Paraqitja e historisë afro-amerikane si makth përmes realizmit magjik në prozën e Toni Morisonit

216 Pages·2015·1.77 MB·Albanian

UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA
DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE

Paraqitja e historisë afro-amerikane si makth përmes
realizmit magjik në prozën e Toni Morisonit

PUNIM PËR GRADËN "DOKTOR I SHKENCAVE"
NË LETËRSINË AMERIKANE

Përgatiti: Udhëheqës shkencor:
M. A. Albert SHEQI Prof. dr. Maks DAIU

Tiranë, 2014
1
2
Elsës, Aresit dhe Mateos – parajsa ime fizike dhe shpirtërore

3
FALËNDERIME

Falënderimi më i veçantë dhe mirënjohja më e thellë i drejtohet profesorit,
udhëheqësit shkencor dhe udhërrëfyesit tim në fushën e letërsisë, Prof. dr. Maks Daiu, i
cili me përkushtimin e madh dhe përkrahjen e pakursyer ka qenë mbështeja ime më e
vyer në jetësimin e këtij punimi.

Dëshiroj gjithashtu të falënderojë dekanen e Fakultetit të Gjuhëve të Huaja, Prof.
dr. Klodeta Dibra për mbështetjen, ndihmën dhe mirëkuptimin e jashtëzakonshëm.

Gjithashtu, dëshiroj të falënderojë përgjegjësen e departamentit të gjuhës
angleze, Prof. as. dr. Elida Tabaku për ndihmën dhe përkrahjen e pakursyer. Një
falënderim shkon edhe për të gjithë kolegët e departamentit për nxitjen dhe mbështetjen e
tyre në kryerjen e këtij punimi.

Së fundi, dëshiroj të falënderojë familjen time, Elsën, Aresin dhe Mateon, pa
durimin e madh dhe përkrahjen shpirtërore të të cilëve ky punim nuk do të ishte i
mundur.

4
PASQYRA E LËNDËS

FALËNDERIME ........................................................................................................ i
PARATHËNIE ........................................................................................................ 1
HYRJE .................................................................................................................... 4
KREU I – Trashëgimia e prozës afrikano-amerikane dhe Toni Morisoni ........ 7
1.1. Tendenca të zhvillimit të prozës afrikano-amerikane nga fillimet deri më 1970.... 7
1.2. Veçori të prozës afrikano-amerikane në vitet ’70 dhe ’80 ............................... 27
1.3. Rrugëtimi i nobelistes së parë afrikano-amerikane në letërsi ................................ 30
KREU II – Hulumtimi i maktheve të historisë ...................................................... 37
2.1. Zhbirimi i historisë nga këndvështrimi i viktimave ............................................. 37
2.2. Skllavëria dhe mendësia skllavëruese si dhunim i trupit dhe shpirtit njerëzor .... 42
2.3. Makthi shoqëror i racizmit ................................................................................... 54
2.4. Të harrosh a të kujtosh – ky është makthi ............................................................. 63
KREU III – Individi dhe bashkësia ................................................................... 79
3.1. Mëtimi i identitetit në një botë të dhunshme ........................................................ 79
3.1. Gruaja si “plagë që rrjedh gjak” ............................................................................ 89
3.1. Shoqëria nga vrastare në mëkuese për individin ................................................. 102
KREU IV – Estetika e Toni Morisonit ................................................................. 112
4.1. Gërshteimi i estetikës zezake dhe perëndimore në veprën e nobelistes ............... 112
4.2. Koncepti morisonian i bukurisë .......................................................................... 119
4.3. Estetika e xhazit në romanet “E Dashura” dhe “Xhazi” ..................................... 125
4.4. Tradita e së folmes zezake në prozën e Morisonit .............................................. 137
4.5. Leximi pjesëmarrës dhe hapësirat për lexuesin në prozën e Morisonit .............. 147
KREU V – Realizmi magjik dhe Toni Morisoni ..................................................... 159
5.1. Realizmi magjik: origjina, zhvillimi dhe veçoritë .............................................. 159
5.2. Realizmi magjik në prozën e Morisonit .............................................................. 168
5.2.1. Elementet magjike dhe të pashpjegueshme si pjesë e realitetit ..................... 170
5.2.2. Baza mitologjike dhe folklorike e prozës ..................................................... 177
5.2.2. Elementet biblike .......................................................................................... 185
PËRFUNDIME ..................................................................................................... 192
BIBLIOGRAFIA ..................................................................................................... 200

5
Parathënie

0.1. Përligjja e temës

Kjo temë disertacioni në fushën e letërsisë amerikane u përzgjodh për arsyet e
mëposhtme:

Me rrënjët në një traditë të hershme letraro-estetike dhe talentin e spikatur, Toni
Morisoni ka prodhuar një prozë tepër të veçantë, duke u shndërruar nga një shkrimtare
“e skajeve” në një personalitet qendor në letërsinë amerikane.
Morisoni është gjithashtu një ndër shkrimtarët me ndikim të jashtëzakonshëm në
letërsinë dhe kulturën bashkëkohore amerikane dhe botërore, si dhe shkrimtarja
afrikano-amerikane më e vlerësuar në botë. Vepra letrare e Morisonit ka fituar çmime të
shumta, përfshirë edhe çmimin Nobel, si edhe është përkthyer në shumë gjuhë të botës,
përfshirë edhe gjuhën shqipe (me tri vepra të përkthyera).
Proza e nobelistes lexohet nga miliona njerëz në mbarë botën dhe romanet e
shkrimtares janë gurë të rëndësishëm kilometrikë në programet universitare në fushën e
letërsisë në mbarë botën. Këndvështrimi i veçantë i shkrimtares për historinë, traumën,
kujtesën, identitetin, individin apo bashkësinë, i gëshetuar me estetikën e saj e spikatur
përbëjnë joshjen kryesore për studiuesit e prozës së Morisonit në mbarë botën.
Ky punim, duke qenë i pari studim i thelluar në këtë fushë në gjuhën shqipe, synon
të studiojë aspektet tematike dhe estetike të prozës së Toni Morisonit, duke u
përqendruar, natyrisht, te ato tipare të cilat i japin veçantinë dhe forcën artistike veprës
së shkrimtares.
Në këtë mënyrë, punimi rreket të zgjerojë dhe pasurojë njohuritë në lidhje me
veprën e Morisonit për studentët e universiteteve tona në veçanti si edhe për të gjithë
studiuesit e letërsisë amerikane në përgjithësi.
Ne besojmë se nëpërmjet hulumtimit të plotë të veçantive të prozës së Toni
Morisonit ky punim vendos një gur në kritikën letrare si dhe në kulturën e vendit tonë.

0.2. Objekti dhe hipotezat e punimit e studimit

Duke trajtuar prozën e Morisonit në tërësinë e vet, punimi ka për objekt
analizimin dhe nxjerrjen në pah të tipareve më të spikatura të prozës së saj, të cilat
mishërojnë njëkohësisht origjinalitetin artistik të shkrimtares. Duke e vendosur, fillimisht,
në tabanin e vet kulturor, shoqëror dhe letrar që e prodhoi, punimi nënvizon qasjet e reja
dhe të guximshme të përqafuara nga Morisoni si në rafshin tematik dhe në atë estetik.
Studimi ka marrë në shqyrtim edhe sprovat e shumta të botura nga shkrimtarja si dhe
intervistat e saj, por jo veprat e tjera, si librat për fëmijë apo dy dramat apo të vetmin
tregim të botuar të shkrimtares.
Studimet për Morisonin, me disa përjashtime të pakta, janë kryesisht analiza të
fokusuara në vepra të veçanta, prandaj risia e këtij punimi qendron në faktin se e
vlerëson gjithë opusin letrar të shkrimtares si një projekt të plotë të nobelistes për të
sjellë ndryshim në shoqëri, sidomos me mënyrën e të shkruarit dhe të lexuarit të së
shkuarës njerëzore. Punimi gjithashtu e këqyr në mënyrë të gërshetuar veprën e saj,
6
sepse Morisoni nuk sjellë risi vetëm me idetë dhe mesazhet që përcjell por edhe me
mënyrën se si shkrimtarja i shpresh ato.
Ky vështrim sintetik ka si qëllim të vërtetojë se proza e Morisonit i ka rrënjët të
ngulitura në historinë amerikane me qëllimin për të kryer një rishikim dhe paraqitje të
historisë amerikane nga këndështrimi i bashkësisë afro-amerikane, të cilën ajo e
përfaqëson me dinjitet jo vetëm në ShBA por edhe në mbarë botën. Duke e vendosur
theksin te traumat e shkuara dhe të tashme të bashkësisë së vet, nga skllavëria te racizmi,
proza e Morisonit synon të shërbejë si një kujtesë kolektive në mënyrë që ligësitë e
shkuara të mos përsëriten dhe shoqëria të mos i harrojë zezonat e historisë.
Nga i njëjti këndvështrim nga i cili sheh historinë, Morisoni kundron edhe
individin në bashkësi, duke përzgjedhur të rrëfejë historitë e pjesëtarëve më të dobët dhe
më të keqtrajtuar të bashkësisë afro-amerikane: viktimave, jetimëve apo të pambrojturve
të cilët rreken të gjejnë apo të ruajnë identitetin në një mjedis shoqëror të prirur nga
shfrytëzimi, padashuria dhe dhuna.

0.3. Struktura dhe metoda e studimit

Punimi është ndërtuar me pesë kapituj:

Kreu i parë i punimit paraqet një kornizë të zhvillimeve, ecurisë dhe prirjeve të
prozës afrikano-amerikane në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, duke nënvizuar rolin dhe
kontributin e Toni Morisonit në ngritjen e prozës afrikano-amerikane në nivelin më të
lartë estetik. Këtu u hidhet një vështrim i përgjithshëm dhe i shpejtë etapave zhvillimore
të prozës afrikano-amerikane: periudhës së hershme para dhe gjatë Luftës Civile;
Rilindjes së Parë Afro-amerikane gjatë dhe pas epokës së Rindërtimit; Rilindjes së
Harlemit, dhe prozës zezake nga viti 1940 deri në fundin e viteve ’60; një syth i posaçëm
trajton prirjet e prozës afro-amerikane të viteve ’70 dhe ’80, ku një ndër shkrimtarët që
spikati ishte Toni Morisoni. Kreu synon të shtrojë truallin dhe të hapë udhën për një
kuptim të thellë dhe të gjerë të veprës së nobelistes së parë afro-amerikane.
Kreu i dytë dhe i tretë marrin në shqyrtim tematikën qendrore të Morisonit,
ndërsa kreu i katërt dhe i pestë përqendrohen tek estetika e saj, sepse Morisoni ka sjellë
risi në prozë në të dyja këto rrafshe.
Kreu i dytë ka katër nënkapituj dhe trajton disa nga shtyllat kryesore tematike të
prozës së Morisonit: rivlerësimin e historisë dhe përvojës afrikano-amerikane,
skllavërinë dhe mendësinë skllavëruese si prirje njerëzore, racizmin bashkë me pasojat
shkatërruese të tij, si dhe kujtesën si nevojë shpirtërore për t’u shëruar nga makthet dhe
traumat e së shkuarës. Morisoni e këqyr historinë nga këndvështrimi i viktimave apo i
njerëzve të thjeshtë për të treguar pasojat që sjellin vendimet, ligjet apo veprimet e
njerëzve të pushtetshëm. Ndonëse dukuri, në dukje, e çrrënjosur nga historia, Morisoni e
sheh skllavërinë me sytë e një ish-skllaveje, ose si mendësi aspak të lehtë për t’u shkulur
nga sjellja e njeriut, sepse edhe makthet e shkuara mund ta skllavërojnë të tashmen. Kreu
ndalet edhe te racizmi si formë e re veçimi dhe skllavërimi, si edhe te nevoja për të
kujtuar. Kujtesa dhe harresa janë mjetet e përdorura nga afro-amerikanët në përpjekjen
e tyre për mbijetesë, pradaj proza e Morisonit shërben edhe si kujtesë kulturore kolektive
për bashkësinë.
7
Kreu i tretë përmban tre nënkapituj dhe hulumton individin dhe bashkësinë
sikurse i kundron Morisoni. Mëtimi i identitetit në botën plot dhunë të Morisonit është
ndërmarrje e vështirë për individin, i cili shpesh ndihet i pështjelluar, prandaj nuk e ka
aftësinë të gjejë vetveten. Mëdyshja e individit morisonian lidhet me faktin se ai nuk e ka
të qartë nëse është më i mirë konformizmi dhe bashkimi me shumicën apo ruajtja dhe
mëkimi i pavarësisë së plotë. Një syth i posaçëm trajton temën e gruas si plagë të
pashërueshme të shoqërisë. Gratë zezake ia kanë dalë gjithmonë në krye, ndonëse të
ndrydhura apo braktisura nga burrat, prandaj ato janë mishërimi kryesor i mbijetesës.
Përpos individit, proza e Morisonit ka në qendër edhe bashkësinë zezake të cilën e sheh
edhe si sinekdokë të shoqërisë njerëzore. Dy modelet e sjelljeve njerëzore, vrastare dhe
mëkuese për individin, dhe prirjen e shkrimtares për të kaluar nga i para në fillimet e
veta tek i dyti në romanet e fundit i zhbirojmë në një syth të veçantë.
Kreu i katërt ka pesë nënkapituj të konceptuar për të shtjelluar tiparet kryesore të
estetikës e shkrimtares. Në tërësinë e vet estetika e Morisonit është një gërshetim i asaj
afrikano-amerikane me atë perëndimore, sepse Morisoni ka aftësinë mjeshtërore për të
gjetur të përbotshmen tek e përveçmja. Koncepti morisonian i bukurisë është tepër i
veçantë pasi ai mbështetet te bukuria njerëzore sikundër e perceptojnë të gjitha shqisat
njerëzore dhe jo vetëm syri. Një syth i veçantë trajton estetikën e xhazit si tiparin dallues
të shkrimtares. Ky aspekt estetik i jep prozës së Morisonit një origjinalitet dhe lidhje të
fortë me bashkësinë e saj. Një nënkapitull tjetër shtjellon gjuhën që shkrimtarja përdor në
prozën e saj, e cila është pasqyrimi i së folmes zezake. Ndërsa nënkapitulli i fundit i kreut
trajton teknikat letrare që përdor shkrimtarja për të përfshirë në mënyrë aktive në
procesin e kuptimit të veprës edhe lexuesin. Leximi pjesëmarrës është tipar estetik me
shumë rëndësi për Morisonin, prandaj ajo ruan komunikim të vazhdueshëm me
bashkësinë e lexuesve të saj.
Kreu i pestë, po ashtu, hulumton aspektin estetik por duke u përqendruar te lidhja
midis realizmit magjik dhe Morisonit. Në një nënkapitull të vaçantë zhdrivillohet
origjina, zhvillimi dhe veçoritë e realizmit magjik, si rrymë e rëndësishme në letërsinë
botërore. Pastaj, nënkapitulli vijues qëmton elementet e realizmit magjik në prozën e
Morisonit. Aspektet e prozës së saj të cilat e lidhin nobelisten me realizmin magjik janë
ndërkallja e elementeve të pashpjegueshme nga logjika njerëzore si pjesë e realitetit,
përdorimi i visarit mitologjik dhe folklorik për të zgjeruar kufijtë e prozës, dhe huazimi i
elementeve nga Bibla, sepse historikisht bashkësia zezake e ka lexuar Biblën krejt
ndryshe nga bashkësia e bardhë.
Ndonëse është shfrytëzuar një literaturë e pasur, duke përfshirë edhe libra dhe
artikuj shkencorë të botuar kohët e fundit, ne nuk mëtojmë se bibliografia është shteruese
pasi studimet dhe monografitë për Toni Morisonin botohen me një ritëm shumë të shpejtë
në mbarë botën.

8
Hyrje

Bashkësia afrikano-amerikane është grupimi me historinë më të veçantë në Shtetet e
Bashkuara të Amerikës. Historia e kësaj bashkësie është një kalvar mundimesh dhe
vuajtjesh; një kronikë shpërnguljesh të përdhunshme dhe skllavërimi të pamëshirshëm;
por, ajo është edhe histori e jashtëzakonshme qëndrese ndaj shtypjes si dhe lufte për liri,
drejtësi dhe barazi shoqërore. Midis arritjeve të tjera të shumta, bashkësia afro-amerikane
ka prodhuar edhe një letërsi cilësore dhe mund të krenohet sot me plejadën e
shkrimtarëve të mëdhenj. Në panteonin e kësaj letërsie, Toni Morisoni e ka siguruar
tashmë vendin e nderit. Falë talentit të spikatur dhe punës së palodhur, Morisoni ia doli të
shndërrohej nga “një vajzë e thjeshtë nga Loreini” (sikurse e quan shpesh veten
shkrimtarja nëpër intervista) në fituesen e parë afro-amerikane të Çmimit Nobel për
Letërsinë më 7 tetor 1993.
Meqënëse nuk ka, deri më tani, biografi zyrtare për të dhe vetë shkrimtarja nuk ka
pranuar të shkruajë autobiografinë, studiuesit kanë hulumtuar intervistat e shumta të
shkrimtares dhe kanë qëmtuar prej tyre disa aspekte të rëndësishme nga jeta e Morisonit
që kanë lënë gjurmë dhe kanë pasur ndikim në prozën e shkrimtares. E lindur më 18
shkurt 1931 në Lorein të Ohajos, Morisoni pohon me humor se është “fëmijë i
Depresionit”, e rritur në një qytezë ku ndërthureshin kultura, gjuhë dhe raca të ndryshme.
Mjedisi në familje ishte i mbushur me muzikë, rrëfime përrallash dhe historish me
fantazma, ndësa libri qendror i familjes ishte Bibla. Morisoni ishte pjesëtari i parë i fisit
që përfundoi studimet e larta dhe, më pas, mori edhe titullin master në gjuhën angleze me
profilizimin për letërsinë klasike greke dhe romake.
Pas këtyre arritjeve të mëdha, për “vajzën nga Loreini”, dhe pas një pune
njëzetvjeçare si profesore, redaktore dhe nënë e divorcuar, në moshën dyzetvjeçare
Morisoni nisi rrugëtimin në letërsi me romanin “Syri më i kaltër”, dhe, deri më sot, 44
vjet më pas, ajo ka shkruar dhjetë romane, tre libra për fëmijë (si bashkautore me djalin e
vogël), dy drama, një tregim, një libret dhe shumë recensa dhe sprova. Morisoni i shkruan
romanet e saj me shumë ngadalësi dhe i redakton disa herë para botimit dhe rezultati
është një prozë e ngjeshur, e shumëkuptimshme, ndërtekstore dhe me ngjyrime alegorike.
Proza e saj ka meritën e ripërmasimit të historisë dhe përvojës afrikano-amerikane
në Shetet e Bashkuara. Titulli i romanit më të fundit të shkrimtares, “Shtëpia” (2012)
është përsëritje e titullit të një sprove të botuar më 1997, ku Morisoni shkruan: “Nëse do
të më duhej të jetoja në një shtëpi raciale, do të ishte e rëndësishme, të paktën, ta
rindërtoja në mënyrë të tillë që të mos ishte një burg pa dritare ku do të mbahesha me
forcë, një mjedis me mure të trasha të padepërtueshme nga ku nuk dëgjohet asnjë e qarë,
por do të parapëlqeja të ishte shtëpi e hapur, me themel, dhe plot me dyer dhe dritare.”1
Te ky pohim gjendet metafora qendrore e prozës së Morisonit, sepse projekti i saj letrar
është rindërtimi i ideologjisë së “shtëpisë amerikane” dhe rivlerësimi i historisë së vendit
me qëllim që të dëgjohen “të qarat” e njerëzve të shtypur dhe të shfrytëzuar. Nga kjo
pikëpamje, Morisoni mund të vlerësohet si zëdhënësja e rrëfimeve të mbytura të historisë
amerikane.

1 Toni Morrison, "Home", The House that Race Build: Black Americans, US Terrain, Ed. Wahneema
Lubiano, Pantheon Books, New York, 1997, pp. 3-12; p. 4.
9
Nëse e kundron veprën letrare të Morisonit në tërësi, nuk është aspak e vështirë të
dallosh projektin e shkrimtares për të sjellë në qendër të historisë amerikane përjetimet e
afrikano-amerikanëve; për ta shndërruar zezakun modern në “njeriun e dukshëm” të
shoqërisë amerikane.
Nëse i shqyrton periudhat kohore ku i vendosin ngjarjet romanet e Morisonit,
zbulon se nuk ka asnjë epokë të rëndësishme të historisë amerikane të papërfaqësuar në
dhjetë romanet e saj. “Syri më i kaltër” dhe “Sula” hulumtojnë periudhën nga Depresioni
deri në vitet e Lëvizjes për të Drejtat Civile. “Kënga e Solomonit” zhbiron historinë afro-
amerikane nga skllavëria e Rindërtimi deri në vitet ’60 ndërsa “Kukulla prej zifti” dhe
“Dashuria” i vendosin ngjarjet në vitet ’80 dhe ’90. “E Dashura” është shndërruar tanimë
në rrëfimin e ri klasik për skllavërinë. “Xhazi” tregon edhe për “shtegëtimin e madh”,
edhe pështjellimin e “qytetit të madh” që përjetuan zezakët gjatë Rilindjes së Harlemit.
Ndërsa “Parajsa” rrëfen edhe shpërnguljen nga Jugu drejt Perëndimit edhe pamundësinë e
ndërtimit të parajsës me mendësinë e getos dhe të izolimit. “Një akt mëshire” zhyetet në
fundshekullin e shtatëmbëdhjetë dhe tregon sesi u lidh skllavëria me racën e zezë, kurse
“Shtëpia” nxjerr në dritë vitet ’50 si periudhë racizmi të shfrenuar dhe aspak si epokë
mbrothësie e përshkruar në librat e historisë.
Qysh kur shkroi romanin e parë, Morisoni dëshironte të shkuante prozë të
ndryshme nga pararendësit. Ajo pohon se romanin “Syri më i kaltër” e shkroi sepse
dëshironte të lexonte një roman të tillë, por nuk e gjente askund. Kjo përbën tanimë edhe
një nga këshillat që shkrimtarja u jep rishtarëve në letërsi: nëse dëshironi të lexoni një
roman të caktuar por nuk e gjeni, duhet ta shkruani vetë.
Temat qendrore që përshkojnë prozën e Morisonit janë trauma, skllavëria,
racizmi, dhimbja, vdekja, humbja, kujtesa, identiteti dhe mbijetesa. Personazhet e
parapëlqyera të shkrimtares janë vajzat e braktisura dhe të dhunuara fizikisht, seksualisht
dhe psikologjikisht, ose gratë pa burra të cilat gjallojnë të vetmuara në rrethinat e
shoqërisë, ose burrat me identitet të shkallmuar apo me shpirt të përçundnuar. Morisoni
është shkrimtarja e jetimëve që rreken të ndërtojnë jetën e tyre në një botë të mbushur me
dhunë dhe mizori, ku e tashmja si e viktimave dhe e agresorëve përcaktohet nga e
shkuara.
Morisoni është e vetëdijshme se askush nuk e ka forcën për të ndryshuar të
ardhmen, por, si shkrimtare, ajo mëton se mund t’ia dalë të ndryshojë të shkuarën, duke
ndryshuar mënyrën se si njerëzit e shohin dhe e lexojnë atë. Mirëpo kur lexojnë prozën e
Morisonit, studiuesit mbajnë gjithmonë parasysh se ajo ose i çmonton ose i zgjeron
këndvështrimet tradicionale dhe mendësitë kulturore mbizotëruese, duke ofruar qasje të
reja në një prozë sa të thjeshtë në gjuhë aq dhe të ndërlikuar në ide. Kësisoj, ndonëse
romanet e saj gëlojnë nga personazhet e grave dhe vjazave, Morisoni nuk e pranon se
shkruan prozë feministe dhe i vlerëson lëvizjet që përfundojnë me -iste si pozicione të
mbyllura. Ndonëse pohon se armiku nuk është burri, por patriarkalizmi si mendësi
mbizotëruese, ajo nuk beson se zëvendësimi i tij me matriarkalizmin është zgjidhja e
duhur. Sipas saj, ky do të ishte thjesht një imitim me përfundim të njëjtë.
Morisoni e ka bërë të qartë se “kuptimi i një romani gjendet te struktura.”2 Por ajo
ka shkruar romane me struktura tepër të ndërlikuara që e lidhin shkrimtaren me Uilliam
Folknerin, Xhejms Xhojsin apo Virxhinia Ulfin. Morisoni e shpërfill rrëfimin kronologjik

2 Carolyn Denard, (ed.), Toni Morrison: Conversations, University Press of Mississippi, Jackson, 2008, p.
218.
10