OSMANLı SARAY SANATı ÜSLÜBUNDAKI KILIMLERDEN YENI IKI ÖRNEK

13 Pages·2014·1.14 MB·Turkish

375
npürk kilim sanatı, iki ayrı üslûbun
verisi olan kilimlerin çeşitliliği ile
zenginleşir. Türk halk sanatının geomet­
rik örnekli kilimleri yanında, tamamen na-
türalist bitki motifleri ile bezenmiş olan
kilimler farklı bir üslûbun örneklerini or­
taya koyarlar. Türk halk sanatına bağlı
olan geleneksel geometrik örnekli kilim­
lerin günümüze dek süregelen canlılığı
karşısında, Osmanlı Saray Sanatı'na bağ­
lanan bitkisel motifli kilimler, devrini ta­
mamlamış olan bir üslûbun zenginliğini
aksettirirler. Yeni bir araştırma konusu
OSMANLı SARAY olan bu üslûptaki kilimlerden tespit ede­
bildiklerimiz henüz bir düzineyi geçme­
SANATı mektedir'. Nicelik bakımından henüz az
olmasına rağmen, nitelik bakımından bü­
ÜSLÜBUNDAKI
yük bir çeşitlilik gösteren bu gruba giren
kilimlerden bir tane daha bulmamız se­
KILIMLERDEN YENI
vindirici olmuştur. Kilim, 1979 yılı Hazi­
IKI ÖRNEK ran ayında yaptığımız bir inceleme gezisi
sırasında, Amasya'nın Gümüşhacıköy'e
bağlı Gümüş kasabasında, Yörgüç Paşa
Camii'nde bulunmuştur. Kilim halen ca­
minin kadınlar mahfilinde, Vakıflar İda­
resince toplattırılmış olan eski halı ve
1) Osmanlı Saray Sanatı'na bağladığımız natüralist mo­
tifli kilimler, ilk defa tarafımızdan yazılan birkaç ma­
kalede tanıtılmıştır, ilk defa, 1961 yılında yaptığımız
bir inceleme gezisi sırasında Divriği Ulu Camii'nde
bulduğumuz kilim parçasını tanıtan yazımız 1963'te ya­
yınlanmıştır. Ş. Yetkin, -Zwei Türkische Kilims., Beit-
râge zur Kunstgeşchichte Aşlens (İn Memoriam E.
Diez), istanbul, 1963, s. 182 - 192. Konya Mevlâna Mü-
zesi'nde, Selçuklu devri olarak teşhir edilen bir bi­
limin de Osmanlı Sarayı Sanatı grubuna giren kilim­
lerden olduğu da bu makalede belirtilmiştir. Daha son­
ra Kütahya Hişarbey Camii'nde birbirinin aynı iki ki­
lim ve Topkapı Sarayı Müzesi'nde de bu gruba girı^T
bir kilim seccade bulmamız konuyu genişletmemizi
sağlamıştır. Dört kilimi toplu olarak tanıtan bir m?
kalemiz yayınlanmıştır. S- Yetkin, -Türk Kilim San;-
tmda Yeni Bir Grup - Saray Kilimleri-, Belleten, XXV>',
138, Ankara, 1971, s. 217 - 227. Divriği Ulu Camii'nde
bulunan beş kilimi de gene Belleten'de yayınladık. Ş.
Yetkin, .Divriği Ulu Camii'nde Bulunan Osmanlı S2-
ray Sanatı Üslûbundaki Kilimler», Belleten, XLII, 1SS,
Prof. Dr.
Ankara, 1978, s. 53 - 82, Aynı makale, Divriği Uu
Şerare YETKİN Camii ve Darüşşitası, Ankara, 1978, s, 428 - 443'de ya­
yınlanmıştır. Bu kitapta Sayın Belkıs Acar tarafından
gene Divriği Ulu Camii'nde bulunan çok küçük ve
pek harap bir kilim parçası da tanıtılmıştır. B. Acar,
• Divriği Ulu Camii'ndeki Halı ve Kilimler., aynı eser,
s, 222 ve ros. 83.
376 PROF. DR. ŞERARE YETKİN
kilim yığtnı içinde muhafaza edilmekte­ tifi, bütün kilim boyunca, kaydırılmış ek­
senler üzerinde aynı dik istikameti belir­
dir^ (Resim 1).
tecek şekilde sıralanıyor.
Kilim canlı ve parlak renkleri ve
Bordür, bütün bu gruba giren kilim­
naturalist motifleri ile hemen dikkatimizi
lerde görüldüğü gibi. çok geniş olup, bir­
çekmiştir. Anadolu'nun küçük bir kasa­
kaç sıra şeritten oluşuyor (Resim 2).
basının büyük camiinde rastladığımız ki­
İçten I. bordür, 6 cm olup, yeşil ze­
limi bu makalemizde tanıtıyoruz. Kilim bu
min üstüne beyaz bir zencirek motifi ta­
gruba giren kilimlerin ekserisinde oldu­
şır. İçinde yeşil, kırmızı dolgular ortala­
ğu gibi oldukça büyük ebaddadır. Ebadı
rında sarı benekler vardır.
5.82x3.92 m dir.
II. Bordür 4 cm lik kırmızı bir şe­
Çözgü iplikleri kahverengi ve beyaz
rittir. Bu kırmızı şerit asıl zeminin kırmı­
renkte çok İnce iki yün iplikten bükül­
zısı ile beyaz zencirek motifli bordürün
müştür. Örneği veren atkı fpfikferf ise,
belirginliğini sağlar.
kırmızı, beyaz, koyu ve açık mavi, yeşil
III. bordür, esas bordürdür. 17 cm
ve sarı renkte ince bûklümlü yündendir.
olup mavi renkte zemin üstünde, sarı
Zemin ve bordürlerinde büyük yırtık, de­
renkte altı dilimli iri rozetleri taşıyan kır­
lik ve noksanlar olmasına rağmen kili­
mızı renkte bir dalın aşağıdan ve yukarı­
min büyük bir kısmı sağlam durumdadır.
dan kıvrılarak rozetleri bağlamasını verir.
Renkleri gayet parlak ve canlıdır. Kilimin
Rozetlerin ortası kırmızı renkle bölüm-
zemini 3.70 x 5.35 m olup kırmızı renkte­
lenmlştir. Ayrıca kırmızı dalların ortala­
dir. Kırmızı renkteki zemin özerinde bir
rındaki kalın kısımlarından aşağı ve yu­
kökten çıkan yeşil renkte çifte dalların,
karı doğru kıvrılarak çıkan iki koyu mavi
kaydırılmış eksenler üzerinde sonsuza
sap ince yapraklaria son bularak rozetle­
doğru sıralanmasından meydana gelen
çözük bir baklava şeması kompozisyonu re doğru uzanır.
ortaya koyar. Yeşil renkte çifte dalların IV. bordür, 13 cm genişliğinde olup,
çıktığı kök kısmı beyaz, mavi, sarı dol­ yeşil renkte zemin üstüne, sarı bir şerit­
gulu bir kıvrımla belirtilmiştir. Bu kısım­ le konturianmış üç dilimli kırmızı renkte
dan ayrıca iki tarafa doğru çıkan kısa bi­ palmetlerin sıralandığı dış bordür şeriti-
rer sapçık, sarı, beyaz, mavi küçük birer dir. Palmetlerin alttan birieştiği kısımlar­
çiçek goncası ve yaprak taşır. Asıl ör­ da sarı benekler vardır.
neği oluşturan çift dallardan birinde, bir V. bordür, 7 cm olup iki tarafından
sağa, bir sola doğru çıkan kısa sapçıklar ince kırmızı birer şeritle çerçevelenmiş
üzerinde koyu ve açık mavi, sarı, kırmızı sarı renkte düz bir şerittir. Mazgallı bor-
dolgulu iri karanfiller ve bir lâle goncası dürie biriikte, bütün bu gruba giren kilim­
yer alıyor. Dalın ucundan ise mavi, be­ lerde olduğu gibi sadece kilimin iki dar
yaz, kırmızı, sarı dolgulu öç dilimli çiçek­ kenarını taçlandırmaktadır.
lerle son bulan sapçıklar çıkıyor. Diğer
Burada tanıttığımız yeni bulunan
tarafa doğru çıkan dal üzerinde ise, kü­
kilim, Osmanlı saray sanatı üslûbu içinde
çük bir sap üzerinde iri bir karanfil bulu­
yerini alır. Bu gruba giren kilimlerle or­
nuyor. Bu dal ucu gene kısa saplar üze­
tak özellikleri vardır. Örneklerin bitkisel
rindeki küçük çiçeklerle son buluyor.
olması ve kilim zemininde sonsuza uzan­
Kompozisyonu veren bu çifte dalların
ması en belli başlı benzediğidir. Kompo­
oluşturduğu baklavaların ortalarına rast­
zisyon bakımından ise bu grubu zengin­
layan boşluklarda, karşılıklı gelen iki iri
leştiren yeni bir desen ortaya koymuştur.
karanfilin arasına yerieştirilmiş olan ye­
Tamamen yünden yapılmıştır. Fakat çöz-
şil bir sap üzerinde, sarı, beyaz, mavi
dolgulu ve çifte yaprakçık üzerinde üç di­
limli bir çiçek goncası yer alıyor. Boşlu­ 2] Divriği Ulu Camll'ndeki kilimler, istanbul Vakıflar Vl>'ı
zesl'ne getirilmiştir. Kûtalıya ve GümOş'deki kilimle­
ğu dolduran bu uzun dik saplı çiçek mo­ rin de bu müzeye getirilmesi gerektiğini ilgililere ha­
tırlatırız.
OSMANLI SARAY SANATI ÜSLÛBUNDAKİ KİLİMLERDEN YENİ İKİ ÖRNEK 377
gü ipliklerinin, kahve ve beyaz renkte iki ber örneklerin kompozisyonu bakımından
yün iplikten bükülmüş olması dikkat çe­ birbirlerine benzemeyen çeşitlilik göste­
kicidir. Örneği veren renklerin uyumu rirler. Bu makalede tanıttığımız bu yeni
ise diğer kilimlerde olduğu gibi gayet ba­ bulunan kilim ise, değişik örneği ile bu
şarılıdır. Natüralist motiflerin detaylarını
grubu zenginleştirmektedir.
ortaya koyan renkte dolguları vardır. Di­
ğer kilimlerde de aynı renk uyumu gö­ Kilimin Vakıflar idaresince, bir an
rülmektedir. Osmanlı Saray Sanatı üslû­ evvel bulunduğu camiden alınarak İstan­
bu içinde yer alan bazı kilimlerde madal­ bul'da yeni açılan Vakıflar Halı Müzesi­
yon vardır. Bazılarında ise sadece bitki­ ne konması dileğimizdir*.
sel motiflerin zemin üzerinde sonsuz sı­
ralanması görülür. Yukarıda tanıttığımız Ingolstadt'daki Bayerisches
bu yeni kilimde ise madalyon yoktur. Tek­
Armeemuseum'da Bulunan Kilim
rarlayan motifler zemin üzerinde sonsuz­
luk prensibine göre yerleştirilmiştir. Bor-
Bu makalede tanıttığımız yeni kili­
dürü ise palmetli geniş şeritin iki kısa
min yakın bir benzeri Almanya'da Bavye-
tarafı taçlandırması ile diğer kilimlerin
ra bölgesinde küçük bir şehir olan Ingol­
bordürü ile benzerlikler gösterir. Böyle
stadt'daki müzede bulunmaktadır (Resim
palmet sıralarının bordür şeritlerinde kul­
3-4). IVlilletlerarası Türk Sanatları Kong­
lanılması bütün bu gruba giren kilimler­
resi 1979 yılı 3-7 Eylül tarihinde Münih'te
de çeşitli şekillerde görülür. Dar ve geniş
yapılmıştır. Bu kongre münasebeti ile In­
bordürlerde en çok kullanılan bordür
golstadt'daki şatoda kurulan Bavyera
şeklidir. Ancak bu yeni bulunan kilim­
Askerî Müzesi'nde, bölgenin müzelerin­
deki esas bordürde görülen kıvrık dallı iri
de bulunan çeşitli Osmanlı eserlerini,
rozetli bordür yeni bir görünüştür. Daha
özellikle harp ganimetlerini toplayan bir
çok halılarda görülen bir bordür şeklidir.
Kilimin Osmanlı Saray Sanatı için­
de de yeri belirgindir. Devrin diğer eser­ 3) Bu gruba giren kilimlerin tarihlendirilmesi bakımından
kesin dayanaklar da tamir kitabeleri olmaktadır. Kilim­
lerinde görülen üslûp bütünlüğünü ak­ lerin bulunduğu camilerde 16. yüzyılın ikinci yarısı.v
settirir. Özellikle kaftan kumaşlarında da yapılan tamirlerden sonra, kilimlerin bu camilere
konmuş olacağı da belgelenmiş olmaktadır. Divriği Ulu
görülen bir desen özelliği vardır. Ayrıca Camii (1228/29 626), Y. Önge - I. Ateş - S. Bayram,
devrin çini levhalarında ve özellikle İznik Divriği Ulu Camii ve Darûşşitası, Ankara. 1978. s. a7
1565/66 (Hicrî 973), Kanunî Sultan Süleyman minare­
tabaklarında böyle bir kökten çıkan çifte nin yapılmasını emretti/kitabe/, s. 55 - 56 Kanunî Sul­
dal üzerinde natüralist bitkisel motiflere tan Süleyman'ın camideki onarım ve inşa faaliyetleri :
batı duvarının, bu bölümdeki tonozlar askıya alınarak
pek sık rastlanır. yeniden inşası, doğu duvarındaki taş kaplamanın kıs.
Kilim, bu gruba giren bütün kilim­ men yenilenmesi, payelerin taş kılıflara alınması, ku­
zey - batı köşedeki payandanın üzerine minarenin in­
lerde olduğu gibi, Osmanlı saray sanatı­ şası; Gümüş Yörgüç Paşa Camii (1429/30 833), Hüs.î-
nın XVI. yüzyılda başlayıp, XVil. yüzyıl bo­ yin Hüsamettin (Yasar), Amasya Tarihi, I. cilt. İstan­
bul, 1909 - 1912 (1327 - 1330). s. 338 Yörgüç Paşa'nın
yunca çeşitlenerek zenginleşen natüra­ inşa ettirdiği caminin harap durumda olmasından, sad­
list üslûbu içinde yer alır^. Böyle bir kök­ razam Rüstem Paşa 1560/61 (Hicri 968) yılında cami­
yi yenileyerek bir de minare inşa etmiştir. Duvarları
ten çıkan çiçekli dallara XVI. ve XVIi. yüz­ da çini ile kaplandığından cami. Çinili Cami adı H?
yıl İran kumaşlarında da rastlanmaktadır. anılmıştır; Beyşehir Eşrefoğlu Camii (1297 - 1299 633 -
699), Yusuf Akyurt. .Beyşehri Kitabeleri ve Eşrefoğ'u
Fakat bu kilimde görülen motifler, kilim Camii ve Türbesi., Türk Tarih, Arkeologya ve Etnog­
tekniğinin imkânlarına rağmen gene de rafya Dergisi, IV, istanbul, 1940, s. 91-129. s. 113
1574 (Hicrî 982) yılında «vezir-i sultanî- nln oğlu Mus­
bir lâle, bir karanfil olduğunu belli et­ tafa Bey'in mihrap önü kubbesinin hemen kuzeyine in
mektedir. Zengin detaylarla natüralistlik- şa ettirdiği, natüralist üslûpta boyalı nakışlı ahşap
müezzin mahfili /kitabe/, s. 119 Caminin hemen yanı­
ten uzaklaşmış değildir. na inşa edilmiş olan 1561/62 (Hicrî 969) tarihli türbe
Henüz yeni bir araştırma sahası /kitabe/.
4) Kilimin resimlerini çeken ve ölçülerini alan asistan ar­
olan bu kilimlerden tespit edebildikleri­
kadaşlarım Tanju Cantay ve Baha Tanman'a teşekkür­
mizin hepsi aynı üslûba girmekle bera­ lerimi tekrarlarım.
378 PROF. DR. ŞERARE YETKIN
Bundan zıt istikamete çıkan kısa bir sap­
sergi açılmıştır. Bu müzeye yaptığımız
çık, iri bir lâleyi taşır. Lâlenin dolguları,
gezi sırasında otağın altına serilmiş olan
büyük bir kilimi sevinçle gördük. Kilim, her sırada kırmızı sarı ve mavi - sarı ola­
yukarıda tanıttığımız kilimle benzerlik rak değişir.
gösteren ve Osmanlı Saray Kilimleri üs­
Kilimin bordürü oldukça geniş olup
lûbunda bir kilimdir. Bazı renk ve desen
üç şeritten oluşmuştur. Zemini çevrele­
farkına rağmen , Gümüş'de bulduğumuz
yen içteki bordür, 6 cm olup sarı - kırmızı
kilimin en yakın benzeridir. Kilim üzerin­
sivri dişli zikzaklı bir şerittir. Esas bor­
deki incelememizi oldukça kısa bir zama­
dür kırmızı zeminli olup 15 cm genişlik­
na sığdırmak zorunda kaldık. Ancak ge­
tedir. Koyu mavi kıvrık bir dal üzerinde
nel bir tanıtım yapabildik. Müzenin bu
sarı iri rozetler sıralanmıştır. Rozetlerin
sergilerle ilgili katalogunda kısa bir bil­
gi vardırR. Kilimin 4.80x5.80 m olarak içi kırmızı ve kahverengi çizgiler ve be­
ebadı belirtilmiştir. Envanter numarası neklerle bölümlenmiştir. Ayrıca açık ye­
1855 dir. Ayrıca kilimin altına serildiği şil renkte küçük yapraklı iki sap, ortası
muhteşem çadır ise, sadrazamın kabul sarı dolgulu mavi dallara doğru çıkarak
çadırı olup, 1687 de II. Mohaç savaşında kıvrılır. Rozetleri bağlayan ikinci bir kıv­
Kurfürst Max Emanuel tarafından gani­ rık dal görünümündedir. Köşelerde, bir
met olarak alınmıştır. Önemli olan Mo­ rozet tam köşeye yerleştirilerek başarılı
haç savaşı sırasında harp ganimeti ola­ bir dönüş sağlanmıştır. En dıştaki bordür
rak alınan muhteşem çadırla birlikte teş­ 10 cm genişliğinde olup, koyu yeşil renk­
hir edilmesidir. Saray sanatı üslûbunda te zemin üzerinde, etrafları sarı konturlu
olan kilim, ancak böyle bir otağın yer dö­ kırmızı renkte üç dilimli palmetler sıra­
şemesi olabilirdi. Kilim, devir bakımın­ lanmıştır. Palmetleri alttan bağlayan san
dan çadırla üslûp birliği göstermektedir. şerit benekleri taşır. Sadece kilimin bir
Kilimin değerlendirilmesinde bu kullanı­ dar kenarında, karşılıklı iki uçta, köşeye
lış yeri yardımcı olmaktadır. Kilimin du­ yakın yerde birer lâle motifi, palmetler
rumu iyidir. Renkler parlak ve canlıdır. arasında yer alır. Bu palmetli mazgal şe­
Sadece zemin ve bordürde bazı kısımla­ ridi, bu gruba giren kilimlerdekinin aksi­
rın dikilmiş olduğu belli olmaktadır. ne, kilimin dört tarafını da çevreler. Esas
bordürdeki iri rozetli kıvrık dal sistemi,
Gümüş'deki kilimin bordürünün benzeri­
Kilimin çözgü iplikleri tabiî beyaz
dir. Zemin süslemesi ise çifte dallı natu­
yündür, çift büklümlüdür. Örneği veren
ralist çiçekleri ile benzer motiflerdir.
atkı iplikleri de yün olup, kırmızı, koyu
Kompozisyonda ise, dalların dik eksenler
yeşil, açık ve koyu mavi, sarı, kahverengi
üzerinde aynı istikamete sıralanması ile
ve beyaz renkler kullanılmıştır. Zemin be­
farklılık salanmıştır. Ingolstadt'daki mü­
yaz renktedir. Bir kökten çıkan çifte dallı
zede bulunan kilim, Gümüş'deki camide
bitkisel motifler, aynı eksen üzerinde,
bulunan kilimle benzerliklerinin olmasına
kilim boyunca sonsuza uzanır. Zemin ör­
rağmen, gene de renk ve kompozisyon
neğini, kahverengi bir kökten çıkan, biri
farklılığı ile bu gruba giren kilimlerin çe­
kısa, diğeri uzun iki sapın taşıdığı karan­
şitliliğini belgeler. Kompozisyon düzenin­
fil, lâle, sünbül gibi bitkisel motifin ze­
deki basit sıralama ile kumaş ve işleme­
min üzerinde sıralanışı oluşturur. Dallar
her sırada hep aynı yöne kıvrılmıştır.
Kompozisyona aynı motifin basit sıralan­
ması hâkimdir. Koyu yeşil saplardan kı­ si Osmanisch - Türkisches Kunslhandwerk aus süddeut.
schen Sammlungen, Mûnchen 1979, Abb. 1, s. 25. Ka­
sa olanı san - kırmızı dolgulu iri bir ka­ talog no. 166, 3. 143.
ranfil taşır. Uzun sapta ise sarı, kırmızı, Ingolstadt MOzesi'ndeki kilimin renkli resimlerini gön­
dermek lütfunda bulunan Amerika'daki arkadaşım Sa­
mavi rozetler ve sivri yaprakcıklarla yük­ yın Prof. W. Denny'ye ve İstanbul Devlet Güzel Sanat­
selip, üç sünbülle sonuçlanma görülür. lar Akademisi öğretim üyesi Sayın Prof. Ö, Küçük-
erman'a teşekkürlerimi tekrarlarım.
OSMANLI SARAY SANATİ ÜSLÛBUNDAKİ KİLİMLERDEN YENİ İKİ ÖRNEK 379
lerdeki desenleri hatırlatan kilimin, XVII. bir düzen kullanılmıştır (Resim 5). Bu IJ-
yüzyılın sonuna doğru yapılmış olduğunu limlerdeki gibi tek kökten çıkan çiçek
tahmin ediyoruz. Ayasofya'da I.Mahmud
desenli kilimler Balkan sanatında da gö­
tarafından yaptırılan kütijphanenin çe­
rülmektedir. Özellikle Berlin - Dahlem'de
şitli devirlere ait çinileri içinde öze!
Museum für Islamische Kunst'ta bulu­
likle XVIII. yüzyıl Kütahya çinilerinden
nan ve 1800 e tarihlenip, Besarabya işi
bir grubun bulunduğu Hazine-i Kütüp oda­
olarak isimlendirilen bir kilimde benzer
sındaki nişlerde bulunan vs bir kökten
örnek daha şematize edilmiş olarak ya­
çıkan çiçek süslemeli çini levhalar, kili­
min zemin kompozisyonunu hatırlatmak­ pılmıştır. Kilimin Envanter No: 1.45/59
tadır. Sıralanış aynı olmakla beraber, çl- olup ölçüleri 1.10x3.20 m.dir. Osmanlı
nilerdeki çiçeklerin kesin simetrisine Sanatının Balkanlardaki etkisi ile şekil­
karşı, kilimdeki çiçeklerde daha serbest lenmiştir (Resim 6).
PROF. DR. ŞERARE YETKİN
380
1^
..., - - -
^^^^^^^
Resim: 1 Amasya - Gümüşhacıl<öy • Gümüş Nahiyesinde bulunan kilimden İki detay.
Resim: 2
îr ^ - '
^ 1s-'^ —
O O O Q O O Q O CJQ
OSMANLI SARAY SANATI ÛSLÛBUNDAKİ KİLİMLERDEN YENİ İKİ ÖRNEK
PROF. DR. ŞERARE YETKİN
OSMANLI SARAY SANATI ÛSLÛBUNDAKİ KİLİMLERDEN YENİ İKİ ÖRNEK 383
384 PROF. DR. ŞERARE YETKİN