Patrimonio Etnográfico Galego

310 Pages·2015·6.31 MB·Spanish

V CONGRESO
DE PATRIMONIO
ETNOGRÁFICO
II INTERNACIONAL
•
A C T A S
ACTAS DO V CONGRESO DE PATRIMONIO ETNOGRÁFICO GALEGO
(II INTERNACIONAL)
O AFIADO E OUTRAS TÉCNICAS ARTESANAIS DE COMUNIDADES RURAIS

Coordinan:
Xosé Manuel Cid Fernández
Fátima Braña Rey
Mariló Fernández Senra
Xulio Fernández Senra
Serie
Dirección Mariló e Xulio Fernández Senra Senra
Secretaría Fco. Javier Álvarez Campos
Coordina Centro Cultura Popular RAIGAME
“Xaquín Lorenzo Fernández” Aptdo. 484
Tlf. 988 317880
32080 - Ourense
[email protected]
www.ccpxaquinlorenzo.es
Edita
Todos os dereitos de reprodución, adapta-
ción, tradución ou representación dos tex-
Deseño e Realización infográfica Disigna Edenia, SL tos, ilustracións e fotografías están reser-
Impresión Imprenta Deputación Ourense vados, e só poderán ser exercidos por
terceiros previa solicitude e corresponden-
Dep. Legal OU 292-2015
te permiso dos editores ou dos autores.
I.S.B.N. 978-84-608-4318-4
Índice
páxina 5 Indrodución
Xosé Manuel Cid
páxina 7 PARTE I
O oficio de afiador e a súa musealización no patrimonio cultural europeo
páxina 9 Os afiadores, unha industria ambulante
Olegario Sotelo Blanco
páxina 15 A Casa das Rodas
Florencio Martínez (de Arboiro)
páxina 19 Faustino Santalices Muñiz. Doutor en medicina e cirurxía, afiador
Cástor Castro de Vicente
páxina 23 Les rémouleurs
Bernard Bertrand
páxina 27 O museo do afiador
Negro Giovanni
páxina 31 A presenza do afiador na filatelia
Mª Elisa Abad Suárez
páxina 37 A roda de afiar de Seceda de Caurel
Mª Lorenzo Rey e Roi Martínez-Escauriaza Arias
páxina 39 O museo da cuchillería de Albacete
Mariana de Pascual López
páxina 45 PARTE II
Outros oficios do rural e a rede museística de Galicia e Norte de Portugal
páxina 47 Da materia á idea, do proceso ao obxecto: patrimonio cultural inmaterial
e as técnicas artesanais tradicionais
Fátima Braña Rey
páxina 55 Oficios ambulantes nos lindeiros de Galicia
X. Manuel González Reboredo
páxina 75 Os oficios como patrimonio cultural. Zurcidoras da montaña,
costureiras a xornal nos comezos do s. XX. Historias de vida
Alicia González Barreiro
páxina 81 A musealización dos oficios tradicionais no Museo do Pobo Galego
Belén Saénz-Chas Díaz
páxina 85 Unha vida tecendo... e afiando. Unha historia de vida de Rosa Ferreiro García
Alba Ojea Cid
páxina 91 Andarilhos à roda do mundo
Álvaro Campelo
páxina 101 Contornos rurais galegos: inspiración estrutural
para a unidade veciñal n3 del Polígono de Elviña
Sálvora Feliz e Tiberio Feliz
páxina 111 Viver do ofício e construção do saber fazer: entre a cultura material,
o imaginário social e a represntação museal (Penafiel, sécs. XVIII-XXI)
Teresa Soeiro
páxina 121 PARTE III
Transmisión e pedagoxía do patrimonio inmaterial
páxina 123 Ben-Cho-Shey, un mestre interesado polo oficio dos afiadores
José Fernández Fernández
páxina 139 Os saberes tradicionais e a súa transmisión
Santiago Veloso Troncoso
páxina 145 Ponte nas Ondas e o patrimonio
Raquel Rey Vilas
páxina 151 A transmisión dos oficios tradicionais do patrimonio cultural
Jennifer Fernández Rodríguez e María Lamelas Fernández
páxina 161 A visibilidade do patrimonio etnográfico nas web dos principais museos galegos
Aida Ameneiros e Carmen Ricoy Lorenzo
páxina 169 Presenza versus ausencia dos Xogos Populares na Web de entidades
dedicadas ao tempo de lecer
Sara Martínez Carrera e Carmen Ricoy Lorenzo
páxina 177 Liñas de actuación para traballar a historia oral dos devanceiros
Teresa Grande Piñeiro e Lurdes Arias
páxina 187 A inclusión do Patrimonio Etnográfico como estratexia dinamizadora
das competencias básicas/chave como elemento curricular
Teresa Domínguez Pérez e Belén Sousa Domínguez
páxina 193 A escultura dos oficios en Galicia
Xabier Blanco Sierra
páxina 201 Oficios realizados en Benposta
Mª Ángeles Llorente Fernández
páxina 207 Pedagogía Social Etnografía e Interculturalidad: balija etnográfica de Venezuela
Isabel Peleteiro Vázquez e Domingo Antonio Vivas Peleteiro
páxina 217 Historia, etnografía e pedagoxía na ‘península’ de Arboiro
a través dos recordos de Florencio
Xosé M. Cid, Antía Cid Rodríguez e Sálvora Feliz
páxina 225 PARTE IV
As falas gremiais
páxina 227 Aspectos semánticos do barallete
Delfín Caseiro Nogueira
páxina 233 Taixicando coas jouchas na xunca, cabacas e toupos: lembranzas dun cabaqueiro
(fabricando coas mans no barro, tellas e ladrillos: lembranzas dun telleiro)
Mª Esther Pérez Enríquez
páxina 239 O barallete dos mulateiros de Parada do Sil como ferramenta
de interpretación do Patrimono
Juan José García Rodicio
páxina 249 Notícia de dous criptoletos gremiais: o galgueamento dos galegos de Lisboa
e o calízio dos contrabandistas de Montalegre
Jorge Rodrigues Gomes
páxina 257 EPÍLOGO
páxina 259 Ben-Cho-Shey
Isaac Alonso Estraviz
páxina 261 APÉNDICE
páxina 263 O barallete da Chaira
Jorge Rodrigues Gomes
Introdución
Reconstruír e transmitir a memoria do oficio
Ourense é coñecido mundialmente, entre outras cousas, pola chispa que desprende a roda de afiar. Somos
un pobo de emigrantes, que tivo presenza nos lugares máis insospeitados do planeta. Alguén ata cantaba
que había un galego na lúa. Alá onde fomos hai parte do noso patrimonio, recreado da man de asociacións,
centros galegos e toda a infraestrutura cultural que xiraba ao seu redor. Pero a verdadeira pegada, o que
constitúe un símbolo inconfundible é o paso dos afiadores polas rúas e estradas dos pobos que percorreron.
Ao tempo que todos temos na retina a imaxe dun afiador chegado da Ribeira Sacra, temos tamén a sensación
de que esa imaxe vai formando parte do pasado, e o que lle engade dramatismo á situación é que ese pasado
vai deixando de existir por non estar escrito. Aquel pasado que só está na memoria oral ten os días contados.
O que se escribe pode durar máis no tempo, ou no menos o documento literario ou científico aporta unha
versión máis coa que contrastar o que se transmite oralmente. Historiadores, etnógrafos ou intelectuais nos-
tálxicos dunha Galicia que outrora existíu, tentan reconstruír ese pasado e por veces algún traballo sobre
afiadores chega ás nosas mans. Na escultura e noutras artes tamén queda testemuña gráfica, pero conside-
ramos que a memoria do oficio debía ter un espazo de reflexión e debate no marco universitario, a través
dun congreso que convocase a investigadores/as, educadores/as, portadores e demais persoas implicadas e
interesadas na reconstrución desta parte importante da historia de Galicia.
Uns e outros tiñan espazo no marco do Congreso, tanto nas actividades programadas como a través da parti-
cipación con relatorios libres. O V Congreso de patrimonio pretende dar cabida a todas estas manifestacións
da cultura do afiado, e outras técnicas artesanais de comunidades rurais. Está pensado desde Galicia, pero
ten carácter internacional, para achegarnos a realidades doutros pobos mediterráneos, máis semellantes do
que podiamos imaxinarnos. Por un lado, a proximidade entre os oficios de afiador e fabricantes de coitelos e
navallas (tradición albaceteña); por outro a proximidade xeográfica e humana de Portugal, ruta natural esco-
llida por moitos afiadores; finalmente, a irmandade entre afiadores galegos, con colectivos do Pirineo Central
francés, e do Val de Resia en Italia. Todos estes territorios aportaron reflexións e investigacións de interese
sobre a súa realidade, e ademais mostras materiais do seu patrimonio material e inmaterial (pezas museísticas,
producións documentais, páxinas web, etc). Portadores e investigadores viñeron da man para dar este pulo
internacional ao congreso.
Galicia conta coa memoria dos afiadores e doutros oficios vencellados a comunidades rurais, tanto co teste-
muño oral, como con achegas de etnógrafos, antropólogos, filólogos e pedagogos, entre outros intelectuais.
No primeiro caso, a Casa das Rodas de Florencio de Arboiro e o labor da Asociación Ben-cho-Shey, así como
o recente documental “A última viaxe do afiador”, de Aitor Rei, permiten custodiar boa parte da memoria.
Eles foron os protagonistas das saídas de estudo do Congreso, por terras de Liñares, Parada de Sil, Arboiro,
Manzaneda e Trives. O estado da cuestión foi presentado polo editor Olegario Sotelo Blanco, autor de inte-
resantes investigacións sobre Terras de Caldelas. Museos que acollen outros aspectos da memoria do rural
galego e portugués, presentaron tamén a súa historia e actualidade: Vilar de Santos, Allariz, Montalegre e
Museo do Pobo Galego.
Outras achegas de investigación corresponderon a Xosé Carlos Sierra, Fátima Braña, Xosé Manuel González
Reboredo, Santiago Veloso, Isaac Alonso Estravís, Delfín Caseiro e Jorge Rodrigues, desde os máis variados
campos do coñecemento das ciencias sociais e humanas. A maior parte das intervencións foron redactadas
para incluír nas actas. Ademais o profesor Jorge Rodrigues Gomes elaborou unha rigorosa edición do baralle-
te traducido a varios idiomas, coa axuda de diversos colaboradores e colaboradoras: Juan Álvarez e Myriam
Lagremee, (francés), Loren Serio (italiano), Marga Rodríguez Rodríguez (alemán e inglés), Armando Ruivo,
(portugués). Como transfondo dos diversos debates estivo presente sempre a memoria de dous autores que
abriron camiño neste labor de documentar, analizar e divulgar o quefacer dos afiadores e a cultura xerada
ao longo dos tempos: Xosé Ramón e Fernández-Oxea (Ben-Cho-Shey), e Xosé Antón Fidalgo Santamariña,
estudoso dos afiadores e iniciador deste evento congresual para a posta en valor do patrimonio. Tamén houbo
palabras para un escritor da terra que formou parte do programa pero finalmente non puido achegarse ata
Ourense, Xosé Fernández Ferreiro.
As intervencións dos convidados e convidadas doutros territorios, tamén aportaron como diciamos, memo-
ria e reconstrución teórica da memoria: Perrine Bertrand e Bernard Bertrand (autor do texto incluído nas
actas), de Francia; Gionanni Negro, Presidente do Museo d’Arrotino di Stolvizza, Val Resia; Álvaro Campelo,
de Portugal; Juán Amós Núñez, María de Pascual e Javier Díaz de Pardo, do Museo da Cuchillería de Albacete.
Finalmente o tema do “afiado e outras técnicas artesanais de comunidades rurais” convocou a dúas ducias
de investigadores e investigadoras, maioritariamente vencellados ás universidades galegas, pero coa partici-
pación de Portugal e Venezuela. Os relatorios presentados foron vinte, e practicamente todos son recollidos
nesta edición, coa excepción da aportación de Susa Herrera sobre a música dos oficios, que a pesares do seu
interese non contamos co texto escrito. As restantes forman parte das actas deste congreso internacional
que contou no comité científico con notables expertos nas cuestións abordadas, como son: Marcial Gondar
Portasany (USC); Mar Llinares García, (USC); José Antonio Caride Gómez (USC e SIPS); Xavier Úcar Martínez
(Universitat Autónoma de Barcelona e SIPS); Américo Peres. (UTAD e SIPS); Uxío Breogán Diéguez Cequiel.
(UDC e Murguía. revista galega de historia); Narciso de Gabriel Fernández (UDC e Sarmiento. Anuario
Galego de Historia da Educación); Carmen Pugliese (Centro Italiano di Studi Compostellani. Perugia) e
Paula Godinho (Universidade Nova de Lisboa). Para todos os autores de ponencias e relatorios, así como aos
integrantes dos comités, o noso agradecemento.
Tentamos agrupar con algo de coherencia todas as contribucións de ponentes, portadores e relatores, distri-
buindoas en catro partes, sendo as dúas primeiras alusivas ao ámbito etnográfico, tanto investigación, como
musealización; a terceira que aglutina as intervencións de pedagogos e educadores dos distintos niveis, con
propostas de intervención educativa para preservar e por en valor o patrimonio; e finalmente a cuarta que se
centra nas falas gremiais, cunha interesante adenda que contén as traducións do barallete.
Estender o noso agradecemento a entidades colaboradoras, en particular á Deputación Provincial polo
financiamento dos gastos básicos do Congreso e da edición das actas, e tamén a participantes, que por uns
días enriqueceron os debates académicos e respiraron os aires frescos dunha comarca, patrimonio natural e
cultural de incalculable valor, pero que, se non se remedia, quédase sen xente, que enlace o futuro con esta
rica tradición.
II
O OFICIO DO AFIADOR
E A SÚA
MUSEALIZACIÓN
NO PATRIMONIO CULTURAL
EUROPEO