Table Of Content

OSMANLI’DA İMAMLAR ve Bir İmamın Günlüğü Kemal Beydilli OSMANLI’DA İMAMLAR Copyright © Yitik Hazine Yayınları, 2013 Bu eserin tüm yayın hakları Işık Yayıncılık Tic. A.Ş.’ye aittir. Eserde yer alan metin ve resimlerin Işık Yayıncılık Tic. A.Ş’nin önceden yazılı izni olmaksızın, elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılması, yayımlanması ve depolanması yasaktır. Editör Mesut ÇELİK - İsmail GENÇ Görsel Yönetmen Engin ÇİFTÇİ Kapak İhsan DEMİRHAN Epub Ahmet KAHRAMANOĞLU Dijital ISBN 978-605-5129-40-8 Yayın Numarası 86 Basım Yılı Ekim 2013 Yitik Hazine Yayınları Bulgurlu Mahallesi Bağcılar Caddesi No: 1 34696 Üsküdar/İSTANBUL Tel: (0216) 522 11 44 Faks: (0216) 522 11 78 www.hazineyayinlari.com – www.yitikhazine.com [email protected] facebook.com/kitapkaynagi Ön Söz Osmanlı’da İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü adıyla takdim etmekte olduğumuz bu çalışma, iki kısımdan meydana gelmektedir. Çalışmanın imamlar ağırlıklı olarak işlenmiş bulunan birinci kısmı, konu hakkında genel bir değerlendirme girişimi olup imamlar dışında hatib, müezzin gibi camiilerdeki diğer cihet sahiblerini de ele almaktadır. Burada, konu ile ilgili arşivlerimizde mevcud çok sayıdaki belgeden ve bu belgelere dayanarak yapılan geniş örneklemelerden hareketle ilk defa genel bir tablonun çıkartılması amaçlanmaktadır. İmparatorluk dönemindeki bu tablo, geçmişin muhasebesiyle artık hayatî bir zaruret haline gelen Cumhuriyet devrindeki kaçınılmaz ve köklü değişimin sebeplerini gözler önüne sermesi bakımından ayrı bir önem arz etmektedir. Kitabın sonuna bu konu ile ilgili seçilmiş arşiv belgelerinden oluşan bir bölüm ilave edilmiş bulunmaktadır. Çalışmanın ikinci kısmını teşkil eden ve yazarının Cerîde olarak andığı Günlük, yazma olarak Süleymaniye Kütüphanesi Zühtü Bey kitapları nr. 453 kaydı altında mahfuz olup şimdiye kadar dikkati çekmemiş ve dolayısıyla da herhangi bir yerde kaynak olarak kullanılmamıştır. Bu kısmın ilk bölümünde yer alan, Soğanağa Mahallesi ve burada oturanlar, camiin imam, müezzin ve kayyum gibi hizmetlileri ve bunların aileleri hakkındaki tesbitler, Cerîde’de verilmekte olan bilgilerden hareketle yapılmış ve arşiv belgeleriyle takviye edilmiştir. Cerîde’de yer alan bilgilerin kaynak değeri ve kullanılabilirliği ise ayrıca sorgulanmıştır. İkinci bölüm, gerekli düzeltme ve açıklamalara dipnotlarında yer verilmek kaydıyla Cerîde metninin kendisine ayrılmıştır. İmamlarla ilgili olarak birinci elden kaynaklardan hareketle yaptığımız bu öncü ve genel mahiyetteki değerlendirmenin daha geniş ve derin araştırmalara ilham vermesini temenni ederek, yayımladığımız Cerîde’ye katkıda bulunmasını, özgün bir eser olan Cerîde’nin ise bu değerlendirmenin muhtemel zafiyetini tahfif etmesini dilemekteyim. Çalışma esnasında yardımlarını gördüğüm yakın mesâî arkadaşlarımdan Feridun Emecen ve Mehmet İpşirli’ye; Süleymaniye Kütüphânesi’nin yardımsever müdürü Nevzat Kaya’ya ve Başbakanlık Osmanlı Arşivi yöneticileri ve özellikle yüzlerce belgeyi araştırıcının kullanımına özveriyle sunan arşivimizin değerli mensuplarına, bu çalışmanın basımını üstlenen Yitik Hazine Yayınları’nın çalışanlarına teşekkür ederim. Kemal BEYDİLLİ BİRİNCİ KISIM I. Osmanlı Döneminde İmamlar 1. Genel Giriş Osmanlı Devleti’nde imamlar, Müslüman topluma hizmet veren kadrolar içinde en geniş yeri işgal eder ve hizmet sahaları itibariyle de çeşitlilik gösterir. Toplum örgütlenmesi içinde mahalle imamları ayrı bir konuma sahip olmakla beraber, sivil ve askerî kesimlerde hizmet vermek üzere özel ve resmî kimlikleri içinde de geniş bir kitle oluştururlar. Resmî kimlikleri içinde imamlar, padişah beratı ile hizmete alınmaları itibariyle Osmanlı devlet sistemi içindeki tabiri ile askerîden sayılmaktaydılar. Bilindiği üzere ehl-i berât olmak reâyâyı askerîden ayıran en önemli özellik idi. Berat ile atanan imam, müezzin ve bir caminin hatibi vazîfe süreleri müddetince, raiyyet rüsûmu ve avârızdan muaf tutulmuşlardır. “E’imme ve huteba muktedâ-yı nâs oldukları i‘tibârıyla rusûm-ı ra‘iyyet ve bilâ-emr-i şerîf tekâlif-i şakka mutâlebesiyle ta‘addi olunmak hilâf-ı kanûndur.” hükmü bu 1 durumu teyid eden bir örnektir. XVI. yüzyıldaki uygulamalarda bazı yerlerde müezzin resm-i raiyyet’e tâbi görünmekle beraber, genelde müezzin, hâfız, mu‘arif ve kayyum gibi din hizmetlileri aynı muafiyetten istifade ile avârızdan hariç tutulmuşlardır. Bunlar, vazîfeleri sona 2 erdiğinde tekrar raiyyet olur ve raiyyet rüsûmu öderlerdi. 3 İmamlar; halife, fakih veya molla sıfatlarıyla anılır ve hizmet verdikleri mescid ve camilerin sair görevlileri için de geçerli olduğu gibi genelde bu kurumların vakıflarından maaş (vazîfe) alırlardı. Dolayısıyla vakıflar, bu gibi görevlilere 4 geniş bir iş sahası yaratan kurumlar olarak öne çıkmaktadır. İmamlar içinde timar sahibi olanlara da rastlanabilmekte; bazılarına bir takım bağ, bahçe, mezra ve tarlalardan gelen gelirler tahsis edilebilmekte ve aşağıda belirtileceği gibi sair değişik kalemlerden de maaşlarının karşılanması söz konusu olabilmekteydi. Tayinleri genelde vakıf mütevellisinin veya nazırının teklifi ve bazen mahal kadısı başta olmak üzere örnekleyeceğimiz çeşitli merciilerin arzı ile gerçekleşmekle beraber, özellikle mahalle veya köy imamlarının, ahalinin kabul edebileceği bir şahıs olması öngörülürdü. Kasımpaşa’da Sururî Mahallesi’ndeki aynı isimli mescidde günde 6 akçe ile imam olan Salih b. Süleyman’ın imameti kendi rızasıyla aynı mahalleden Mehmed’e devr etmek (ferâğ ve kasr-ı yed) istediğinde, adayın her vechle imamete kadir olması yanında mahallelinin de rızası ve onayının alınmış olduğunun ve kendisine berat verilmesinin semtin bağlı olduğu Galata kadısı tarafından arz edilmesi, bu tür uygulamaya bir 5 örnektir. Yine Ayasofya Camii civarında İshak Paşa Mahallesi ahalisi 41 mühürlü olarak verdikleri arzuhalde, Hafız Halil’in vefatı ile uhdesinde olan imamet ve hitabet cihetlerinin, ulûm-ı Arabiyyeye vâkıf, hüsn-i ahlâk ile mevsûf ve herkesin kendisinden hoşnûd olduğu büyük oğlu Nazif’e tevcihini istirham etmekteydiler. Nazif’in, Ahırkapı’da İshak Paşa Mescidi vakfından imamet için günde 9 akçe ve hitabet için I. Mahmud kütüphanesi vakfından günde 10 akçe vazîfe 6 ile tayininin gerçekleşmiş olduğu anlaşılmaktadır. Ahalinin onayı ile beratsız olarak imamet hizmetinde bulunanlar da söz konusu olabilmektedir. Bunlara 16. yüzyılda namazcı denilmekte olduğu ve resmen imam 7 unvanıyla anılmadıkları bilinmektedir. Bu tür imamlara, özellikle kırsal kesimde XIX. yüzyılda da rastlanmaktadır: Nitekim Trabzon’a bağlı Yoros nahiyesi Livari köyünde beratsız ve hasbî olarak imam ve hatiblik yapmakta olan Ahmed b. Ömer, tekâlif-i şakka mutalebesiyle ta‘addi edilmekte olduğuna dair şikâyetini dile getirdiğinde, e‘imme ve huteba muktedâ-yı nâs olarak kabul edilmelerinden ötürü 8 emr-i şerîf isdarıyla muafiyyetini tescil ettirmiştir. Yine Muş kazasına bağlı Musyan köyü camii imamı Hüseyin’in bu şekilde hizmet vermekte ve vergi mutalebesiyle rencide edilmektedir. Beşiktaş Sarayı bahçesinde rençber olarak çalışan oğlunun vasıtasıyla imamet ve hitabet cihetlerinin kendisine tevcihi için berat taleb etmekte ve vergiden 9 muafiyyetini dilemektedir (1844). Müezzin Asrın sonlarında bu gibi imamların askerlik hizmetine celbleri ile ilgili meselelerine aşağıda ayrıca değinilecektir. Cihetlerin beratsız ifası genelde kabul görmediği ve bir resmiyyet arzetmediği gibi, beratların saltanat tebeddülünde tecdidi ve kaybedilmesi halinde de muhakkak surette bir yenisinin çıkartılması icab etmekteydi. İsdar edilen beratların 10 ise altı ay içinde alınması gerekmekteydi. Tecdid sebebiyle iade edilen beratlardan arşivlerimizde çok sayıda bulmak ve bu türdeki örneklemeleri mebzulen yapmak mümkündür. Mesela, Manisa’da Kara Yunus Mahallesi’ndeki mescidde günde 5 akçe ile imam olan Mustafa, atîk beratını İstanbul’a 11 getirterek, bu beratı mucebince bir yenisini almıştır. Reisülküttab Abdullah Efendi’nin Üsküdar’da Kapuağası Çeşmesi kurbundaki mescidinde, evkafından günde 2 akçe ile salâ müezzini olan Lutfullah İsmail’in beratı zayiinden ötürü 12 yenilenmiştir. Kayseri’nin Talas köyünde Şah Alioğlu Camii’nde günde 1 akçe ile imam olan Ahmed b. Abdullah’a 13 zayiinden dolayı yeni bir berat verilmiştir. Evkaf-ı Hümayun’a mülhak sadr-ı esbak Elhâc Mehmed İzzet Paşa vakfından günde 30 akçe vazîfe ve senede 18 kuruş Ramazaniyye ile vaiz ve ders-i âmm-ı Risâle-i Birgivî cihetlerine mutasarrıf olan Mehmed b. Mustafa’nın, beratını kaybettiği vakıf mütevellisi tarafından duyurulduğunda, 14 kendisine bir yenisi verilmiştir. Bu tür işlemlerde atîk berât zuhûr ederse i‘tibâr edilmemesi kaydı düşülmektedir. Vakıfların zamanla yalnızca kâğıd üzerinde görünür olması ve gerçek gelirlerini kaybetmeleri neticesinde vazîfelerin maddi yükünün karşılanması için başka kaynaklar aranmaya başlanmış ve giderek merkezî idarenin bunlara değişik kaynaklardan (çeşitli gümrük, mukataa, cizye gelirleri, rusûm ve vergiler, Selâtin vakıfları, Haremeyn hazinesi, Hazine-i amire, Evkaf-ı hümayun Nezareti) maaş tahsisi zarureti hâsıl olmuştur. İmam atamalarında genelde bu hizmeti yerine getirmek için yeterli donanımda, dolayısıyla dinî bilgilerle mücehhez ve iyi ahlak sahibi olmak şartları aranmakta, ancak eğitim durumları için belirli bir kural her zaman için söz konusu olmamaktaydı. Dolayısıyla imamlık, özellikle küçük yerleşim birimlerinde ve kırsal kesimde babadan oğula veya aile bireylerinden teklif edilen birine geçebilmekte; büyük

Description:

Osmanlı'da İmamlar üzerine yapılan bu ilmî çalışma, imam kavramını arşivlerimizdeki pek çok belgenin desteğiyle ele alıyor. İmparatorluk dönemindeki tablo ortaya konulduktan sonra geçmişin muhasebesi yapılıyor. Cumhuriyet devrindeki köklü değişimin sebepleri gözler önüne s