Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Amerikan İlişkileri 1839-1895 Cilt I

279 Pages·2009·1.41 MB·Turkish

by  anonim

T.C.
BAŞBAKANLIK
DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı
Yayın Nu: 85

OSMANLI BELGELERİNDE
ERMENİ-AMERİKAN
İLİŞKİLERİ
(1839-1895)
I

ANKARA 2007
Proje Yöneticisi
Doç. Dr. Yusuf SARINAY
Devlet Arşivleri Genel Müdürü
Proje Sorumluları
Doç. Dr. Mustafa BUDAK
Genel Müdür Yardımcısı
Dr. Önder BAYIR
Osmanlı Arşivi Daire Başkanı
Dr. Ahmet Zeki İZGÖER
Yayın İşleri Koordinatörü

Yayına Hazırlayanlar
Dr. Recep KARACAKAYA Dr. Hüseyin ÖZDEMİR
Ümmihani ÜNEMLİOĞLU Aziz Mahmut UYGUN
Salih KAHRİMAN Numan YEKELER
Seher DİLBER Mustafa ÇAKICI
Yılmaz KARACA Ahmet Semih TORUN

Mizanpaj
Vahdettin ATİK

Baskıya Hazırlık
Murat ŞENER Salih DUTOĞLU

ISBN: 978-975-19-4007-0 (Tk.No)
ISBN: 978-975-19-4008-7 (1. Cilt)
OSMANLI BELGELERİNDE
ERMENİ-AMERİKAN
İLİŞKİLERİ
(1839-1895)
I

ÖNSÖZ

Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ermeni Meselesi hakkında Türk ve
dünya kamuoyunu aydınlatmak ve yıllarca ısrarla sürdürülen tek sesliliği
tüm açıklığıyla gözler önüne sermek amacıyla tarihin birinci elden kaynak-
ları olan arşiv belgelerine dayalı seri kitap yayınını sürdürmektedir.
Daha önce Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri 1879-1922
(3 cilt), Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri 1845-1922 (4 cilt) ve
Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Rus İlişkileri 1841-1921 (3 cilt) adlarıyla bu
serinin ilk kitapları yayınlanmıştı.
Genel Müdürlüğümüz bu kez de Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Ameri-
ka İlişkileri 1839-1919 (2 cilt) adlı eseri yayınlamış bulunmaktadır.
Söz konusu eserin yayına hazırlanan birinci cildi, 1839-1895 yıllarına
ait 97 belgeden meydana gelmektedir. Bu ciltte Amerika'da Ermeni nüfusun
başlangıçta az olmasından dolayı çok etkili olamamaları, izinsiz olarak
Amerika tâbiiyetine geçmeleri ve çifte vatandaşlık hakkını Osmanlı ülkesin-
de terör amacıyla kullanmak istemeleri, bunun sonucunda Amerika Senatosu
ve Temsilciler Meclisi'nde Osmanlı Devleti aleyhine karar aldırma
girişimleri, daha sonra Osmanlı Elçiliği'nin Ermenilerin hareket ve faaliyet-
lerini takip ederek olabildiğince engelleme çabaları, Ermenilerin basın va-
sıtasıyla ve mitingler düzenleyerek abartılı ve yalan haberlerle kamuoyu
oluşturma gayretleri, kendi içlerindeki bölünmüşlük sebebiyle birbirlerini
yolsuzlukla itham etmeleri, Amerika'yı para toplama ve silah temin etme
merkezi olarak görmeleri ve çeşitli dernekler kurarak örgütlenmeleri gibi
konular yer almaktadır.
Eserin ikinci cildi, 1896-1919 yıllarına ait 93 belgeden oluşmaktadır.
Bu belgelerde özetle; Amerika'daki ihtilalci Ermenilerin ve diğer yardım
cemiyetlerinin Osmanlı Devleti aleyhindeki çalışmalarına yeni komite ve
dernekler kurarak devam etmeleri, Amerikan gazetelerinde Türkler aleyhine
yayınlanan yazılar, komitecilerin Ermeni tüccarlardan tehditle para talebinde
bulunmaları, Osmanlı ülkesinde ikamet eden Amerikalı misyonerlerin
Ermenileri kışkırtmaları, Ermeniler yararına Boston, Chicago ve New
York'ta mitingler yapılarak para toplanması, Amerika Parlamentosu'nda
Ermenilerle ilgili toplantılar yapılması, Amerika'ya göç edip tâbiiyet de-
ğiştiren Ermenilerin II. Meşrutiyet'in ilanı üzerine geri dönmek istemeleri,
Mersin Amerika konsolosunun Osmanlı Hükümeti'nin tehcir konusundaki
tutumu ile ilgili gözlemleri, İstanbul Amerika Büyükelçiliği tercümanı ile
kâtibinin Avrupa'daki Ermeni fesat erbabı ile haberleşmeleri gibi konular yer
almaktadır.
Genel Müdürlüğümüz Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı’ndaki
belgelere dayanılarak ortaya konulan bu eserin, tarihî gerçeklerin ilmin
ışığında aydınlatılmasına yardımcı olması en büyük dileğimizdir.
Bu çerçevede eserin yayınlanmasında emeği geçen Genel
Müdürlüğümüz personeline teşekkür eder, kitabın konuyla ilgilenenlere ve
ilim çevrelerine yararlı olmasını dilerim.

Doç. Dr. Yusuf SARINAY
Devlet Arşivleri Genel Müdürü

VI
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ........................................................................................................ V
İÇİNDEKİLER............................................................................................ VII
KISALTMALAR........................................................................................ XV

I. BÖLÜM
BELGELERİN TRANSKRİPSİYONLARI
No: Belgenin Konusu Sayfa
1 İngiliz mezhebine hizmet ettiği için kapanan Beyoğlu'ndaki Ameri-
kan okulunda eğitim görmüş bazı Ermenilerin faaliyetlerini farklı
bir şekilde sürdürdükleri................................................................... 3
2 Erzurum, Trabzon ve Bursa'daki Ermeniler arasında Protestan mez-
hebini yaymaya çalışan Amerikalı papazlara karşı alınan tedbirler.. 4
3 Erzurum'dan çıkarılmaları emredilen Amerikalı iki papazın gönde-
rilmelerinin ertelenmesi.................................................................... 6
4 Amerikalı Protestan Rahip Montgomery'ye Zeytun Ermenileri tara-
fından yapılan saldırı......................................................................... 8
5 Amerikalı Misyoner Baldwın'in Manisa'da kendisine saldıran Erme-
nilerin yeniden yargılanmalarını istemesi......................................... 15
6 Tâbiiyet değiştirenlerin hakları ve suçluların iadesi konularında Os-
manlı Devleti ile Amerika arasında imzalanacak mukavelenâmeler 17
7 Ermeni Patriği Nerses Efendi'nin Amerika Cumhurbaşkanı'na gön-
derdiği tebrik yazısı........................................................................... 26
8 Çalışmak için Amerika'ya gitmek isteyen Mamuretülaziz ve Harput
Ermenilerine engel olunduğu............................................................ 27
9 Amerika Ermenileri'nin New Jersey'de yaptıkları bir toplantı ve Pat-
rikhane'den gönderilen Rahip Osep Efendi'nin tutumu..................... 28
10 Harput, Muş ve Diyarbakır'dan Amerika'ya gelen Ermenilerin aleyh-
te kamuoyu oluşturmak ve Osmanlı ülkesinde bir ihtilal çıkarmak
için yürüttükleri faaliyetler................................................................ 30
No: Belgenin Konusu Sayfa
11 Zeytun Ermenileri için Amerika'dan silah gönderildiği.................... 32
12 New York'ta yaşayan Harputlu bazı Ermenilere Marsilya'da Portakal-
yan'a belli bir miktar para vermeleri için yöneltilen tehdit ve Worces-
terli Ermenilerin bir kilise inşası için yürüttükleri para toplama faa-
liyetleri.............................................................................................. 32
13 New York Ermenileri'nin Amerika Başkanı'ndan İstanbul Amerika
Elçiliği'nin Ermenileri müdafaa etmesi için talepte bulunmayı karar-
laştırdıkları........................................................................................ 34
14 Harput'ta bazı kişilerin Ermenileri Amerika'ya göçe teşvik ettikleri 36
15 Erzurum, Sivas ve Van vilayetlerinden Amerika'ya göç ederek izin-
siz tâbiiyet değiştiren Ermenilerle Yunanlı olmaya kalkışan Ceza-
yir-i Bahr-ı Sefid ahalisinin sayısında artış görüldüğü...................... 37
16 İzinsiz Amerika tâbiiyetine geçen Ermenilerin pasaport işlemlerin-
de daha dikkatli olunması.................................................................. 39
17 Amerika elçisinin, Merzifon'daki Protestan Mektebi'nin aranmasına
engel çıkarmayacağı.......................................................................... 40
18 Merzifon'a gelen Sivas Amerika konsolosunun Protestan Mektebi'ne
misafir olduğu................................................................................... 42
19 Sivas Amerika konsolos vekilinin ve Misyoner Perry'nin dikkat
çekici mektupları............................................................................... 43
20 Amerika'da yaşayan Ermenilerin Bulgarlar gibi muhtariyet elde etme
çabaları.............................................................................................. 48
21 Amerika elçilik kâtibi ile konsolosunun Merzifon Mektebi yangı-
nıyla ilgili tahkikata müdahaleleri..................................................... 51
22 New York Eski Başşehbenderi Oskanyan'ın Amerika gazetelerinde
Ermeniler lehinde yanlış haber neşrettirmek için vekil tayin edildiği /
Amerika'da bulunan Ermenilerin ailelerini yanlarına getirtmek iste-
dikleri................................................................................................ 56
23 Washington Büyükelçiliği'nin Amerika Ermenileri'nin faaliyetleriy-
le ilgili verdiği bilgiler üzerine Zabtiye Nezâreti'ne tahkikat emri
verildiği............................................................................................. 58
24 Haik adlı Ermeni gazetesinde Ermenilerin amaçlarına ulaşabilme-
leri için silaha sarılmaları gerektiğine dair bir yazı yayınlandığı...... 59
25 İzinsiz olarak Amerika tâbiiyetine girmiş olan Ermenilerin Osmanlı
ülkesine kabul edilmeyecekleri......................................................... 61
26 Amerikan pasaportuyla İstanbul'a gelen Ermenilerin geldikleri va-
purlarla iadeleri................................................................................. 62
VIII
No: Belgenin Konusu Sayfa
27 Amerika'daki Ermeni komitesinin Ermenilere askerî eğitim için
resimli bir kitap bastırdığı................................................................. 63
28 Haik gazetesinin Ermenilerin sadece Amerika'daki çıkarlarıyla değil,
Osmanlı ülkesinin bir kısmının Ermenistan adıyla bağımsız hale
getirilmesi konusuyla da meşgul olduğu........................................... 64
29 İzinsiz olarak Amerika tâbiiyetine geçmiş Ermenilerin döndükleri
takdirde iadeleri ve Amerika Elçiliğince himaye edilmemeleri........ 66
30 Fesat erbabından olan Ermenilerin çocuklarının Amerikan okulları-
na kabul edilmemeleri için gerekli emrin verildiğinin Amerika
elçisi tarafından ifade edildiği........................................................... 67
31 Amerika pasaportuyla İstanbul'a gelen İzmitli Lazaros veled-i Ki-
gork'un sınırdışı edilmesi.................................................................. 68
32 Amerika Misyonerleri Cemiyetleri'nin Hınçak Cemiyeti mensubu
Ermenilere nakdî yardımlarının engellenmesi.................................. 69
33 Amerika Başkanı'nın Kongre'nin açılışında Ermeni fesadı ve tâbiiyet
meselesini dile getirdiği.................................................................... 71
34 Amerika'daki bazı fesat erbabının Osmanlı ülkesindeki yandaşlarıy-
la haberleşmelerinin kontrol altına alınması..................................... 76
35 Amerika misyonerlerinin Hınçakist Ermenilere nakdî yardımda bu-
lunmayacaklarını ilan maksadıyla düzenledikleri toplantı................ 77
36 Amerika Başkanı'nın Osmanlı Devleti lehindeki açıklamaları ile
Dışişleri bakanının sorularına mukabelede bulunulması................... 80
37 Amerika misyonerlerinin Worcester Ermeni Kilisesi'ne yaptıkları
para yardımını kesmeleri üzerine Kilise Rahibi Karekin Çitciyan'ın
görevini bırakmak zorunda kaldığı................................................... 84
38 Amerika Misyonerler Cemiyeti'nin Ermeni fesatçılara kesinlikle
destek vermediklerini ispat için gazetelerde bir tekzip yazısı yayın-
ladıkları............................................................................................. 85
39 Amerika'daki Hınçakistlerin Reisi Nişan Karabetyan'ın Osmanlı
ülkesindeki Hınçakistleri isyana teşvik için bazı planlar yaptığı...... 88
40 Ankara valisinin, Amerika elçisinin siyasî teşebbüste bulunan Protestan
misyonerlerin görevden uzaklaştırılacaklarına ilişkin açıklama-
larının yetersiz olduğunu ifade ettiği................................................. 95
41 Osmanlı vatandaşı Amerikalı bazı Müslüman tacirlerin, Ermeni fe-
satçıların Amerika'daki faaliyetleri ile Osmanlı ülkesinde bunlara
yardım ve muhbirlik edenler hakkında Derviş Paşa'ya gönderdikleri
mektup............................................................................................... 96
IX
No: Belgenin Konusu Sayfa
42 Amerika'daki bazı Ermeni fesat cemiyetlerinin Osmanlı ülkesine
silah sokma girişimleri...................................................................... 104
43 Amerika tâbiiyetine girmiş Ermenilerin, Amerika Başkanı'na kendi-
lerinin himayesi için Osmanlı Devleti ile bir antlaşma yapılması
konusunda dilekçe sunmaya hazırlandıkları..................................... 106
44 Amerika elçisinin tâbiiyet değiştiren Ermeniler ve diğer cemaat
mensupları hakkındaki sorusu........................................................... 109
45 New York Ermenileri'nin faaliyetleri................................................ 110
46 Ermenilerin Amerika'da Osmanlı Devleti aleyhine yürüttükleri faali-
yetler.................................................................................................. 110
47 New York, Worcester, Boston, Providence ve Chicago gibi Ermeni-
lerin yaşadıkları şehirlerde Osmanlı Devleti aleyhinde faaliyet gös-
teren birçok cemiyet bulunduğu........................................................ 111
48 New York Ermenileri'nin gizli cemiyetleri....................................... 116
49 Amerika Hükümeti'nin Sason Olayı'nı Tahkik Komisyonu'nda Ame-
rikalı bir memurun bulunmasına izin vermediği............................... 119
50 Talori Tahkik Komisyonu'nda Erzurum İngiltere, Fransa ve Rusya
konsoloslarının görevlendirilmelerinin uygun olacağı...................... 120
51 Amerika elçilik baştercümanının Sason Tahkik Heyeti ile ilgili bilgi
edinmek üzere Hariciye Nezâreti'ne geldiği...................................... 123
52 Tâbiiyet Kanunu'na aykırı olarak Amerikan uyruğuna geçecek Er-
menilerin Osmanlı ülkesinde Amerikan vatandaşı olarak tanınma-
yacakları............................................................................................ 124
53 İstanbul Amerika elçisinin Sason Tahkik Komisyonu'na Sivas Ame-
rika konsolosunun katılması için Hariciye Nezâreti'ne başvuruda
bulunduğu.......................................................................................... 126
54 California Ermenileri'nin Osmanlı Devleti aleyhindeki faaliyetleri.. 128
55 Sivas Amerika konsolosunun Sason Tahkik Heyeti'ne alınmasından
vazgeçildiğinin Amerika Hükümeti'ne tebliği.................................. 130
56 Amerika gazetelerinde hemen her gün Osmanlı Hükümeti aleyhinde
bir takım yazı ve telgraflar yayınlandığı........................................... 130
57 Amerikan vatandaşlığına geçen Osmanlı Ermenileri'nin, eski tâbii-
yetlerini kullanma talepleri ile ilgili evrakın incelenmek üzere hukuk
müşavirliğine havalesi....................................................................... 132
58 Amerika Hükümeti'nin Sason Tahkik Heyeti'ne memur göndermek-
ten vazgeçtiği.................................................................................... 133
X