosa.Alsalgeenletterkundige
vandaghierdieuitspraaksondermeeraanvaarnie,isdittogduidelikdatdiebegrippe
ritmeenmetrumvroegalasbelangrikbeskouis.
Omnategaanpresieswatdiekonsepritmeindiepoësiebeteken,sou'noorsig
vergvanaldieopvattingsvanAristotelesaftotvandag.'nReuse-miskienselfs
onmoontlike-taaksalditweeswatdiepoësiedeurdieeeueinagsalmoetneem,
veraldieveranderingsindietaal,bv.dieoorgangvandiekwantiteitsversbydie
RomeinetotdieversvandieMiddeleeuewaarinandermiddelevirdierealisering
vanritmegebruikis.Soverhoef'nmensegternieterugtegaannie:daarisalgenoeg
geskryfwaarnametvrugverwyskanword,bv.GeorgeSaintsburyseAhistoryof
EnglishprosodyfromtheTwelfthCenturytothePresentDay(d.i.1920)deleI,II
enIII3.;Fr.KossmannseNederlandschversrythme,veraldieeerstedeelvanG.G.N,
deVooysse‘Opmerkingen
1. W.K.Wimsatt,C.Brooks,Literarycriticism,p.3.
2. Aristotle,The‘Art’ofRhetoric,(LoebClassicalLibrary)III,8r.2-4.OokindieArsPoetica,
IVisdaarietsoordiefunksiesvandieverskillendemetra.(Diekursiveringvandielaaste
sinindieaanhalingisvanmy.)
3. Hygee'ndeeglikeoorsigvandieontwikkelinginopvattings,alkansyeiesieningvandie
saakniealtydaanvaarwordnie,bv.syverwerpingvandieaksentestelselvanskandering:
‘Isaw,andhaveeverseensince...thatthepureaccentualsystemistotallyinadequate;that
themixedaccentandstresssystems,withadditionsofsyzygy,orsection,orwhatnot,are
atthebestarbitraryandlackinginuniversalapplication,whiletheyoftenleadtohorrible
misscansion...’.DeelIII,p.515.
AbelJ.Coetzee,Ritmeenskandering.'nOndersoeknaritmiesesistemeinuitgesoekteAfrikaansegedigte
2
overNederlandseversbouw’4.,eninAfrikaansTj.BuningseAfrikaanseversbou,
deelI5..Maardiefeitdatdaargereeldnogartikelsenboekeoordiékwessieverskyn,
isvoldoendebewysdatletterkundigesnogniedaarooruitgepraatisnie-enseker
ooknooitsalweesnie.Juisomdatdaarsoveelgeskryfisensoveeluiteenlopende
opvattingsis,enbynadaagliksnuwebykom,isditnodigomdiejongerteorieëte
ondersoeken,indienmoontlik,helderheidtekryoor'nprobleemwatinAfrikaans,
metdieuitsonderingvanBuningsewerk,afgeskeepis6.,ofslegsinhandboekeoor
diepoësiekortliksbespreekis7..
'nWeerspieëlingvandieverwarringwatdaarheerst.o.v.diebegripritmegeeA.W.
deGrootinsystudieoordievormvandieNederlandsevers:‘Ikachthetgewenst
ineenzuiverwetenschappelijkeverhandelinghetwoord“rhythme”,datinmeerdan
vijftigverschillendebetekenissengebruiktwordt,sooveelmogelijktevermijden’8..
Omwegteskramvandiewoordsouegterbetekendat'nanderwoordgebruikmoet
word,endanisdaarweerdefinisiesnodig.Ditlykwenslikeromdiebegripteprobeer
definieer,omdiekenmerkevandieverskynselritmenategaansoosdeurnavorsers
bevindendandiebasisdaarvanvirdiepoësieteprobeerbepaal.
Diewoordinsyoorspronklikebetekenis,rhythmos-stroom,isbekend.Inhierdie
letterlikesinkanditegterniehieropgeneemwordnie:‘RhythmcomesfromaGreek
wordmeaning“flow”,“Flow”meansmovementfromonepointtoanother.Water
flowsalongriverbeds;bloodflowsinourveins;crowdsflowalongcitystreets.
Trafficflows,orissupposedtoflow,alongarterialroads.Iftheflowisabsolutely
4. InVerzameldetaalkundigeopstellen,DeelII,veralpp.251-269.
5. 'nGoeieoorsigwordgegeeinHoofstuk2,afd.11-13,en'noorsigvanbelangrikerouer
opvattingsinafd.14.
6. InsyVoorwoordstelBuningsytaakookso-maarditwasin1937.
7. EnW.E.G.LouwseinleidendeopmerkingbysybesprekingvanBuningsewerkisin'n
grootmatevandagnogwaar:‘DieprosodieisindieverledeinSuid-Afrikaskromelik
verwaarloos.Metuitsonderingvan'npaaronderwysuitgawesisdaarweinigernstigeaandag
aanbestee.Selfsinafsonderlikekritiekeisdaarseldegepoogomdieprosodie-asonderdeel
vandiestilistieseanalise-totsyregtelaatkom.’‘Afrikaanseversbou’,Vaandelsen
voetangels,p.62,
8. ‘DeVormvanhetNederlandsevers’,DeNieuweTaalgids,jg.24,1930,p.188,voetnoot.
AbelJ.Coetzee,Ritmeenskandering.'nOndersoeknaritmiesesistemeinuitgesoekteAfrikaansegedigte
3
regular,itcanhardlybecalledrhythmical’9..Uithierdiebeskrywingkandaaralreeds
eenbelangrikekenmerkvandieritmegehaalword,nl.datditbeweginginhou.
Indieopvattingsoorritmeisdaargewoonlik'ntweeledigheid.Dievolgendesal
ditaantoon:‘Therehavebeencountlessstudiesofrhythm,basedonthenotionof
periodicity,orregularrecurrenceofevents.Itistruethattheelementaryrhythmic
functionsoflifehaveregularlyrecurrentphases:heartbeat,breath,andthesimpler
metabolisms.Buttheobviousnessoftheserepetitionshascausedpeopletoregard
themastheessenceofrhythm,whichtheyarenot.Thetickingofaclockisrepetitious
andregular,butnotinitselfrhythmic;thelisteningearhearsrhythmsinthesuccession
ofequalticks,thehumanmindorganizesthemintoatemporalform’10..Hierword
gepraatvan‘theessenceofrhythm’,diewesevanritmeasverskynsel;envan'n
sekereorganisasievandiemens-‘thehumanmindorganizesthemintoatemporal
form’-die‘organizinginterpretation’(a.w.p.128)vandiemensbydiewaarneming
vanietswatmoontlikritmieservaarkanword.Nouisditnatuurlikooksodat
waarnemerenobjeknievanmekaargeskeikanwordin'nstudievanritmeas
fenomeennie11..Ditissekermoontlikomgeheelenalvanafdiesubjektiewestandpunt
dieritmetebestudeer,omnategaanwaarom'nwaarnemerritmeervaar,watdie
psigologiesebasisdaarvooris.Omtot'nomskrywingvandiébegriptekomsalegter
gepoogmoetwordom'nmiddewegtevolg,metmeeraandagaandieverskynselas
aan'nstudievandiesubjekwatditervaar.
Inbogenoemdeaanhalingworddieopvattingweerlêdatdiewesevandieritme
in'n‘regularrecurrenceofevents’is.Ofhierdiestellingheeltemalfoutiefisenof
daarintogsekerenoodwendigeaspektevandieritmegeleëis,salmoetbewysword.
Teneerstedan‘regular’,diesogenaamdereëlmatigheidvanritme,diefeitdatdit
die‘regelmatigeopvolgingvantegenstellingen’is12..‘Reëlmatigheid’veronderstel
datdaarelementeiswatterugkerendis‘op'ngesettetydofna'nbepaalde
tussenpoos’13.-dienoodwendigheidvan'nspesifieketydsduurisimplisiet.Inhierdie
sinisdaardangeredeneerdat‘allverseisconditioned
9. JamesReeves,Understandingpoetry,p.113.
10. SusanneK.Langer,Feelingandforrri,p.126.
11. ‘Thisbringsustothequestionconcerningthelocusofaestheticvalues.Isitthepoem,or
thereaderofthepoem,ortherelationbetweenthetwo..’WellekenWarren,Theoryof
Literature,p.260.
12. W.Kramer,Inleidingtotdestilistischeinterpretatievanliterairekunst,p.65.
13. WoordeboekvandieAfrikaansetaal,Derdedeel,G,p.166.
AbelJ.Coetzee,Ritmeenskandering.'nOndersoeknaritmiesesistemeinuitgesoekteAfrikaansegedigte
4
bytime’14.endatritmebestaanuit‘equelunits,uniformasregardsduration’(a.w.
p.2)en‘isochronousperiodsfromtheunitsofmetre’(a.w.p.4).Verderisritme
ook‘aseriesofisochronousintervalsmarkedbyaccents’15..
Daarisselfsbepaalwatdieafstandtussenhierdieterugkerendeelementemoet
weesvir“geslaagderitme16.,enA.W.deGroothetgevinddatdieeffekvanritme
o.a.bewerkword‘uiteenbepaaldeafstandvanheffingtotheffing,die,zooalsde
psychologieleert,bijvoorkeurca.¾secondeis...’17..Daarbybevindhyegtern.a.v.
dieeerstereëlvanGijsbrechtvanAmsteldat,waardieperiodesniedieselfdeisnie,
‘Hetrhythme...zonderisochroniebevredigend(is),zoalshetdatookindeanisochrone
muziek...is’,(a.w.p.244).SkynbaarverwerpDeGrootlaterdieopvattingvan
isochronismewanneerhysê:‘Tenonrechteheeftmenechterhetmeestwezenlijke
ervanwelgezochtindiegelijkheidvanafstanden’18.omdatritmeookdeurslegséén
afstandgeskepkanword,bv.‘gévenennémen;lókkendekláchten’ens;maardan
bepaalhytognogdatdieafstandvanongeveer¾sekonde‘wélhetmeestwezenlijke
vanrhythmeinpsychologischeenaesthetischezinis’(a.w.p.19).Asdieideale
afstandongeveer¾sekondeis,isdittogvanselfsprekenddatdaarisochroniemoet
wees.ByDeGroothet'nmensdantweeopvattings:datisochronienodigis,maar
datritmedaarsonderookkanbestaan.
Daarisegter'ngeringeverskuiwingindieopvattingsoorreëlmaatindieritme
vanafOmondse‘equalunits’totdie‘ongeveer¾seconde’vanDeGroot.Hierdie
verskuiwingisbelangrik.Navorserssalnoudeurgaansbepaaldatdietydsduurtussen
prominenteelementeindieritmeongeveergelykis.Slegsenkeleopvattingshoef
gegeeteword:‘groepewatonderlingkorrespondeer...word...gemarkeerdeur'n
relatief-isochronetakt’19.,en‘Ritmeisdus'nchronistiesefunksievandiemenslike
gees,metperiodisiteitasgrondslag.Dietydsverdelinghoefniejuiswiskundigeksak
tewees,ofdieeenperiodetotdieanderineenvou-
14. T.S.Omond,Astudyofmetre,pp.3-4.
15. ConventryPatmore,aangehaaldeurSaintsbury,HistoryofEnglishprosodyIII,p.440.Die
aanhalingis:‘metreisaseriesofisochronousintervalsmarkedbyaccents’,maar‘metre’
kanewegoedhiervervangwordmet‘rhythm’.
16. Hierkomditalnabyaandiepsigologie,aandiewaarnemerse‘spanofconsciousness’.In
dieeerstehoofstukvansyAtheoryofmetergaanSeymourChatmandieperdaaropin.
17. ‘Naareennieuweversleer’,DeNieuweTaalgids,jg.26,1932,p.243,
18. Algemeneversleer,p.19.
19. Tj.Buning,Afrikaanseversbou,p.30.(Kursiveringvanmy.)
AbelJ.Coetzee,Ritmeenskandering.'nOndersoeknaritmiesesistemeinuitgesoekteAfrikaansegedigte
5
digerekenkundigeverhoudingtestaannie’(a.w.pp.8-9);‘Rhythmisperceivedin
asequenceofeventswhentheyrecursoregularlythatthetimeintervalstheyoccupy
arefelttobeeithernearlyequaltooneanotherorsymmetrical’20.;‘Diewesevan
ritmeisdatiets...metminofmeerreëlmatigetussenposeherhaaldelikindietyd
voorkom.'nEnkelesaak,ofeenherhalingdaarvan,kandusnieritmiesweesnie,
wantdiehetgeenofslegseentussenpoos.Tweeherhalingskanwel,wantdankan
daartweeminofmeergelyketussenposewees’21..
Ditlosegterniedieprobleemopnie,aangesiendaarnogopvattingsiswatnieoor
diehoofgesienmagwordnie,bv.BorisTomashevskyseietwatwyedefinisiedat
ritme‘aregularalternationintimeofcomparablephenomena’is,enVictorErlich
sevoetnoothierby:‘TheFormalistsinsistedonperiodicity,i.e.recurrenceof
“comparablephenomena”intimeastheinalienablecharacteristicofrhythm’22..Verder
wordniegedefinieernie(altansnieindieoorsigvandiewerkvandieFormaliste
nie),en'nmensmoetaanvaardatdithullefinaleopvattingis.OokinJosephShipley
seboekwordritmegesienasherhalingintyd:‘Rhythmmaybegenerallydefined
asrecurringalternation,intemporalseriesofperceptualdata,ofanelementor
elementsrelativelymoreconspicuousforperceptionwithelementsrelativelyless
conspicuous’23..Maarhiermetdieverderebepaling:‘Theperiodsintowhichthetime
ofarhythmisthusdividedareeitherunequalorisochronous(ofequalor
approximatelyequallength).Toregularityofgeneralpatternincadenceevidently
correspondsregularity,orapproximateequality,intemporalmeasures;andthough
manyprosodistsassumethenecessityofthelatter(isochronism)asoftheformer,
sinceitdoesnotoccurinallverseandisrareinrhythmicalprosewemustconclude
thatregulartemporalmeasureisnomorenecessaryfortheconstitutionofrhythm
assuchthanismetricalregularityincadence’24..Shipleysesieningverteenwoordig
diemeesgebalanseerdeuitgangspunttotdusver:ritmeisreël-
20. B.Deutsch,Poetryhandbook,p.128.(Kursiveringvanmy.)
21. L.Dekker,‘Aksentenritme’,Inleidingtotdietaalkunde,p.177.DeGroothetbewysdat
eenherhalingwelritmekanveroorsaak-‘gévenennémen’,ditlykdusfoutiefomtesêdat
eenherhalingvan'nsaaknieritmieskanweesnie.
22. Russianformalism,pp.182-183.(Kursiveringvanmy.)
23. Dictionaryofworldliterature,art.deurJ.C.LaDriere,p.323.
24. A.w.p.326.‘Cadence’isbyShipley‘theriseandfallproducedbythealternationoflouder
andsoftersyllablesinaccentualtongues’,p.46.Watdanbedoelword,isdat'nreëlmatige
ritmiesepatroon,bv.dievyfvoetigejambe(die‘regularityofgeneralpatternincadence’)
skynbaarook'nreelmatigetydsverlooptussenheffingsbesit.
AbelJ.Coetzee,Ritmeenskandering.'nOndersoeknaritmiesesistemeinuitgesoekteAfrikaansegedigte