Osmanlı 8. Cilt (Bilim)

703 Pages·1999·31.82 MB·Turkish

by  Halil İnalcık vd.

8
B İ l j M
EDİTÖR
GÜLER EREN
BİljM EDİTÖRLERİ
>Ç. DR. KEMAE ÇİÇEK
CEM OĞUZ
T Ü R K İ Y E Y A Y I N E A R I
TEKNİK KOORDİNATÖR
MURAT OCAK
görsel yönetmenler
HATİCE KOT / ERSİN BAECI
GÖRSEL YÖNETMEN YARDIMCILARI
SEVGİ ÖZÇELİK / LEVENT ELPEN / AYŞE BALCI
DİZGİ GRUBU
ALİ TAŞTEPE / Ö. FARUK TAŞTEPE / ADEM TEMİZKÖK
ALİ ŞİMŞİR / EMRE TAŞTEPE / GÖKHAN ÖZEN
FAHRİ UZUN / AHMET MAYALI
RESİM TARAMA
HAMDİ ALKAN
TASHİH GRUBU
OYA AKBAŞ OCAK / EENUR AĞAOGLU / KAZIM BİEGE
AHMET KARAÇAVUŞ / HAEİT ÜNSAE / SEVİL DÜNDAR
AYEA YIEDIZ / MEHMET LÂLE / EMİNE ÖZDEMİR
SERAP DÜNDAR / HÜMEYRA SAK / ÖZLEM ATA
GRAFİK TASARIM
YAZI EVİ İEETİŞİM HİZMETLERİ
DİZGİ
GÖKÇEN TEKNİK
BASKI
SEMİH OFSET
CİLT
BALKAN CİLTEVİ
YAYIN KODU
ISBN 975-6782'03-X (TAKIM)
975-6782-11-0 (CİET)
YAYIN YERİ VE TARİHİ
ANKARA 1999
Yan Kağıt Ebrûsu: Mustafa Düzgünman
y n a n i i
YAYIN KURUCU BAŞKANI
PROF. DR. HAFİF İNALCIK
CHİCAGO ÜNİVERSİTESİ / BİLKENT ÜNİVERSİTESİ
YAYIN KURULU
PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
PROF. DR. YUSUF HALAÇOĞLU
TÜRK TARİH KURUMU (TTK) BAŞKANI
PROF. DR. EKMEFEDDİN İHSANOĞEU
İSLÂM KÜLTÜR, SANAT VE TARİH ARAŞTIRMALARI MERKEZİ (1RC1CA) BAŞKANI
PROF. DR. ERCÜMENT KURAN
HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ
PROF. DR. MÜBAHAT S. KÜTÜKOĞEU
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
PROF. DR. JACOB M. IANDAU
HEBREW ÜNİVERSİTESİ
PROF. DR. AHMET YAŞAR OCAK
HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ
PROF. DR. İEBER ORTAYIJ
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
PROF. DR. 5TANFORD 5HAW
CALIFORNİA ÜNİVERSİTESİ / BİLKENT ÜNİVERSİTESİ
PROF. DR. BAHAEDDİN YEDİYIEDIZ
HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ
MÜŞAVİRLER
DR. SALİM AYDÜZ / PROF. DR. ABDÜLKUDDÜS BİNGÖL /
PROF. DR. SÜLEYMAN HAYRİ BOLAY/ PROF. DR. BAYHAN ÇUBUKÇU /
DOÇ. DR. REMZİ DEMİR / PROF. DR. EMRE DÖLEN /
PROF. DR. FEZA GÜNERGUN / DR. TOFIGH HEIDERZADE /
PROF. DR. MEHMET İPŞİRLİ / DR. MUSTAFA KAÇAR /
PROF. DR. ESİN KAHYA / PROF. DR. HAYRETTİN KARAMAN /
PROF. DR. KLAUS KREISER / DR. HİDAYET NUHOGLU / '
PROF. DR. STEFAN REICHMUTH / PROF. DR. NİL SARI /
PROF. DR. RAMAZAN ŞEŞEN / PROF. DR. ASLAN TERZİOGLU /
DR. YAVUZ UNAT / PROF. DR. İLTER UZEL /
PROF. DR. M. SAİT YAZICIOĞLU
SANAT VE YAYIN MÜŞAVİRİ
AHMET KOT
YURT DIŞI KOORDİNASYON
CEM OĞUZ / CEMRE GÜZEL
TERCÜME
KOORDİNATÖR
CEM OĞUZ
REDAKTÖRLER
DOÇ. DR. KEMAL ÇİÇEK / DR. JUDY UPTONAYARD
ERTAN AYDIN / YILMAZ ÇOLAK
MÜTERCİMLER
DOÇ. DR. MUSA ŞAŞMAZ / GÜRAY ÜTKU BAYRAMOĞLU /
MEHMET MURAT / EMEL OSMANÇAVUŞOĞLU /
ŞİBAY TUĞSAVUL / YASEMİN YAZICI
ÖNSÖZ
Osmanlı, kurduğu 624 yıl süren köklü medeniyeti bilime dayandırmış ve devamlılığını
sağlamıştır. Osmanlı, bilim konusunda da hiç bir taassuba ve peşin hükme kapılmadan, “ilim
Çin’de de olsa” almaya çalışmıştır. Osmanlı biliminin oluşumu ve gelişmesinde, başta
Selçuklu dönemi Anadolu şehirlerinin ve eski bilim merkezlerinin yerleşik gelenekleri ile
devrin en önemli bilim ve kültür merkezleri sayılan Mısır, Suriye, İran ve Türkistan’dan
gelen “âlimler” rol oynamıştır. Osmanlılar İslam dünyasının kültürel ve ilmî hayatına yeni
bir dinamizm ve zenginlik katmışlardır. Böylece İslam bilim geleneği
XVI. yüzyılda zirveye ulaşmıştır.
Osmanlı biliminin temelinde “ulemâ" ve “medreseler” yer alır. Orhan Gazi’nin 1331’de İznik’te
kurduğu ilk Osmanlı medresesinden sonra Fatih’in “Sahn-ı Semân”ı (Fatih medreseleri)
“ulûm-u diniyye”ye ağırlık verirken, Kanunî’nin “Sahn-ı Süleymaniye" sinde tıp eğitiminin
başladığını görürüz. Bu medrese geleneği, özellikle XIX. yüzyılda geçirdiği değişikliklerle
birlikte XX. yüzyılın başlarına kadar uzanmıştır. Devrinin âlimleri arasında sayılan Fatih’in
uyguladığı bilim politikası, Osmanlı ülkesine ve özellikle İstanbul’a çok önemli bir “beyin
göçü” sağlamış; bir yandan Semerkand’dan Ali Kuşçu, Uluğ Bey’in misyonu ile Osmanlı
Astronomisine ve Matematiğine katkıda bulunurken, diğer yandan Granada’dan, İtalya’dan,
hâsılı dünyanın bütün bilim merkezlerinden âlimler İstanbul’a getirilmişler ve Osmanlı
bilimine hizmet etmişlerdir. Bu dönemde, İslam medeniyetinin eski merkezleri yanında,
başta İstanbul olmak üzere, Bursa, Edirne, Üsküp, Saraybosna gibi yeni bilim ve kültür
merkezleri kurulmuştur.
XVI. yüzyıldan sonra medrese sisteminde ve ulemâ müessesesinde yozlaşma başlamıştır.
Diğer taraftan Avrupa’da meydana gelen bilim ve sanayi devrimleri neticesinde Osmanlılar
ile Batı dünyası arasında tersine bir mesafe ortaya çıkmış; bunu telafi etmek için
Osmanlılarm Batı biliminden bazı aktarmalar yapmasıyla zamanla bilimde modernleşme
sürecine girilmiştir. Bilim Tarihi duayeni ve IRCICA Başkanı Prof. Dr. Ekmeleddin
İhsanoğlu, “Osmanlılarm Batı bilim ve teknolojisi ile temasları, ihtiyaçları ölçüsünde ve
selektif bir şekilde başlayarak uzun bir süre bu şekilde devam etmiş, daha sonra Osmanlılarm
kendi bilim geleneklerini terk ederek, kalkınma ve ilerlemenin ancak Batı bilim ve
teknolojisiyle mümkün olacağı şeklindeki yaklaşımlarına dönüşmüştür” teşhisinde
bulunmaktadır.
“Bilim” Cildinin hazırlanmasında, diğer Osmanlı Bilim Tarihi çalışmalarından farklı
olarak, İslam ve Osmanlı geleneği çerçevesinde ilk defa, dinî bilimleri bilim tarihi içerisinde
ele aldık. Ancak üzülerek gördük ki, ilahiyat fakültelerimiz bugüne kadar Osmanlı
dönemindeki dinî ilimleri çok az incelemişler, daha cok Osmanlı öncesini ele almışlar.
A A J A $
Aslında bu durum bilim tarihinin diğer branşları bakımından da farklı görünmemektedir.
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde ve IRCICA’da dar imkânlarla fedakârca çalışan
İhsanoğlu Ekolü ve Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesindeki bir avuç
idealist bilim adamı dışında, maalesef medeniyetin en önemli kriterlerinden olan bilim tarihi
sahasındaki araştırmalar çok sınırlı kalmıştır.
Çalışmamızda, “Osmanlı Bilim Tarihine Genel Bakış”tan sonra “İlim ve Ulemâ”
üzerinde durulmuş; “Hızır Bey", “Hocazâde", “Birgivi”, “Matrakçı Nasuh" ve “Kâtip Çelebi'' gibi
önemli isimler hakkında bilimsel araştırmalara yer verilmiştir. Ulemâ konusu, ayrıca eserin
eğitim ve hukuk bölümlerinde de yer almıştır. Sosyal Bilimler, Fen Bilimleri ve Tıp Bilimleri
başlıkları altında, bir yandan Osmanlı’mn bu bilim dallarındaki gelişmesi ve katkıları
incelenirken, diğer yandan “Ahmet Cevdet Paşa”, “Evliya Çelebi”, “Piri Reis”, “Ali Kuşçu”,
“Takîyüddîn” gibi bilim ve düşünce tarihimizin zirve şahsiyetleri üzerinde durulmuştur.
Osmanlı Tıbbı, İslam-Türk geleneğinin devamı olarak klasik dönemde doruğa
ulaşmış ve dünya tıbbına önemli katkılarda bulunmuştur. Eserde Tıp, Diş Hekimliği,
Eczacılık ve Veterinerlik dallarında Osmanlı Bilim Tarihi’ne ait orijinal yazılardan sonra son
bölümde Osmanlı Teknoloji tarihinden kesitler sunulmuştur. Bu çalışmanın, Osmanlı Bilim
Tarihi’ndeki araştırmaların yeniden gündeme getirilmesinde katkıda
bulunmasını diliyoruz.
Yeni Türkiye
İÇİNDEKİLER
cilt
8
BİRİNCİ BÖLÜM
Osmanlı Bilim Tarihine Genel Bakış
osmanlı’da bilim
OSMANLI BİLİMİNE TOPLU BAKIŞ / PROF. DR. EKMELEDDİN İNSANOĞLU I 11 ■ OSMANLILARDAKİ BİLİMSEL
ÇALIŞMALARA GENEL BİR BAKIŞ / PROF. DR. ESİN KAHYA / 25' ■ OSMANLI TARİHİNDE BİLİM VE TEKNOLOJİ
/ DR. NACER MILOUDI / 35 ■ XVI. ASIR OSMANLI İLMÎ HAYATINA GENEL BİR BAKIŞ /
DOÇ. DR. AHMET TURAN ARSLAN / 43 ■ OSMANLI, BATILILAŞMA VE BİLİMLER / PROF. DR. KORKUT TUNA / 50
■ XVIII. VE XIX. YÜZYILLARDA OSMANLI BİLİMSEL LİTERATÜRÜ / PROF. DR. EMRE DÖLEN / 62
ilim ve ulema
OSMANLI ULEMASI / PROF. DR. MEHMET İPŞİRLİ / 71 ■ OSMANLILARDA SÜNNÎ-HANEFÎ GELENEĞİNİN
OLUŞMASINDA ULEMANIN ROLÜ / YRD. DOÇ. DR. HULUSİ LEKESİZ / 80 ■ HADİS ŞERHİ VESİLESİYLE
XX. YÜZYIL SONU İLMİ HAYATINA TENKİDİ BİR NAZAR / DR. İBRAHİM HATİBOĞLU / 85 ■ OSMANLI İLİM
HAYATINDA BİR BÜROKRAT: HIZIR BEY (1407-1459) / YRD. DOÇ. DR. SALİH SABRİ YAVUZ l 97 ■ MUSTAFA
MUSLİHİDDİN HOCAZÂDE / DR. GÜRBÜZ DENİZ I 102 ■ ÜNLÜ BİR OSMANLI ÂLİMİ İMAM BİRGİVÎ VE
“İZHÂR”I / PROF. DR. SÜLEYMAN TÜLÜCÜ I 107 M KANUNÎ SULTAN SÜLEYMAN DÖNEMİNİN ÜNLÜ
SİLAHŞOR, BİLİM VE SAN'AT ADAMI: MATRAKÇI NASUH / PROF. DR. HÜSEYİN GAZİ YURDAYDIN / 114 ■
KÂTİP ÇELEBİ / DR. GÜRBÜZ DENİZ / 123 ■ XVIII. YÜZYILDA İMPARATORLUĞUN MERKEZİNDE VE
EYALETLERİNDE İSLÂMÎ BİLİM / PROF. DR. STEFAN REİCHMUTH I 132
İKİNCİ BÖLÜM
D inî Bilimler
OSMANLI MÜFESSİRLERİ / PROF. DR. SÜLEYMAN ATEŞ / 143 ■ OSMANLI DEVRİNDE DÂRÜLHADİSLER /
PROF. DR. ALÎ YARDIM / 163 ■ OSMANLI DÖNEMİ TÜRK KELAM BİLGİNLERİ /
PROF. DR. M. SAİT YAZICIOĞLU 1 176 ■ OSMANLI HUKUKUNDA MEZHEP TERCİHİ /
PROF. DR. HAYRETTİN KARAMAN / 187 ■ OSMANLI HUKUK SİTEMİ VE USUL-Ü FIKIH ÜZERİNE
DEĞERLENDİRMELER / YRD. DOÇ. DR. SÜLEYMAN AKDEMİR / 196 ■ OSMANLI’DA BELÂGAT İLMİ /
DOÇ. DR. NASRULLAH HACIMÜFTÜOĞLU 1206
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Sosyal Bilimler
felsefe - mantık
OSMANLI’DA FELSEFE-KELAM TASAVVUF İLİŞKİLERİ / DOÇ. DR. HÜSEYİN SAR10ĞLU I 217 ■ OSMANLI
AKILCILIĞI (15-16. YÜZYILLAR) / PROF. DR. BÜNYAMİN DURAN / 224 ■ OSMANLILARDA MANTIK BİLİMİ
(İÇERİĞİ, MEDRESE EĞİTİMİNDEKİ YERİ VE OSMANLI MANTIKÇILARI) /
PROF. DR. ABDÜLKUDDÜS BİNGÖL / 231
tarih ve histografya
OSMANLI TARİH YAZICILIĞI / PROF. DR. MEHMET İPŞİRLİ / 247 ■ OSMANLILARDA TARİH YAZICILIĞI
ÜZERİNE / PROF. DR. NECDET ÖZTÜRKI 257 ■ OSMANLI TARİH DERS KİTAPLARI VE REFORM (1839-1918) /
DR. BETÜL BAŞARAN-ALPUGAN / 262 ■ AHMET CEVDET PAŞA TARİHİNDE OSMANLI DEVLETİ /
PROF. DR. BEŞİR ATALAY / 271 ■ OSMANLI TARİH YAZICILIĞINDA ANONİM TEVÂRİH-İ ÂL-İ OSMAN
GELENEĞİ / YRD. DOÇ. DR. HAŞAN HÜSEYİN ADALIOĞLU 1286 ■ SADE NESİRDEN SÜSLÜ NESİRE: FATİH'İN
TARİHÇİSİ TURSUN BEY VE TARİH YAZMA TARZI I YRD. DOÇ. DR. KENAN İNAN / 293 ■
SÜLEYMANNÂMELER / DOÇ. DR. ŞEFAETTİN SEVERCAN / 301
OSMANLILARDA COĞRAFYA. / PROF. DR. RAMAZAN ŞEŞEN / 321 ■ OSMANLI DEVLETİ DÖNEMİNDE
COĞRAFYA VE COĞRAFYA ÖĞRETİMİ / PROF. DR. RAMAZAN ÖZEY / 326 ■ OSMANLILARDA COĞRAFYA
BİLİMİNİN DOĞUŞU / DR. OSMAN GÜMÜŞÇÜ / 334 ■ EVLİYA ÇELEBİ HAYATI VE SEYAHATNAMESİ /
YÜCEL DAĞLI / 344 ■ TARİH-Î HİND-İ GARBÎ’DE HİNT OKYANUSU, KIZILDENİZ VE SÜVEYŞ KANALI İLE
İLGİLİ DÜŞÜNCELER / REMZİ DEMİR / MUTLU KILIÇ I 355 ■ HİND DONANMASI KAPTANI VE BAHRİYE
MÜELLİFİ PİRİ REİS / DR. MAHMUT AK / 372
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Fen Bilimleri
matematik - astronomi
OSMANLI İMPARATORLUĞU'NDA MATEMATİK BİLİMİ / PROF. DR. MEHMET H. ORYAN / 313 ■
OSMANLILARDA BATILILAŞMA DÖNEMİNDE MATEMATİK / MELEK DORSAY GÖKDOĞAN / 391 ■
TAKÎYÜDDÎN'İN CERÎDE EL-DÜRER VE HARÎDE EL-FİKER ADLI YAPITINDA BULUNAN ONLUK
TRİGONOMETRİK CETVELLER / DOÇ. DR. REMZİ DEMİR / 399 ■ OSMANLI ASTRONOMİSİNE GENEL BİR
BAKIŞ / DR. YAVUZ UN AT /411 ■ ALİ KUŞÇU / DR. TOFIGH HEIDARZADE / 421 ■ MELHAMELER VE BİR
XVII. YÜZYIL OSMANLI ÂLİM VE EDÎBİ CEVRÎ ÇELEBİ’NİN MELHAME'Sİ / DOÇ. DR. REMZİ DEMİR / 431
>
fizik - kimya - biyoloji
OSMANLILARDA FİZİK ÇALIŞMALARI / YRD. DOÇ. DR. HÜSEYİN GAZİ TOPDEMİR / 445 ■ MODERN KİMYANIN
TÜRKİYE’YE GİRİŞİ / PROF. DR. EMRE DÖLEN / 461 ■ OSMANLI DÖNEMİNDE TÜRKİYE'YE MODERN
BOTANİĞİN GİRİŞİ VE GELİŞMESİ / PROF. DR. ASUMAN BAYTOP - PROF. DR. FEZA GÜNERGUN / 471
BEŞİNCİ BÖLÜM
Tıp Bilimleri
tıp - diş hekimliği
OSMANLI-TÜRK TIBBI / PROF. DR. İLTER UZEL / 485 ■ OSMANLI DEVLETİ'NDE HEKİMBAŞILIK /
PROF. DR. ALİ HAYDAR BAYAT! 490 ■ OSMANLI DARÜŞŞİFALARINDA HEKİMLİK AHLAKI /
PROF. DR. NİL SARI / 494 ■ OSMANLI İMPARATORLUĞU'NDA TIP EĞİTİMİNİN BATILILAŞMASI /
PROF. DR. ARSLAN TERZİOĞLU / 518 ■ OSMANLILARDA MODERN ANLAMDA TIP EĞİTİMİNİN BAŞLAMASI -
TIPHÂNE-İ ÂMİRE / PROF. DR. AYTEN ALTINTAŞ / 528 ■ OSMANLI SAĞLIK HAYATINDA KADIN /
PROF. DR. NİL SARI / 543 ■ OSMANLI-TÜRK TIBBINDA MISIR ÇARŞISI'NIN YERİ VE ÖNEMİ /
PROF. DR. AYŞEGÜL D. ERDİMİR / 558 ■ ASKERÎ TIP TARİHİ / DOÇ. DR. ADNAN ATAÇ / 565 ■ OSMANLI-
TÜRK DİŞHEKİMLİĞİ / PROF. DR. İLTER UZEL / 571
eczacılık
OSMANLI DÖNEMİNDE ECZACILIK VE ECZACILAR / PROF. DR. TURHAN BAYTOP / 587 ■ OSMANLI
İMPARATORLUĞU'NDA ECZACILIK / PROF. DR. ERİŞ ASİL - DOÇ. DR. GÜLBİN ÖZÇELİKAY / 595 ■ OSMANLI
İMPARATORLUĞU SAĞLIK SİSTEMİNDE ECZACILIĞIN YERİ VE HALKA ÜCRETSİZ İLAÇ SAĞLANMASI /
PROF. DR. BAYHAN ÇUBUKÇU / 607