öz 18 ve 19. yüzyılda bġrecġk sancağında ġktġsadġ ve sosyal yapı

404 Pages·2009·3.06 MB·Turkish

ÖZ

18 VE 19. YÜZYILDA BĠRECĠK SANCAĞINDA ĠKTĠSADĠ
VE SOSYAL YAPI

Arşiv kaynaklarına dayalı ampirik çalışmamız, Osmanlı mali ve sosyal
yapısını anlamaya yönelik olarak yapılmıştır. Uygulamada yerel faktörler den
kaynaklanan farlılıkların, Malikane, Vakıf, Tımar sistemlerinde ön plana çıktığı
belirlenmiştir.

Bölge Ekonomisini derinden etkilemiş olan tersane organizasyonu ve nehir
taşımacılığı, tarihsel süreç ve bütünlükte, bağlı müesseleri ile birlikte
değerlendirilmiştir. Nehir taşımacığının uluslar arası rekabete konu olması boyutu da
ele alınmıştır.

Kısaca bir taşra ekonomisi üzerinden, büyüme sorunu çerçevesinde, mali
yapıdaki değişimin iktisadi- sosyal yapıdaki etkisi belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Fırat Nehri, aşiret, tımar, malikane, tersane.
iii
ABSTRACT

ECONOMIC AND SOCIAL STRUCTURE IN THE
BIRECIK SANCAK BETWEEN 18TH AND 19TH CENTURIES

Our empirical study of archival sources aim at understanding both fiscal and
social structures of the Ottoman State. It was found out that the practical differences
that stemmed from local factors showed themselves clearly in systems of Malikane,
Waqf and Timar.
Organization of shipbuilding yards and river transportation that had a
profound effect on the Regional Economy have been studied within a historical
continuum in connection with the relative organizations.
The effects of changes to the fiscal structure on both economic and social
levels have been determined through a study of provincial economics in relation to
the question of growing.
Keywords: Euphrates River, nomadic tribe, timar, malikane (country estate),
shipyard.

iv
ÖNSÖZ

Osmanlı mali yapısındaki 18. ve 19. yüzyılda mali yapının ve yapıdaki
dönüşümün bir taşra ekonomisinde tezahürünü inceleyen çalışmamızda, konuya yönelik
birincil kaynaklar olan Osmanlı Arşiv belgeleri ciddi bir yoğunluğa sahiptir. Arşiv
belgelerinin bürokrasi belgeleri olmalarından dolayı, yapılan değerlendirmelerde paralel
fonlarla, teyitlerin yapılması zorunlu unsurlardan biri olarak karşımıza çıkmıştır.

Çalışmamızda zaman periyodunun tespitinde, bölgenin önemli aktörleri olan
aşiretler bakımından da önem arz eden seneler belirlenmiştir. Aşiretlerin 17. yüzyıl sonu
ve 18.yüzyıl başı itibarı ile iskan politikalarında yoğunluk kazandırılması ve Birecik‟in
sancak statüsünde bağlı olduğu Rakka eyaletinin iskan sahalarından biri olarak
belirlenmesi, araştırmamızın da başlangıç dönemini oluşturmuştur. Çalışmanın
sonuçlandırılmasında da, 19.yüzyıl boyunca bölgedeki iktisadi hayatı çökerten Anaze
aşiretinin Hille‟ye iskanı ile sona eren bir devir esas alınarak, iskan senesi olan 1873
senesi dikkate alınmıştır.

Üç Bölümde ele aldığımız tezimizin Birinci bölümünde,Şehir ekonomisi ve
sosyal yapı konusu ele alınmıştır. Bu bölümde nüfus, fiziki alt yapı, ticari hayat, vakıf
alt başlıklarında konular ele alınmıştır. İkinci bölümde mali yapı konusu
değerlendirilmiş olup, bu bölümün Birecik gelirlerinin yapısı ve performansı ile
Tanzimat sonrası süreçteki genel değişimin değerlendirilmesi yapılmıştır. Son bölümde
ise Birecik sancağının, 18. yüzyıl boyunca iktisadi ve sosyal yapısını derinden etkileyen
tersanecilik ve sancağı bölgesel bir ticari üst haline gelmesini sağlayan nehir
taşımacılığı konusu değerlendirilmiştir.

Tarihi süreç de iktisadi ve sosyal yapıdaki değişimin belirlenmesi, her konu
başlığının içinde değerlendirilmiştir. Arşiv dokümanteri veri tabanımızın teşkilinde en
önemli kısmı oluşturmuştur. Belgelerin bürokrasi dokümanteri olmasından dolayı,
geleneksel yapıdan Tanzimat‟a geçildiği dönemde belgelerin yönünü takip edebilmek
daha karmaşık hale gelmiştir.
v
Çalışmamızda Osmanlı mali yapısındaki dönüşümünün, Birecik özelinde taşrada
yansımasının belirlenmesi ve uygulama sonuçlarında genel yapıya göre meydana gelen
farklılaşmanın belirlenmesi yapılmıştır.

Her çalışma kendi içinde zorluğunun barındırmaktadır. Ancak İktisat Tarihi
çalışmalarında zorluğun derecesi daha yüksek olmakla birlikte Hocalarımızın
sağladıkları katkıları ile bu zahmetli süreçte açılımlar sağlanabilmiştir. Çalışmamda
değerli yardımlarını gördüğüm tez danışmanım Prof. Dr. Tevfik Güran‟a, izleme
komitesindeki hocalarım Prof. Dr, Ahmet Kal‟a, ve Prof. Dr. Ahmet Tabakoğlu‟na ve
İktisat Tarihi kürsüsündeki tüm hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim.

vi
ĠÇĠNDEKĠLER

ÖZ ............................................................................................................................... iii
ABSTRACT ............................................................................................................... iv
ÖNSÖZ ........................................................................................................................ v
ĠÇĠNDEKĠLER ........................................................................................................ vii
GĠRĠġ .......................................................................................................................... 1
1. ġEHĠR EKONOMĠSĠ VE SOSYAL YAPI .......................................................... 4
1.1. Birecik Şehrinin Tarihi ...................................................................................... 4
1.2. Şehrin Fiziki Yapısı .......................................................................................... 8
1.2.1. Nüfus .......................................................................................................... 9
1.2.1.1. Kazanın Genel Nüfus Durumu ............................................................ 9
1.2.1.2. Nahiyelerin ve Tımar Karyelerinin Genel Nüfus Durumu ............... 12
1.2.1.3. Urfa Vilayeti ve Birecik Kırsalında Genel Nüfus Yapısı ................. 13
1.3. Nüfus ve Mali Yapı ......................................................................................... 18
1.3.1. Mali Yükümlülüklerin Sosyal Yapıya Etkisi ............................................... 18
1.3.2. Mali Yükümlülükleri Yerine Getiren Halkın Korunması ........................ 19
1.3.3. Avarız ....................................................................................................... 19
1.4. Vakıflar ........................................................................................................... 20
1.4.1. Vakıf Kavramı .......................................................................................... 20
1.4.1.1. Vakıf Türleri...................................................................................... 20
1.4.2. Fetih Dönemi Vakıfları Birecik Şehir Vakıfları....................................... 21
1.4.3. Rumkale Şehir Vakıfları .......................................................................... 22
1.4.4. Tanzimat Sonrası Urfa Vakıflarının Genel Durumu ................................ 24
1.4.5. Nizip Vakıf Gelirlerinin Değerlendirilmesi ............................................. 29
1.4.5.1. Genel Giderler Bakımından .............................................................. 29
1.4.5.2. Nizip Vakıflarının Akar Bileşimleri.................................................. 32
1.4.5.3. Nizib‟in En Büyük Vakfı Şeyh Davut Zaviyesinin Mali Analizi .... 33
1.4.6. Vakıf Kırsal Akarlarının Yapısı ve Aşar İhaleleri ................................... 36
1.4.6.1. Akarların Yapısı ................................................................................ 36
1.4.6.2. Vakıfların Aşar İhaleleri ................................................................... 38
1.4.7. Bir Kriz Döneminde Vakıf Aşar Yönetimi .............................................. 39
1.4.8. Vakıf Personelinin Reel Satın Alma Güçleri ........................................... 45
1.4.9. Vakıfların Mali Denetiminde Değişim..................................................... 45
vii
1.4.10. Vakıflar ve Sosyal Hayat ....................................................................... 52
1.4.10.1. Evkaf Nezaretini Kurulması ve Sonrası Dönemde Vakıfların
Yönetimi ......................................................................................................... 55
1.4.10.2. Vakıf Çalışanlarının Atama Usulleri ............................................... 55
1.4.10.3. Vakıf İsimleri ve Şehir Kimliği İlişkisi ........................................... 57
1.4.10.4. Zaviye Vakıflarının Sosyal Çevrelerine Etkileri ............................. 59
1.5.1. Rakka Eyaletinin Aşiret İskanındaki Konumu ......................................... 60
1.5.1.1. 18.yy Rakka İskanları........................................................................ 60
1.5.2. Rakka Eyaleti ve Birecik Sancağından Aşiret Firarları ........................... 62
1.5.2.1. Firar Sonrası Aşiretlerin Yeniden İskanları ...................................... 66
1.5.3. Birecik Aşiret Firarları ve Firarların Sancak Maliyesindeki Yeri ............ 69
1.5.4. Rakka ve Birecik Aşiretlerinin Genel Mükellefiyetleri ........................... 71
1.5.4.1. Birecik Aşiretleri ............................................................................... 73
1.5.4.1.1. Barak Aşireti .............................................................................. 74
1.5.4.1.2. Baziki Aşireti ............................................................................. 76
1.5.4.2. Suruç Aşiretleri ................................................................................. 86
1.5.4.2.1. Gökçeöyük Cemaati ................................................................... 86
1.5.4.2.2. Berazi Aşireti ............................................................................. 89
1.5.4.2.3. Şeyhanı Abbasiyan Cemaati ...................................................... 94
1.5.4.3. Suruç Aşiretlerinin Genel Yapıda Durumları ................................... 96
1.5.4.4. Birecik Aşiretlerinin Genel Durumu ................................................ 97
1.6. Ticaret ve Tarım ............................................................................................ 111
1.6.1. Birecik‟te Ticaret ................................................................................... 111
1.6.1.1. Gayrimüslim Nüfusu ve Şehir Ekonomisinde Yerleri .................... 113
1.6.1.2. Transit Ticaret ................................................................................. 117
1.6.1.3. İskele Gümrüğü ............................................................................... 117
1.6.1.5. Hayriye Tüccarlığı Uygulaması ...................................................... 122
1.6.2. Tarım ...................................................................................................... 123
1.6.2.1. Bağcılık Bahçecilik ve İki Sözlü Tarih Kaynağı............................. 127
1.6.2.1.1. Bahçecilik ................................................................................. 127
1.6.2.1.2. Bağcılık .................................................................................... 128
1.7. Bozulan Mali Denge Asayiş Sorunu ............................................................ 130
1.7.1. Baziki Şarkiyan Beyi Milli Teymur İsyanı(1206) ................................. 131
1.7.2. Mültezim Hasan Ağa İsyanı (1212) ....................................................... 133
1.7.3. Aliübeyd Aşireti İsyanı (1217) .............................................................. 134
viii
1.7.4. Fahl Halil Olayı(1236) ........................................................................... 136
1.7.5. Yeniçeri Ocağının Kapatılması ve Asayişe Etkisi ................................. 136
1.7.6. Rumkale Voyvodası Bekir bey(1247/1832) .......................................... 137
1.7.7. Birecik Gailesi (sene; 1247/1832) .......................................................... 137
1.7.8. Mısır Hadisesi Sırasında Birecik ............................................................ 139
1.7.9. Mısır Hadisesi Sonrası Genel Durum .................................................... 140
1.7.10. Bozulan İstikrar Sonrası Süreç ve Anaze Aşireti ................................. 141
1.7.11. Urfa Liva Meclisinin Tedbir Önerileri ................................................. 143
1.7.12. Liva Meclisinin Talepleri Karşısında Reel Politik Durum .................. 144
1.7.13. Bir Tedbir Yolu Olarak Aşiretlerin Sürekli Takibi .............................. 146
1.7.14. Aneze Aşiretinin Son Darbesi .............................................................. 147
1.7.15. Sorunun Sona Ermesi ........................................................................... 147
1.7.16. Asayiş Sorunu ve Genel Sonuçları ....................................................... 148
2. RAKKA VE BĠRECĠK GELĠRLERĠ .............................................................. 140
2.1. Birecik sancağında 18, yy başında genel mali durum ve Yapılanma Süreci 140
2.1.1.1. Yapılanma Sürecinde Eyalet Valilerinin Konumu .............................. 142
2.1.2. Rakka Hazinesi Gelirleri ........................................................................ 145
2.2. Rakka Hazinesi mukataaları ve Birecik Malikaneleri(1146-49) ................... 150
2.2.1. Birecik Mukataalarında Tımarlıların Konumu....................................... 160
2.2.2. Hazinenin 1148 –49 seneleri varidat ve Masrafı.................................... 161
2.2.3. Diyarbekir‟den Bağdat‟a Zahire İrsalinde Rakka Hazinesinin Yeri ...... 163
2.2.4. Rakka Hazinesi mukataaları ve Birecik Malikaneleri(1176) ................. 165
2.3. Mahlul kalan mukataalar ............................................................................... 146
2.4. Malikanelerin Ferağ ile Devirleri .................................................................. 148
2.5. Kamu Gelirleri ve Bakaya Sorunu ................................................................ 149
2.5.1. Mansure Hazinesi Döneminde Birecik Mukataaları .............................. 149
2.5.2. Mansure Hazinesi Sonrası Rakka Eyaleti ve Birecik Sancağı Varidatı . 151
2.5.2.1. Aşiret Varidatları ............................................................................. 151
2.5.3.1. Malikane Bakayaları ....................................................................... 162
2.5.4. Malikanelerin Mahlul Kalmaları ............................................................ 167
2.5.5. Malikane İşletmeciliğinde Rakka Valileri ............................................. 168
2.6. Tanzimat Dönemi Mali Yapı ........................................................................ 169
2.6.1. Mali Alt Yapının Belirlenmesi ve Nüfus Sayımı ................................... 169
2.6.2. Halkın Yeni Döneme Adaptasyonu Süreci ............................................ 170
2.6.3. Aşar Yönetimi ........................................................................................ 171
ix
2.6.4. Urfa‟da Tanzimat Uygulamasına Geçiş ve Tepkiler .............................. 173
2.6.5. Gayrimüslim Nüfusun Belirlenmesi ...................................................... 175
2.6.6. Kadim İmtiyazların Tanzimatla Kaybedileceği Endişesi ....................... 180
2.6.7. Zorunlu Askerlik Uygulamasına Tepki .................................................. 180
2.6.8. Berazi Aşiretinin Zahire İrsaline Tepkileri ............................................ 182
2.6.9. Tanzimat‟a Geçiş Öncesinde Bir Gereklilik Olarak Bütçe İbrazı .......... 184
2.6.10. Tanzimat Uygulamalarında ve Kamu Görevlilerinin Durumu ............ 190
2.6.10.1. Valinin Azli ................................................................................... 190
2.6.10.2. Mal Müdürünün Azli..................................................................... 191
2.6.11. Tanzimat Sonrası Arazi Tasarrufları .................................................... 192
2.6.12. Mali Yönetimin Yapısı ......................................................................... 193
2.6.12.1. Aşar İhalesinin Yerel Unsurlara Yapılması .................................. 193
2.6.12.2. Yazışmaların Doğrudan Yapılması ............................................... 194
2.6.12.3. Aşar Varidatının Nakden Gönderilmesi ........................................ 194
2.6.13. Kamu Harcamalarının Yapısı ............................................................... 195
2.6.13.1. Personel Ödemeleri ....................................................................... 195
2.6.13.2. Personel Dışı Giderler ................................................................... 197
2.6.13.3. Kamu Personel Harcamalarının Yapısında Değişim..................... 199
2.7. Kamu Harcamaları Yönetiminde Kaza Meclisleri ........................................ 200
2.7.1. Yönetimde Meclisler ve Alt Yapı Yatırımları ....................................... 200
2.7.1.1. Yönetim de Meclisle ....................................................................... 200
2.7.2. Halkın, Sorunlarında Liva ve Kaza Meclislerin Muhatap Almaları ...... 201
2.7.3. Kamu Gelirlerinin Arttırılmasındaki Rolü ............................................. 201
2.7.4. Maliye ve İdarede Yetki Alanın Belirlenmesi ....................................... 202
2.7.5. Aşar İhalelerindeki Konumları ............................................................... 203
2.7.6. Mali Yönetimde Yerel Kamu Yönetimine Müdahaleleri ....................... 203
2.7.7. Mali Suçlardaki Konumları .................................................................... 204
2.7.8. Alt Yapı Yatırımlarında Meclisler ......................................................... 206
Şurayı Devlet‟ten , Haleb Umum meclisin yatırım talepleri................................ 206
2.8. Tımar Sistemi ve Birecik Uygulaması .......................................................... 210
2.8.1. Tımar Sistemi ve Birecik ....................................................................... 210
2.8.1.1. Birecik Sancağında Tımar Tahsisi Uygulaması .............................. 211
2.8.1.2. On Sekizinci Yüzyıl Başında Birecik Tımarlarının Durumu .......... 212
2.8.1.3. Birecik de 1695/ 1742 seneleri Arasında Tımar Tevcihleri ............ 214
2.8.2. Tımar Ehli Mükellefiyetliklerinden Cebelü Ödemeleri ......................... 218
x
2.8.2.1. Tımar Ehli Ödemelerinden “Malı Bedeliye” .................................. 221
2.8.2.2. On Dokuzuncu Yüzyılda Tımar Uygulanması ................................ 222
2.8.2.4. Rakka Eyaleti Tımarları ve Birecik Tımarları Miktarı ................... 224
2.8.2.5. Mısır Hadisesi Esnasında Tımar Ehlinin Durumu .......................... 225
2.8.2.6. Hüccacı Müstahfız Alaylarının Teşkili ve Öncesindeki Süreç ....... 229
2.8.2.7. Tımar Sayımı İle Durum Tespiti ..................................................... 229
2.8.2.8. Tımarlıların Zaptiye Hizmetine Alınmaları .................................... 231
2.8.2.9. Tımarlıların Hacıların Korunmasında İstihdamları ......................... 232
2.8.2.10. Hüccacı Müstahfız Tımarlılarının Genel Durumu ........................ 232
2.8.2.11. Alay Mensuplarının Tahriri(sene; 1273) ....................................... 234
2.8.2.12. Alayların Başarı Durumu ve Tasfiye Süreci ................................. 235
2.8.2.13. Tımarlı Arazilerin Statüsünde Değişim ........................................ 236
2.8.2.14. On dokuzuncu Yüzyılda Tımar Sisteminin Uygulanması ........... 237
2.8.2.15. Birecik Genel Yapısında Tımar Sisteminin Yeri .......................... 239
3. TERSANE VE NEHĠR ULAġIMI .................................................................... 273
3.1. SİVİL TAŞIMACILIK ................................................................................. 273
3.1.1. Transit Ticaret de Nehir Taşımcılığı ...................................................... 273
3.1.1.1. Birecik İskelesinin Osmanlı Fethi Ve Sonrasındaki Süreç de Durumu
...................................................................................................................... 273
3.1.1.2. On Dokuzuncu Yüzyılda Birecik Eksenli Olarak Nehir Taşımacılığı
Teşebbüsleri ................................................................................................. 273
3.1.1.2.1. İngiltere‟nin Teşebbüsleri ........................................................ 273
3.1.1.3. Diyarbekir Vilayetinin Vilayetin İmarı İçin Fırat da Taşımacılk
Teşebbüsü ..................................................................................................... 285
3.1.1.4. Ergani Madeninin Birecik Üzerinden Yurt Pazarlarına
Ulaştırılmasında Nehir Taşımacılığı ........................................................... 288
3.1.2. Nehir Taşımacılığı ve Kara Gümrüğü .................................................... 289
3.1.3. Fırat‟an Geçişlerde Kayık İşletmeciliği ................................................. 293
3.1.3.1. Kayık Resimlerinin İdaresi ............................................................. 295
3.2. Kamu Merkezli Taşımacılık Faaliyetleri Ve Tersane ................................... 298
3.2.1. Tersanenin Kuruluş Yeri ........................................................................ 298
3.2.2. Kereste temini ........................................................................................ 300
3.2.3. Genel Olarak On Sekizinci Yüzyılda Gemi İnşası ................................. 304
3.2.4. Gemi İnşaa Tekniği Ve Maliyet Yapısı ................................................. 305
3.2.5. 1146-47 senelerinde Sefine İnşa Giderlerinin Yapısı ............................ 323
3.2.6. Tersane Ücretleri ve Satın Alma Gücü .................................................. 328
xi
3.2.7. Tersane Muhasebe Defterlerinin mukayeseli Tahlilleri ....................... 334
3.2.8. Tersanede İstihdamı Örneği Olarak Demirci Esnafı .............................. 338
3.2.9. Ücretlendirme Politikasında Değişim .................................................... 342
3.3. Hububat Nakli ve Tersane Faaliyetlerinde Haberleşme Organizasyonu ...... 345
3.4. Mühimmat Ve Zahire Organizasyonu ........................................................... 347
3.4.1. Mühimmat Nakli .................................................................................... 347
3.4.2. Zahire Alımı ve Nakli ............................................................................ 349
3.4.3. Zahire Teminin de Naklinde Alınan Tedbirler....................................... 356
3.4.4. Zahire Naklinin Finansmanı ................................................................... 363
SONUÇ .................................................................................................................... 359
KAYNAKÇA .......................................................................................................... 366
xii