otizm spektrum bozukluğu aile bilgilendirme rehberi

71 Pages·2014·4.3 MB·English

Engelli ve Yaşlı Hizmetleri
Genel Müdürlüğü
OTİZM SPEKTRUM
BOZUKLUĞU
AİLE BİLGİLENDİRME
REHBERİ
2014
ENGELLİ VE YAŞLI HİZMETLERİ
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
OTİZM SPEKTRUM
BOZUKLUĞU
AİLE BİLGİLENDİRME
REHBERİ
2014
Editör
Prof. Dr. Atilla Cavkaytar
Yazarlar
Doç. Dr. Şerife Yücesoy Özkan
Doç. Dr. Yasemin Ergenekon
Yrd. Doç. Dr. Aysun Çolak
Yrd. Doç. Dr. Özlem Kaya
SUNUŞ

ISBN: 978-605-4628-69-8 Ülkemizde, otizm spektrum bozukluğu tanısı almış bireye sahip
ailelerin ve otizmli bireylerin artan ihtiyaçları ve çeşitlenen talep-
lerini karşılamak üzere otizmli birey ile ailelerinin yaşam kalitesini
Bu yayın Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Engelli ve Yaşlı
artırmak, ailelere destek vermek, sistemli ve nitelikli bakım hiz-
Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından “Otizm Spektrum
metinin sunulabilmesini sağlamak üzere uygun politikaların ge-
Bozukluğu Ulusal Eylem Planı Taslağı Çerçevesinde
liştirilmesine yönelik Bakanlığımızca “Otizm Spektrum Bozukluğu
Gerçekleştirilecek Olan Farkındalık ve Bilgilendirme Seminerleri
Eylem Planı Taslağı” oluşturulmuştur.
Projesi” kapsamında 2014 yılında bastırılmıştır. Tüm yayın hakları
Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü’ne aittir, ücretli
2 Nisan 2013 tarihinde ilgili taraflarla ve kamuoyu ile paylaşılan
satılamaz.
“Otizm Spektrum Bozukluğu Ulusal Eylem Planı Taslağı”nın ön-
celikli konu alanları arasında toplumun tüm kesimlerinin otizm
Farkındalık ve Bilgilendirme Seminerleri Proje Ekibi
konusunda farkındalık düzeyinin arttırılması ve kurumlararası iş-
birliğinin geliştirilmesi bulunmaktadır.
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü
Eğitim, Rehabilitasyon ve Sosyal Hayata Katılım Daire Başkanlığı Bu doğrultuda; yayınlandığı tarihten itibaren otizm konusunda
çalışmaları ve ilgili kurumlarla işbirliğini sürdüren Bakanlığımız anı-
Elçin ER Daire Başkan V. lan Taslak kapsamında Sakarya, Nevşehir, Bursa, Ordu, Mersin,
İzmir, Muğla, Gaziantep, Elazığ, Kütahya ve Konya olmak üzere
Yurdagül GÜNEŞ Eğitim Uzmanı 11 ilde “Otizm Spektrum Bozukluğu Farkındalık ve Bilgilendirme
Dr. Nejla OKUR ASP Uzmanı Seminerleri Projesi”ni uygulamıştır. Proje ile otizm spektrum bo-
Fatma Erbil ERDUGAN ASP Uzmanı zukluğunun kamuoyunda tanıtılması ve otizm konusunda top-
lumda duyarlılığın artırılması için bilgilendirme, bilinçlendirmeye
yönelik farkındalık seminerleri düzenlenmesi hedeflenmiş ve bu
Projenin Danışmanı kapsamda, toplumda duyarlılığın artırılması amacıyla profesyo-
neller ile ailelerin bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesine yönelik
Prof. Dr. Atilla Cavkaytar farkındalık seminerler gerçekleştirilmiş, toplamda 2750 kişinin bil-
gilendirilmesi sağlanmıştır. Seminerin hedef grubu içerisinde ön-
Danışman Yardımcıları celikle otizmli birey ve/veya otizme eşlik eden zihin engeli olan
Doç. Dr. Şerife Yücesoy Özkan bireye sahip aileler ile bunlara yönelik Sivil Toplum Kuruluşu tem-
Doç. Dr. Yasemin Ergenekon silcileri; illerdeki kamu kurum ve kuruluşları (Aile ve Sosyal Politi-
kalar İl Müdürlüğü, İl Milli Eğitim Müdürlüğü, İl Sağlık Müdürlüğü,
Doç. Dr. Oktay C. Adıgüzel
İl Halk Sağlığı Müdürlüğü, Belediyeler vb.) nın çalışanları; illerdeki
Yrd. Doç. Dr. Aysun Çolak üniversitelerin “Engelli Koordinasyon Birimleri”nde görev yapan
Yrd. Doç. Dr. Özlem Kaya personel ile ilgili bölümlerin öğrencileri yer almıştır.
Dil ve Anlatım Uzmanı Bu yayın, Taslağın ana faaliyetlerinden biri olan farkındalık bil-
gilendirme amacıyla hazırlanmış olup ailelerin ve konu ilgili tüm
Yrd. Doç. Dr. Serap Cavkaytar
tarafların yararlanabileceği bir kaynak niteliği taşımaktadır.

(2014, ANKARA) Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı
Önsöz
Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) olan çocuklar özel ge- eğitimlerinde kullanılan bilimsel dayanaklı uygulama-
reksinimleri olanlar arasında artan yaygınlık oranlarıyla lara ilişkin açıklamalara yer verilmiştir. Beşinci bölümde
dikkat çeken çok özel bir gruptur. OSB, beraberinde davranış yönetimi, altıncı bölümde öğretim sunma, ye-
pek çok bilinmezi getirmektedir. Pek çok özel grupla dinci bölümde geçiş, sekizinci bölümde ise OSB ve aile
karıştırılma olasılığı olan OSB, kimi zaman bireyde görü- konularına değinilmiştir. OSB Aile Rehberinin yazımında
len aşırı davranış sorunlarıyla kimi zaman takıntılı davra- dünyadaki ve Türkiye’deki kuramsal ve uygulamaya iliş-
nışlarla kimi zaman da iletişim ve etkileşim sorunlarıyla kin bilgiler paylaşılmıştır. Kitap akıcılığının bozulmaması
kendini gösterir. için kaynaklar, bölüm içinde numaralı olarak verilmiş,
her ünitenin sonunda da ilgili ünitenin yazımında yarar-
Günümüzde bir yandan OSB’nin nedenlerine ilişkin ça- lanılan kaynakların bütünü yer almıştır.
lışmalar sürerken bir yandan da OSB’nin çocuklarımız
üzerindeki etkilerini en aza indirmeye yönelik araştırma- OSB Aile Rehberi “Otizm Spektrum Bozukluğu Ulusal Ey-
lar sürmektedir. Dünyada ve Türkiye’de sayısı gittikçe lem Planı Taslağı Kapsamında Gerçekleştirilen Farkında-
artan OSB’ye ilişkin farkındalığın sağlanmasında artık lık ve Bilgilendirme Seminerleri” projesi kapsamında ya-
kaybedecek zaman kalmamıştır. Başta aileler olmak zılmıştır. Oldukça yoğun bir birikimin özetlenmiş hali olan
üzere, sağlık kuruluşları, eğitim kurumları, sosyal güvenlik OSB Aile Bilgilendirme Rehberi adlı kitabın tüm tarafların
birimleri ve özellikle sivil toplum örgütleri işbirliğinde ko- yararlanabileceği pratik bir rehber olması dileğiyle…
nuya acil çözüm önerileri geliştirilmelidir.
İlk defa tanımlanan 1943 yılında OSB, günümüzde çok Prof. Dr. Atilla CAVKAYTAR
sık rastlanan bozukluklar içerisinde gösterilmektedir. Proje Danışmanı ve Editör
OSB Aile Bilgilendirme Rehberiyle OSB’yi tüm taraflara Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi
tanıtma sorumluluğunu ve görevini yerine getirmeye Özel Eğitim Bölümü
çalışmaktayız. Bu rehber OSB’yi bilimsel açıdan tanıtma- 1 Eylül 2014
yı amaçlarken, aynı zamanda aileler için çocuklarının
doğru hizmet alıp almadıkları konularında ayırt edici bil-
giye sahip olmalarını sağlayacaktır.
OSB Aile Rehberi sekiz bölümden oluşmaktadır. Birin-
ci bölümde otizm spektrum bozukluğuna (OSB) ilişkin
temel kavramlar açıklanmış, ikinci bölümde OSB olan
bireylerin değerlendirilmesi, üçüncü bölümde eğitim
ortamları, dördüncü bölümde OSB olan çocukların özel
İçindekiler
BÖLÜM 1 YENİ DAVRANIŞLAR KAZANDIRMA 73
PROBLEM DAVRANIŞLARI AZALTMA 76
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNU ANLAMAK 11
ÖNERİLER 80
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNUN TANIMI 11
KAYNAKÇA 81
OSB’NİN OLASI NEDENLERİ VE RİSK FAKTÖRLERİ 12
YAYGINLIK 14 BÖLÜM 6
FARKINA VARMA VE ERKEN BELİRTİLER 14 OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLER İÇİN
ÖZELLİKLERİ 16 EĞİTİM-ÖĞRETİM UYGULAMALARI 85
KAYNAKÇA 20 ÖĞRENME ORTAMLARINI DÜZENLEME 86
BÖLÜM 2 UYGUN VE İŞLEVSEL BİR BİREYSELLEŞTİRİLMİŞ EĞİTİM PROGRAMI (BEP)
HAZIRLAMA, UYGULAMA VE PROGRAMIN ETKİLERİNİ İZLEME 88
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLERİN
ÖĞRENCİYE UYGUN ÖĞRETİM PROGRAMI GELİŞTİRME SÜRECİ 93
DEĞERLENDİRİLMESİ 25
İŞLEVSEL BECERİLER İÇİN BİREYSELLEŞTİRİLMİŞ EĞİTİM PROGRAMI (BEP)
TARAMA 26
HAZIRLAMA 95
TANILAMA 27
ÖĞRENİLEN DAVRANIŞLARIN KALICILIĞINI VE GENELLEMESİNİ
SINIFLAMA 30 SAĞLAMA 95
YÖNLENDİRME 31 ÖĞRETİMDE TEKNOLOJİ KULLANIMI 96
ÖNERİLER 32 ÖNERİLER 98
KAYNAKÇA 34 KAYNAKÇA 100
BÖLÜM 3 BÖLÜM 7
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLERE YÖNELİK EĞİTİM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLER İÇİN
ORTAMLARI VE DÜZENLEMELER 37 GEÇİŞ SÜRECİ VE HİZMETLERİ PLANLAMA 105
OSB OLAN ÇOCUKLARIN EĞİTİMİ 38 GEÇİŞ TANIMLARI 106
ÖZEL EĞİTİM UYGULAMA MERKEZLERİ 43 GEÇİŞ DÖNEMLERİ 106
ÖZEL EĞİTİM VE REHABİLİTASYON MERKEZLERİ 44 GEÇİŞLERİN TEMEL ÖZELLİKLERİ 107
GENEL EĞİTİM ORTAMLARI 45 OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLERİN YAŞAMINDAKİ
ÖNERİLER 47 ÖNEMLİ GEÇİŞ DÖNEMLERİ 107
KAYNAKÇA 48 GEÇİŞ PLANLAMALARI 111
BÖLÜM 4 TOPLUMSAL YAŞAMA KATILIM, BAĞIMSIZ YAŞAM VE YAŞAM KALİTESİ 113
ÖNERİLER 118
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLER İÇİN BİLİMSEL
DAYANAKLI UYGULAMALAR 53 KAYNAKÇA 120
BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR 54 BÖLÜM 8
OSB OLAN BİREYLER İÇİN EN İYİ UYGULAMAYA KARAR VERME 59 OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLER VE AİLELER 125
ÖNERİLER 60 FARKINDALIK SÜRECİNDE YAŞANANLAR 126
KAYNAKÇA 61 TANILAMA SÜRECİNDE YAŞANANLAR 127
BÖLÜM 5 EĞİTİM SÜRECİNDE YAŞANANLAR 129
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLERDE DAVRANIŞ AİLE İÇİ İLİŞKİLER 132
YÖNETİMİ 67 ÖNERİLER 134
OLUMLU DAVRANIŞ YÖNETİMİ 69 KAYNAKÇA 136
UYGUN DAVRANIŞLARI ARTIRMA 71
Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü
BÖLÜM 1
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNU ANLAMAK
Yrd. Doç. Dr. Aysun Çolak
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNUN TANIMI
Uzun yıllardır kullanılan “otizm” terimi, son yıllarda yerini,
“Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB)” terimine bırakmıştır.
Otizm spektrum bozukluğu, “yaygın gelişimsel bozukluk”
terimi ile eşanlamlı olup, ileri düzeyde ve karmaşık bir
gelişimsel yetersizlik anlamında kullanılmaktadır [1, 2].
Otizm Spektrum Bozukluğu:
• Bebeklikten itibaren karşısındakinin gözüne bakma-
da, ortak dikkat ve işaret etme davranışlarındaki ye-
tersizlik ve isteksizlikle kendini belli eden,
• Üç yaşından önce ortaya çıkan,
• Ciddi sosyal etkileşim ve iletişim bozukluğunun yanın-
da sosyal davranış, dil, algısal fonksiyonlar, tekrarla-
yan davranışlar ve ilgilerle kendini gösteren,
• Yaşam boyu süren,
• Belirtilerin görünümünde ve şiddetinde bireyden bi-
reye farklılık gösteren,
• Hafiften ağıra kadar değişen çeşitli özellikleri olan Ge-
lişimsel Nörobiyolojik bir bozukluktur [2,3,4,5,6,7,8].
11
Günümüzde OSB’yi tanılamak üzere kullanılabilecek tıb- Otizm spektrum bozukluğundaki genetik etkenlerle ilgili
bi bir test bulunmamaktadır. Tanılama ilgili uzman dok- ilk kanıtlar, ikiz çocuklarla ve ailelerle yapılan çalışma-
torlar tarafından otizme özgü davranışsal değerlendir- lara dayanmaktadır. OSB’de genetik temeli savunan
meler yoluyla yapılmaktadır [25]. Bugünkü bilgilerimizle, araştırmacıların görüşünü destekleyen OSB olan birey-
OSB tıbbi yollarla iyileştirilebilen bir hastalık değildir [43]. lerdeki genetik çalışmalardan;
OSB’nin genetik nedenlerine ilişkin kesin kanıtlar bulmak • Tek yumurta ikizlerinde çift yumurta ikizlerine oranla
amacıyla beyin yapısı ve beynin işlevleri son yıllarda tıp otizm spektrum bozukluğu görülme yüzdesinin belir-
ve genetik alanlarının gündemindedir. Bu araştırmalar- gin olarak yüksek olması (%90),
da, her alanda olduğu gibi, teknolojiden de çok yarar-
• Tek yumurta ikizlerinden birinde otizm spektrum bo-
lanılmaktadır. Teknolojinin giderek gelişmesi ve yaygın-
zukluğu varsa diğerinde de olma olasılığının %60-90
laşması sonucunda bilgisayarlı tomografi (BT), pozitron
olması,
emisyon tomografisi (PET) ve manyetik rezonans görün-
tüleme (MRG) teknolojilerini içeren daha etkin beyin • Kardeşler arasında tekrarlanma riskinin %4 olarak
görüntüleme araçlarının gelişmesiyle beynin yapılarını hesaplanması gibi genetik etkenler otizm spektrum
ve işlevlerini anlamaya ve doğru bilgilere ulaşmaya yö- bozukluğunun nedenlerini belirlemeye dönük çalış-
nelik çalışmalar yapılmakta ve önemli gelişmeler elde malarda önemli rol oynadığını gösteren bulgulardır
edilmektedir [9,4,10]. [12, 13, 14, 15, 8, 16, 17 ].
OSB’NİN OLASI NEDENLERİ VE RİSK FAKTÖRLERİ Ayrıca kromozom bozukluklarının incelenmesi, OSB ve
kromozom yapıları arasındaki ilişkileri inceleyen çalış-
“Otizm spektrum bozukluğunun nedeni nedir?” malar ve genetik bağlantı analiz çalışmaları sonucunda
otizm spektrum bozukluğuna neden olan pek çok ge-
Araştırmacılar, OSB’nin nedenlerini belirlemek için ça- netik hastalık belirlenmiştir [4, 18, 15, 8, 16].
lışmalar yapmaktadır. Bilim adamlarının OSB’nin neden
bazı çocuklarda geliştiğini anlamalarına yardımcı olmak Ağır metal zehirlenmeleri, mide ve bağırsak sorunlarına
için, araştırmalarda ailelerin ve çocukların katılımlarına neden olan glüten, kasein proteinleri ve folik asit içerikli
gereksinim duyulmaktadır. Anne-babalar araştırmalara besinler ya da vitaminler, antibiyotik kullanımının art-
katılarak hem çocukları hakkında daha fazla bilgi edi- ması, Omega-3 tüketiminin azalması, enfeksiyonlar gibi
nirler hem de bilime büyük katkı sağlarlar. OSB’nin ne- çevresel etkenlerden; anne ya da babanın yaşlarının
denleri hakkında her öğrenilen bilgi, OSB olan çocukla- çocuk sahibi olmak için ileri olması, eğitim ya da sos-
ra sağlanması gereken hizmetlere yol gösterici olmakla yo-ekonomik düzeyleri, alkol ya da madde bağımlılığı,
birlikte, bu hizmetlerin geliştirilmesinde önemli katkılar psikiyatrik hastalıklar gibi ailesel etkenlerden her birinin
sağlar [11]. OSB için birer risk faktörü olduğu kabul edilmektedir.
Ancak bu etmenlerin OSB ile ilişkisi olduğuna dair kesin
Günümüzde OSB’nin nedenleri konusunda genellikle bilimsel kanıtlar bulunmamaktadır [19, 1, 3, 20, 21, 22,
genetik, çevresel ve ailesel etkenlerin etkili olduğu yö- 23, 14, 16, 24, 25, 27].
nünde görüşler savunulmaktadır.
12 OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNU ANLAMAK 13
Yrd. Doç. Dr. Aysun Çolak
YAYGINLIK Ayrıca aşağıda sıralanan erken belirtiler de sizlere çocu-
ğunuzu değerlendirebilmeniz için ipucu olabilir [29, 11]:
OSB’nin yaygınlık oranları her ülkede farklı rapor edil- • 6 ayı tamamladığı halde başkalarına gülümseme-
mektedir. ABD’de otizm spektrum bozukluğunun her 68 mek,
çocuktan birini etkilediği ve erkek/kız görülme oranının
• 9 ayı tamamladığı halde önündeki ya da arkasında-
5/1 olduğu, yani erkeklerde daha fazla görüldüğü, fa-
ki seslere, gülümsemelere ve yüz ifadelerine karşılık
kat OSB’nin genelde kızlarda daha ağır seyrettiği belir-
vermemek,
tilmiştir [25]. Ancak Türkiye’de OSB’nin yaygınlık oranları-
na ilişkin bir çalışma bulunmamaktadır. • 12 ayı tamamladığı halde agulamamak, parmakla
bir nesne ya da kişiyi işaret ederek gösterememek,
FARKINA VARMA VE ERKEN BELİRTİLER “bay bay” gibi jestleri yapamamak,
• 16 ayı tamamladığı halde tek bir sözcük söyleyeme-
OSB’nin erken tanılanması ve erken müdahalenin ya- mek,
pılabilmesi için doğumdan hemen sonra 12-18 aylar
• 24 ayı tamamladığı halde iki sözcüklü basit cümleleri
arasında ortaya çıkan belirtileri dikkate almak önemli-
kuramamak,
dir. Bu belirtiler anne-babalar ya da kısa süreli muayene
sırasında hemşire, doktor gibi sağlık personeli tarafından • Hangi ayda olursa olsun gelişimde gerileme göster-
fark edilebilir [28]. OSB olan çocuklarda görülen erken mek; örneğin, daha önce söylediği bazı sözleri söy-
belirtiler Şekil 1’deki gibi sıralanmıştır [29]: lememeye ya da yaptığı davranışları yapmamaya
başlamak.
Sosyal • Uygun göz kontağı kuramama Günümüzde OSB’nin bebeğin anne karnında geçirdiği
Etkileşimde • Sıcak ve neşeli ifade yoksunluğu dönemden itibaren başladığı kabul edilse de teşhis ko-
• İlgi ve keyif paylaşımı yoksunluğu
Bozukluk • İsmine tepki verme yoksunluğu nabilmesi, ancak doğumdan sonra iki yıl içinde hatta
sosyal ve sözel olmayan iletişim becerilerindeki gerilik-
lerinden dolayı 2,5-3 yaş dönemlerinde mümkün olabil-
• Jestleri gösterme yoksunluğu mektedir. Bu nedenle, belirtileri gözlenen bebeklerde
• Sözsüz iletişim koordinasyonunda doğumdan sonra 18. ve 24. aylarda iki kez tarama
İletişimde yoksunluk
yapılması önemlidir [30]. OSB olan bebekler genellikle
Bozukluk • Olağandışı ses bozuklukları (ses perde-
sinde değişiklik garip tonlama, düzensiz sosyal becerilerde geride kalırlar ve dil gelişimi, sosyal
ritim, alışılmadık bir ses kalitesi)
Çocuğunuzda akranlarının yapabildiği; ancak,
Tekrarlı Davranışlar • Nesnelerle tekrarlı hareketler çocuğunuzun yapamadığı ilk belirtilerden iki ya da
• Vücudun duruşu ya da kollar, eller ya da daha fazlasını görürseniz çocuğunuzun bir sağlık
ve Sınırlı İlgiler
parmaklarla yapılan tekrarlı hareketler kurumunda değerlendirilmesi için hemen doktoru-
nuza başvurunuz.
Şekil 1. Otizmde İlk İşaretler
14 OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNU ANLAMAK 15
Yrd. Doç. Dr. Aysun Çolak
etkileşimde hayati olan ve adım adım olması gereken • OSB tanılı bireylerin
sosyal değişiklikleri yapamazlar. Yapılan araştırmalara çoğunda (yaklaşık
göre, aşağıda sıralanan beceriler ve davranışlar dikkat %40’ında) farklı dü-
edilmesi gereken ilk belirtilerdir [31, 32, 5, 33]. zeylerde zekâ geriliği
ve öğrenme güçlüğü
30 aydan önceki belirtiler aşağıda sıralandığı gibidir. [32, 36] olduğu ortaya
Bebeğin; çıkmıştır; ancak, kulla-
• normalden daha fazla sessiz ve sakin olması, nılan zekâ testlerinin
• çok seyrek ağlaması, çoğu otistik özellik gös-
• iletişim sırasında uzun süreli göz kontağı kurmaması, teren bireyler için uygun değildir. Bu nedenle, zekâ
• konuşmasının gecikmesi. ile birlikte uyumsal becerilerin de değerlendirilmesi
gerekmektedir [1]. Ancak son zamanlarda bu gö-
OSB olan çocukların erken tanı- rüş değişime uğramıştır. Otizm spektrum bozukluğu
lanması, tanılanma sonrası bakım tanılı bireylerin yaklaşık %50’sinde, ortalama zekâ ya
ve eğitimin hemen başlaması, ilk da çok güçlü bellek, müzik yeteneği vb. üstün zekâ
yıllarda çocuklara yoğun davra- göstergeleri olan özelliklere rastlanabilmektedir [32].
nışsal eğitimin sunulması onların • OSB olan bireylerde en yaygın davranış problemleri;
gelişimleri üzerinde olumlu etkiler ağlama, bağırma, kendine ya da başkalarına zarar
sağlamaktadır. verici saldırgan davranışlarda bulunma, öfke nöbet-
leri, inatçılık, saç çekme, parmak uçlarında koştur-
Aileler, verilen destek ve eğitimle ma, tabak çevirme, el çırpma, tekrarlı hareketler gibi
çocuklarının özel durumuna uyum sağlamakta ve kar- belirli hareketleri ilişkisiz durumlarda yaparak kendini
şılaştıkları zorluklarla daha kolay başa çıkabilmelerinde uyarıcı davranışlardır [1, 23, 37].
etkili olmaktadır. [11, 31, 34, 35]. • OSB tanısı almış bireyler, cinsel gelişim süreci ile il-
gili de sorunlar yaşamaktadırlar. Bu sorunlardan en
ÖZELLİKLERİ önemli ikisi; karşı cinsle ilişkiler konusunda uygun
davranışın nasıl öğretileceği ve kişiler arasında-
Sosyal etkileşimdeki yetersizlikler, dil ve iletişim becerile- ki dengenin nasıl sağlanacağı sorunudur [14]. OSB
rindeki sınırlılıklar, takıntılı ve sıra dışı davranışlar hepsinin olan bireylerde genellikle cinsel organlarına dokun-
ortak özellikleri olmasına rağmen, bu gözlenen özel- ma, uygunsuz yer ve zamanda mastürbasyon yap-
liklerin derecesi ve bilişsel özellikleri çocuktan çocuğa ma, karşı cinsin cinsel organına dokunma, kucakla-
değişebilmektedir. Her OSB olan çocuğun özelliklerinin ma, öpme, dokunma gibi davranışlar görülmektedir.
kendine özgü olduğu unutulmamalıdır. [3, 5]. Stereotipik davranışlar gösterenlerde mastürbasyon
daha fazla görülmektedir [37].
Bu alanla ilgili çalışmalarda otizm spektrum bozukluğu
kavramı ile ilgili olarak geçerli kabul edilen belli başlı ol-
gular şöyle sıralanabilir:
16 OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNU ANLAMAK 17
Yrd. Doç. Dr. Aysun Çolak
OSB bir hastalık değildir; dolayısıyla, tıbbi tedavisi de Dil ve İletişim Becerilerindeki Yetersizlikler
yoktur [11]. • İşlevsel dil becerilerinin gelişiminde yetersizlik
• Ekolali (stereotipik ve tekrarlayıcı sözel ifadelerin kul-
OSB’nin özellikleri Şekil 2’deki gibi özetlenebilir [3, 38, 39, lanımı)
40, 41, 42, 2]. • Jest ve mimik gibi sözel olmayan ipuçlarını anlama-
da sınırlılık
• Kendiliğinden sohbet başlatmada sınırlılık
Sosyal • Vücut dili kullanımında sınırlılık
Etkileşimdeki
• Zamirlerin özellikle “ben” zamirinin doğru ve yerinde
Yetersizlikler
kullanımında sınırlılık
Takıntılı ve Sıradışı Davranış Örüntüleri
Takıntılı
ve Sıradışı Dil ve İletişim • Nesneleri sıradışı amaçlarla kullanmak
Becerilerindeki
Davranış Yetersizlikler • Nesnelerin duyusal özellikleriyle aşırı ilgilenmek
Örüntüleri
• Hareket eden nesnelere aşırı ilgi göstermek
• Nesne takıntıları
Şekil 2. OSB’nin Özellikleri • Sıradışı konulara aşırı ilgi duymak
• İlgi duyduğu konularla ilgili ince ayrıntıları anımsamak
Sosyal Etkileşimdeki Yetersizlikler
• Sıradışı beden hareketleri
• Göz kontağı kurmada sınırlılık
• Sıradışı el hareketleri
• Ortak ilgide sınırlılık
• Belli düzen ve rutinlere ilişkin aşırı ısrarcılık
• Başkalarının yaptıklarına karşı ilgisizlik
• Düzen ve rutinlerinde olan değişikliklere aşırı tepki
• Akranlarıyla etkileşimde isteksizlik ve yetersizlik göstermek
• Kendi kendine olma eğilimi • Kendine ve başkalarına zarar verici davranışlar gös-
• Başkalarının duygularını, görüşlerini anlamada yeter- termek
sizlik • Yabancılara, kalabalığa ve yeni durumlara karşı sos-
• Fiziksel dokunma, jest, mimik, gülümseme gibi sözel yal korkular, kaygılar veya saldırgan davranışlarda
olmayan iletişim biçimlerini kullanmada sınırlılık bulunmak
• Birincil derecedeki aile bireylerine bağlılıkta sınırlılık • Görsel, dokunsal ya da işitsel uyaranlara karşı aşırı
hassasiyet göstermek
• Hayali oyunlar oynamada sınırlılıklar.
• Uyku ve yemek problemlerinin olması [3]
18 OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNU ANLAMAK 19
Yrd. Doç. Dr. Aysun Çolak