Paul Schrader. Il cinema della trascendenza

202 Pages·2016·0.799 MB·Italian

by  Alberto Castellano (editor)

MIMESIS / CINEMA
n. xx
C(cid:276)(cid:274)(cid:270)(cid:281)(cid:262)(cid:281)(cid:276) S(cid:264)(cid:270)(cid:266)(cid:275)(cid:281)(cid:270)(cid:267)(cid:270)(cid:264)(cid:276):
Raff aele De Berti, Università degli Studi di Milano
Massimo Donà, Università Vita-Salute San Raff aele
Roy Menarini, Alma Mater Studiorum Università di Bologna
Pietro Montani, Università “La Sapienza” di Roma
Elena Mosconi, Università degli Studi di Pavia
Pierre Sorlin, Università Paris-Sorbonne
Franco Prono, Università degli studi di Torino

PAUL SCHRADER
IL CINEMA DELLA
TRASCENDENZA
a cura di
Alberto Castellano
MIMESIS
MIMESIS EDIZIONI (Milano – Udine)
www.mimesisedizioni.it
[email protected]
Collana: Cinema, n.
Issn: 2420-9570
Isbn:
© 2016 – MIM EDIZIONI SRL
Via Monfalcone, 17/19 – 20099
Sesto San Giovanni (MI)
Phone: [phone]
Fax: [phone]
INDICE
P(cid:279)(cid:266)(cid:267)(cid:262)(cid:287)(cid:270)(cid:276)(cid:275)(cid:266) 9
di Salvatore Piscicelli
I(cid:273) (cid:281)(cid:279)(cid:262)(cid:280)(cid:264)(cid:266)(cid:275)(cid:265)(cid:266)(cid:275)(cid:281)(cid:266) (cid:275)(cid:266)(cid:273) (cid:264)(cid:270)(cid:275)(cid:266)(cid:274)(cid:262) (cid:265)(cid:270) S(cid:264)(cid:269)(cid:279)(cid:262)(cid:265)(cid:266)(cid:279):
(cid:265)(cid:262)(cid:273)(cid:273)(cid:262) (cid:281)(cid:266)(cid:276)(cid:279)(cid:270)(cid:262) (cid:262)(cid:273)(cid:273)(cid:262) (cid:277)(cid:279)(cid:262)(cid:281)(cid:270)(cid:264)(cid:262) 13
di Alberto Castellano
I(cid:273) (cid:281)(cid:279)(cid:262)(cid:280)(cid:264)(cid:266)(cid:275)(cid:265)(cid:266)(cid:275)(cid:281)(cid:266) (cid:266) (cid:273)’(cid:270)(cid:274)(cid:274)(cid:262)(cid:275)(cid:266)(cid:275)(cid:281)(cid:266)
(cid:275)(cid:266)(cid:273) (cid:264)(cid:270)(cid:275)(cid:266)(cid:274)(cid:262) (cid:265)(cid:270) P(cid:262)(cid:282)(cid:273) S(cid:264)(cid:269)(cid:279)(cid:262)(cid:265)(cid:266)(cid:279) 21
di Vito Attolini
I(cid:273) (cid:283)(cid:270)(cid:262)(cid:268)(cid:268)(cid:270)(cid:276) (cid:265)(cid:266)(cid:273) (cid:277)(cid:262)(cid:265)(cid:279)(cid:266). C(cid:270)(cid:283)(cid:270)(cid:273)(cid:270)(cid:287)(cid:287)(cid:262)(cid:287)(cid:270)(cid:276)(cid:275)(cid:266) (cid:266) (cid:277)(cid:276)(cid:279)(cid:275)(cid:276)(cid:268)(cid:279)(cid:262)(cid:267)(cid:270)(cid:262)
(H(cid:262)(cid:279)(cid:265)(cid:264)(cid:276)(cid:279)(cid:266), A(cid:282)(cid:281)(cid:276)(cid:267)(cid:276)(cid:264)(cid:282)(cid:280) (cid:266) T(cid:269)(cid:266) C(cid:262)(cid:275)(cid:286)(cid:276)(cid:275)(cid:280)) 31
di Fabrizio Denunzio
P(cid:262)(cid:282)(cid:273) S(cid:264)(cid:269)(cid:279)(cid:262)(cid:265)(cid:266)(cid:279): (cid:282)(cid:275) (cid:264)(cid:270)(cid:275)(cid:266)(cid:262)(cid:280)(cid:281)(cid:262) (cid:262)(cid:274)(cid:266)(cid:279)(cid:270)(cid:264)(cid:262)(cid:275)(cid:276)
(cid:262)(cid:281)(cid:270)(cid:277)(cid:270)(cid:264)(cid:276) (cid:281)(cid:279)(cid:262) (cid:270)(cid:275)(cid:265)(cid:270)(cid:277)(cid:266)(cid:275)(cid:265)(cid:266)(cid:275)(cid:287)(cid:262) (cid:266) (cid:270)(cid:275)(cid:267)(cid:273)(cid:282)(cid:266)(cid:275)(cid:287)(cid:266) (cid:266)(cid:282)(cid:279)(cid:276)(cid:277)(cid:266)(cid:266) 41
di Tonino De Pace
S(cid:264)(cid:269)(cid:279)(cid:262)(cid:265)(cid:266)(cid:279) (cid:266) (cid:268)(cid:273)(cid:270) (cid:280)(cid:264)(cid:279)(cid:270)(cid:281)(cid:281)(cid:276)(cid:279)(cid:270):
(cid:279)(cid:270)(cid:280)(cid:264)(cid:279)(cid:270)(cid:283)(cid:266)(cid:279)(cid:266) (cid:273)(cid:262) (cid:268)(cid:279)(cid:262)(cid:275)(cid:265)(cid:266) (cid:273)(cid:266)(cid:281)(cid:281)(cid:266)(cid:279)(cid:262)(cid:281)(cid:282)(cid:279)(cid:262) 49
di Ugo Brusaporco
S(cid:277)(cid:276)(cid:279)(cid:264)(cid:269)(cid:270) (cid:265)(cid:266)(cid:273)(cid:273)(cid:262) (cid:273)(cid:276)(cid:279)(cid:276) (cid:277)(cid:282)(cid:279)(cid:266)(cid:287)(cid:287)(cid:262).
D(cid:266)(cid:281)(cid:266)(cid:264)(cid:281)(cid:270)(cid:283)(cid:266), (cid:274)(cid:262)(cid:268)(cid:269)(cid:270), (cid:280)(cid:262)(cid:275)(cid:281)(cid:270) (cid:273)(cid:262)(cid:270)(cid:264)(cid:270), (cid:277)(cid:262)(cid:280)(cid:280)(cid:270)(cid:276)(cid:275)(cid:262)(cid:279)(cid:270)
(cid:266)(cid:265) (cid:266)(cid:280)(cid:276)(cid:279)(cid:264)(cid:270)(cid:280)(cid:281)(cid:270) (cid:275)(cid:266)(cid:273) (cid:264)(cid:270)(cid:275)(cid:266)(cid:274)(cid:262) (cid:265)(cid:270) P(cid:262)(cid:282)(cid:273) S(cid:264)(cid:269)(cid:279)(cid:262)(cid:265)(cid:266)(cid:279) 53
di Massimo Causo
C(cid:262)(cid:273)(cid:273) M(cid:266). F(cid:262)(cid:275)(cid:281)(cid:262)(cid:280)(cid:274)(cid:270) (cid:266) (cid:265)(cid:266)(cid:280)(cid:270)(cid:265)(cid:266)(cid:279)(cid:270)(cid:276) (cid:275)(cid:266)(cid:273) (cid:265)(cid:270)(cid:280)(cid:264)(cid:276)(cid:279)(cid:280)(cid:276)
(cid:262)(cid:274)(cid:276)(cid:279)(cid:276)(cid:280)(cid:276) (cid:265)(cid:266)(cid:273) (cid:264)(cid:270)(cid:275)(cid:266)(cid:274)(cid:262) (cid:265)(cid:270) P(cid:262)(cid:282)(cid:273) S(cid:264)(cid:269)(cid:279)(cid:262)(cid:265)(cid:266)(cid:279) 61
di Corrado Morra
G(cid:273)(cid:270) (cid:262)(cid:279)(cid:264)(cid:262)(cid:275)(cid:270) (cid:265)(cid:266)(cid:273)(cid:273)(cid:276) (cid:280)(cid:277)(cid:262)(cid:287)(cid:270)(cid:276) (cid:266) (cid:270)(cid:273) (cid:283)(cid:282)(cid:276)(cid:281)(cid:276)
(cid:265)(cid:266)(cid:273) (cid:277)(cid:276)(cid:281)(cid:266)(cid:279)(cid:266). S(cid:282) P(cid:262)(cid:282)(cid:273) S(cid:264)(cid:269)(cid:279)(cid:262)(cid:265)(cid:266)(cid:279) 73
di Bruno Roberti
U(cid:275)(cid:276) Y(cid:262)(cid:272)(cid:282)(cid:287)(cid:262) (cid:264)(cid:262)(cid:273)(cid:283)(cid:270)(cid:275)(cid:270)(cid:280)(cid:281)(cid:262).
S(cid:282) P(cid:262)(cid:282)(cid:273) S(cid:264)(cid:269)(cid:279)(cid:262)(cid:265)(cid:266)(cid:279) (cid:280)(cid:264)(cid:266)(cid:275)(cid:266)(cid:268)(cid:268)(cid:270)(cid:262)(cid:281)(cid:276)(cid:279)(cid:266) 83
di Gino Frezza
I(cid:273) (cid:279)(cid:270)(cid:267)(cid:270)(cid:282)(cid:281)(cid:276) (cid:265)(cid:266)(cid:273) (cid:280)(cid:276)(cid:265)(cid:262)(cid:273)(cid:270)(cid:287)(cid:270)(cid:276) (cid:262)(cid:279)(cid:281)(cid:270)(cid:280)(cid:281)(cid:270)(cid:264)(cid:276).
L(cid:262) (cid:274)(cid:282)(cid:280)(cid:270)(cid:264)(cid:262) (cid:275)(cid:266)(cid:273) (cid:264)(cid:270)(cid:275)(cid:266)(cid:274)(cid:262) (cid:265)(cid:270) S(cid:264)(cid:269)(cid:279)(cid:262)(cid:265)(cid:266)(cid:279) 91
di Fabio Maiello
A(cid:265)(cid:262)(cid:274) R(cid:266)(cid:280)(cid:282)(cid:279)(cid:279)(cid:266)(cid:264)(cid:281)(cid:266)(cid:265) (cid:276) (cid:265)(cid:266)(cid:273)(cid:273)(cid:262) (cid:281)(cid:279)(cid:262)(cid:280)(cid:267)(cid:276)(cid:279)(cid:274)(cid:262)(cid:287)(cid:270)(cid:276)(cid:275)(cid:266) 99
di Alessandro Canadè
A(cid:267)(cid:267)(cid:273)(cid:270)(cid:264)(cid:281)(cid:270)(cid:276)(cid:275). T(cid:279)(cid:262) (cid:275)(cid:276)(cid:270)(cid:279) (cid:266)(cid:280)(cid:270)(cid:280)(cid:281)(cid:266)(cid:275)(cid:287)(cid:270)(cid:262)(cid:273)(cid:266),
(cid:274)(cid:266)(cid:273)(cid:276)(cid:265)(cid:279)(cid:262)(cid:274)(cid:274)(cid:262) (cid:267)(cid:262)(cid:274)(cid:270)(cid:273)(cid:270)(cid:262)(cid:279)(cid:266) (cid:266) (cid:281)(cid:279)(cid:262)(cid:268)(cid:266)(cid:265)(cid:270)(cid:262) (cid:268)(cid:279)(cid:266)(cid:264)(cid:262) 107
di Fabio Zanello
P(cid:273)(cid:262)(cid:275)(cid:281) (cid:274)(cid:286) (cid:262)(cid:280)(cid:280), (cid:274)(cid:262)(cid:275)! 113
di Roberto Silvestri
C(cid:262)(cid:281) P(cid:266)(cid:276)(cid:277)(cid:273)(cid:266) - I(cid:273) (cid:263)(cid:262)(cid:264)(cid:270)(cid:276) (cid:265)(cid:266)(cid:273)(cid:273)(cid:262) (cid:277)(cid:262)(cid:275)(cid:281)(cid:266)(cid:279)(cid:262)
G(cid:273)(cid:270) (cid:262)(cid:279)(cid:281)(cid:270)(cid:268)(cid:273)(cid:270) (cid:265)(cid:266)(cid:273) (cid:265)(cid:266)(cid:280)(cid:270)(cid:265)(cid:266)(cid:279)(cid:270)(cid:276), (cid:273)(cid:266) (cid:276)(cid:280)(cid:264)(cid:282)(cid:279)(cid:266)
(cid:280)(cid:267)(cid:282)(cid:274)(cid:262)(cid:281)(cid:282)(cid:279)(cid:266) (cid:265)(cid:266)(cid:273) (cid:265)(cid:266)(cid:280)(cid:270)(cid:265)(cid:266)(cid:279)(cid:270)(cid:276), (cid:273)(cid:266) (cid:280)(cid:270)(cid:275)(cid:282)(cid:276)(cid:280)(cid:266)
(cid:281)(cid:279)(cid:262)(cid:270)(cid:266)(cid:281)(cid:281)(cid:276)(cid:279)(cid:270)(cid:266) (cid:265)(cid:266)(cid:273) (cid:265)(cid:266)(cid:280)(cid:270)(cid:265)(cid:266)(cid:279)(cid:270)(cid:276) 127
di Mariangela Sansone
Z(cid:276)(cid:275)(cid:266) (cid:265)(cid:270) (cid:277)(cid:279)(cid:276)(cid:281)(cid:266)(cid:287)(cid:270)(cid:276)(cid:275)(cid:266). L(cid:262)(cid:264)(cid:266)(cid:279)(cid:281)(cid:270) (cid:265)’(cid:262)(cid:282)(cid:281)(cid:276)(cid:279)(cid:266):
D(cid:286)(cid:270)(cid:275)(cid:268) (cid:276)(cid:267) (cid:281)(cid:269)(cid:266) L(cid:270)(cid:268)(cid:269)(cid:281) (I(cid:273) (cid:275)(cid:266)(cid:274)(cid:270)(cid:264)(cid:276) (cid:270)(cid:275)(cid:283)(cid:270)(cid:280)(cid:270)(cid:263)(cid:270)(cid:273)(cid:266)) 137
di Alberto Morsiani
L(cid:262) (cid:274)(cid:282)(cid:280)(cid:270)(cid:264)(cid:262) (cid:307) (cid:273)’(cid:282)(cid:275)(cid:270)(cid:264)(cid:262) (cid:264)(cid:276)(cid:280)(cid:262) (cid:264)(cid:269)(cid:266) (cid:264)(cid:276)(cid:275)(cid:281)(cid:262).
L(cid:270)(cid:268)(cid:269)(cid:281) (cid:276)(cid:267) D(cid:262)(cid:286) (L(cid:262) (cid:273)(cid:282)(cid:264)(cid:266) (cid:265)(cid:266)(cid:273) (cid:268)(cid:270)(cid:276)(cid:279)(cid:275)(cid:276)) 143
di Vincenzo Esposito
M(cid:270)(cid:280)(cid:269)(cid:270)(cid:274)(cid:262): (cid:273)(cid:262) (cid:283)(cid:270)(cid:281)(cid:262) (cid:265)(cid:270) (cid:282)(cid:275) S(cid:262)(cid:274)(cid:282)(cid:279)(cid:262)(cid:270)
(cid:270)(cid:275) (cid:278)(cid:282)(cid:262)(cid:281)(cid:281)(cid:279)(cid:276) (cid:264)(cid:262)(cid:277)(cid:270)(cid:281)(cid:276)(cid:273)(cid:270) 149
di Aurora Autieri
P(cid:262)(cid:281)(cid:281)(cid:286) H(cid:266)(cid:262)(cid:279)(cid:280)(cid:281): (cid:280)(cid:264)(cid:266)(cid:275)(cid:266) (cid:265)(cid:270) (cid:282)(cid:275) (cid:280)(cid:266)(cid:278)(cid:282)(cid:266)(cid:280)(cid:281)(cid:279)(cid:276)
((cid:266) (cid:265)(cid:270) (cid:282)(cid:275)’(cid:266)(cid:274)(cid:262)(cid:275)(cid:264)(cid:270)(cid:277)(cid:262)(cid:287)(cid:270)(cid:276)(cid:275)(cid:266)) 159
di Goff redo De Pascale
M(cid:266)(cid:275)(cid:281)(cid:279)(cid:266) (cid:281)(cid:282) (cid:265)(cid:276)(cid:279)(cid:274)(cid:270), (cid:264)’(cid:307) (cid:278)(cid:282)(cid:262)(cid:273)(cid:264)(cid:282)(cid:275)(cid:276) (cid:264)(cid:269)(cid:266) (cid:273)(cid:262)(cid:283)(cid:276)(cid:279)(cid:262) (cid:277)(cid:266)(cid:279) (cid:281)(cid:266) 165
di Silvana Silvestri
U(cid:275)(cid:262) (cid:273)(cid:282)(cid:274)(cid:270)(cid:275)(cid:276)(cid:280)(cid:262) (cid:267)(cid:279)(cid:266)(cid:265)(cid:265)(cid:266)(cid:287)(cid:287)(cid:262): T(cid:269)(cid:266) C(cid:262)(cid:275)(cid:286)(cid:276)(cid:275)(cid:280) 171
di Arianna Pagliara
B(cid:270)(cid:276)(cid:268)(cid:279)(cid:262)(cid:267)(cid:270)(cid:262) 177
F(cid:270)(cid:273)(cid:274)(cid:276)(cid:268)(cid:279)(cid:262)(cid:267)(cid:270)(cid:262) 179
B(cid:270)(cid:263)(cid:273)(cid:270)(cid:276)(cid:268)(cid:279)(cid:262)(cid:267)(cid:270)(cid:262) (cid:266)(cid:280)(cid:280)(cid:266)(cid:275)(cid:287)(cid:270)(cid:262)(cid:273)(cid:266) 195

S(cid:262)(cid:273)(cid:283)(cid:262)(cid:281)(cid:276)(cid:279)(cid:266) P(cid:270)(cid:280)(cid:264)(cid:270)(cid:264)(cid:266)(cid:273)(cid:273)(cid:270)
PREFAZIONE
Paul Schrader ha occupato una posizione di rilievo nel movi-
mento che fu defi nito New Hollywood o American New Wave, una
fase di profondo rinnovamento del cinema americano che si può
datare tra la fi ne degli anni Sessanta e i primissimi anni Ottanta
e che vide coinvolti cineasti del calibro di Martin Scorsese, Brian
De Palma, Robert Altman, Steven Spielberg, George Lucas, Fran-
cis Ford Coppola, per non citarne che alcuni. Schrader vi apporta,
prima come sceneggiatore e poi come regista, il rigore di uno stile
educato sul cinema classico soprattutto europeo e al tempo stesso,
in apparente contraddizione, il gusto della rivisitazione, talvolta
felicemente sperimentale, dei generi, dall’horror al noir al mélo.
Soprattutto egli innesta nel corpo del cinema americano storie for-
ti e ruvide, personaggi intrappolati in vicende fatali, sospesi tra
colpa e redenzione, in una visione che assume spesso una colori-
tura mitologica, melvilliana, e perfi no teologica. La sua carriera
prosegue poi nel costante, strenuo combattimento con le regole e
le costrizioni di Hollywood, tra alti e bassi, sempre però sostenuta
da una lucida consapevolezza delle proprie scelte.
Cresciuto in una famiglia di fede calvinista e di rigida osservan-
za, Paul, fatto staordinario, entra per la prima volta in una sala
cinematografi ca all’età di diciassette anni. L’assenza di un imma-
ginario fi lmico legato all’infanzia e all’adolescenza spiega, secondo
lo stesso Schrader, il suo approccio al cinema, che è di natura es-
senzialmente intellettuale e che lo spinge a diventare un critico e
un teorico prima di passare alla sceneggiatura e poi alla regia.
Quale sia la natura di quest’approccio ce lo racconta egli stes-
so in un saggio apparso sulla rivista americana Film Comment nel
2006 dall’ironico titolo Canon Fodder, dove si chiede se esistano e
quali possano essere i criteri per defi nire i capolavori del cinema,
se sia possibile cioè elaborare per il cinema un canone sul modello
10 Paul Schrader. Il cinema della trascendenza
di quello costruito per la letteratura da Harold Bloom con il suo
The Western Canon.
Schrader parte dal saggio del 1969 Trash, Art and the Movies di
Pauline Kael, celeberrima titolare della rubrica di cinema del New
Yorker (e sua antica mentore ai tempi dell’iscrizione all’UCLA Film
School di Los Angeles), polemizzando con la sua tesi secondo la
quale il cinema è un arte minore, volgare, tipicamente trash, che
perde vigore e sostanza se viene infi occhettata con bellurie artisti-
che. Per Schrader al contrario i fi lm vanno rubricati nella categoria
dell’arte e in rare occasione anche dell’arte di alto livello. Più pre-
cisamente, il cinema non è tanto una nuova forma d’arte quanto
una riformulazione di forme già esistenti, una forma d’arte per così
dire “transizionale”, per di più in perpetuo mutamento, alla quale
è possibile quindi applicare criteri di valutazione estetica utilizzati
per le altre forme d’arte.
Schrader ne defi nisce sette. Bellezza, innanzitutto, intesa in
un’accezione espansa, oltre la tradizionale normatività. Poi, Sin-
golarità o Straordinarietà (“strangeness”), una nozione più ricca
connotativamente di ciò che defi niamo con il termine di “origina-
lità”. Unità di forma e contenuto, il più classico e “antico” dei criteri
estetici. Tradizione, nel senso che nessuna opera d’arte può essere
valutata astraendo dal percorso storico in cui è inserita. Ripetibili-
tà, il fatto cioè che un’opera possa essere apprezzata ripetutamente
nel tempo da diverse generazioni. Impegno dello spettatore, nel
senso che la vera opera d’arte stimola un atteggiamento attivo nel
fruitore, un feedback creativo. Infi ne, Moralità, vale a dire che
un’opera d’arte non può non suscitare nell’animo del fruitore una
risonanza morale, nel bene o nel male.
A partire da questi criteri, davvero canonici, Schrader stila una
lista di sessanta fi lm divisa in tre segmenti di venti: oro, argento
e bronzo. Al primo posto fi gura La règle du jeu di Jean Renoir, al
secondo posto Tokyo monogatari di Yasujiro Ozu, al terzo posto
City Lights di Charles Chaplin. Tra i primi venti, la sezione “oro”,
fi gurano sette fi lm prodotti negli Stati Uniti, ma tre di essi sono
fi rmati da registi immigrati, cioè nati in Europa. Tutti gli altri, a
parte Ozu, sono fi lm europei, tre dei quali italiani. Si possono con-
dividere o meno tali scelte, ma esse defi niscono in ogni caso un
approccio “alto” al cinema in un’epoca in cui prevale il trash; un
approccio in defi nitiva poco americano, sebbene i fi lm da lui rea-