Ortaokul 5-8 Düşünen Sınıflarda Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi

27 Pages·2016·0.72 MB·Turkish

ORTAOKUL 5-8
DÜŞÜNEN SINIFLARDA
DİN KÜLTÜRÜ VE
AHLAK BİLGİSİ ÖĞRETİMİ
Editör: Cemal TOSUN
Yazarlar:
Asım YAPICI • Aybiçe TOSUN • Ayşe ÇALAL
Cemal TOSUN • Davut IŞIKDOĞAN • H. Sinem UĞURLU BAKAR
Halise Kader ZENGİN • Mustafa ÖNDER • Mücahit ARPACI
Remziye EGE • Tuğrul YÜRÜK • Yıldız KIZILABDULLAH
Editör:
Prof. Dr. Cemal TOSUN
OrtaOkul 5-8 Düşünen SınıflarDa
Din kültürü ve ahlak BilgiSi Öğretimi
ISBN 978-605-318-418-8
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2016, Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T. C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Mart 2016, Ankara
Yayın-Proje: Seher Reyhani
Dizgi-Grafik Tasarım: Melike Serap Dalbudak
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş.
İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105
Yenimahalle/ANKARA
(0312 394 55 91)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 26687
iletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net
E-ileti: [email protected]
Rahmetli babamın ve annemin aziz ruhlarına
Mekânları cennet olsun
Amin
ÖN SÖZ
Ortaokul 5-8 Düşünen Sınıfl arda Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi kita-
bı İlkokul 4. Sınıf düzeyi için aynı isimle yazdığımız kitabın müteakibi niteliğinde
kaleme alındı. Amaç, yapı ve yöntem aynıdır. Şöyle özetleyebiliriz: Bu bir din ve
ahlak alanı özel öğretim yöntemleri kitabıdır. Kitabın ulaşmak istediği hedef kitle
arasında üç grup önceliklidir; bunlar:
(cid:190) İlahiyat Fakültesi mezunlarına yönelik öğretmenlik formasyon eğitimin-
de yer alan Özel Öğretim Yöntemleri Dersini okutan öğretim elemanları,
(cid:190) Söz konusu dersi okuyan öğrenciler/öğretmen adayları,
(cid:190) Ortaokul 5-8. sınıfl arda Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretmeni olarak
görev yapanlardır.
Bununla birlikte hedef kitle sözü edilen üç grupla sınırlı değildir. Ortaokul
düzeyindeki öğrencilerle gerçekleştirilen yaygın ve örgün eğitimdeki tüm din ve
ahlak alanı dersleri öğretmenleri bu kitabı bir el kitabı olarak kullanabilirler. Bun-
lar arasında;
Örgün eğitimde;
(cid:190) Temel Dini Bilgiler Dersi öğretmenleri
(cid:190) Hz. Muhammedin Hayatı Dersi öğretmenleri
(cid:190) Kur’an-ı Kerim Dersi öğretmenleri
Yaygın eğitimde ise Kur’an Kurslarında verilen;
(cid:190) Dini bilgiler dersleri
(cid:190) Kur’an-ı Kerim dersleri öğreticileri yer almaktadır.
Kur’an-ı Kerim derslerinde özellikle meal ile çalışmalarda faydalı olması bek-
lenmektedir. Diğer derslerde Kur’an ile çalışma hususunda ise özel ve etkin kulla-
nıma hizmet etmesi amaçlanmaktadır.
Tüm bu amaçlar doğrultusunda hazırlanan kitabımız hem bir ders kitabı hem
de el kitabı, kılavuz kitap niteliklerini haizdir.
Ülkemiz ilk, orta ve lise düzeyi okulları programlarında zorunlu dersler ara-
sında yer alan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi öğretim programlarının dayan-
dığı beyin temelli öğrenme, sosyal öğrenme, çoklu zekâ kuramı ve yapılandırma-
cılık yaklaşımları “öğrenci/öğrenen etkin öğretme-öğrenme süreçlerini” zorunlu
kılmaktadır. Bu ise, öğretmenlerin bazı yeterliklere sahip olmalarını gerektirmek-
tedir. Yetişme sürecinde olan öğretmen adayları, öğretmenlik eğitimi sürecinde,
çalışan öğretmenler ise hizmet sürecinde bu yeterlikleri kazanmak durumuyla
karşı karşıyadır. Bu ihtiyaç böyle bir çalışmanın temel güdüleyicisi olmuştur.
Beyin temelli öğrenme, sosyal öğrenme, çoklu zekâ kuramı ve yapılandırmacılık
yaklaşımlarını esas alan bir öğretim programını esas alan bir öğretim, öğretmen ve
konu merkezli bir yaklaşım izleyemez. Çünkü bu kuram ve yaklaşımlar öğrenen etkin
bir öğretimi ön görürler. Bu kitap, bu tür bir öğretimin bilgi ve becerilerini kazan-
maya yardım etmek için hazırlandı. Sınıfl arında düşünen, etkin ve etkinlikli öğrenen
ortamlar kurmak isteyen öğretmenler, bu kitapta verilen örnek işlenişleri ve bu işle-
nişlerde verilen etkinlikleri aynen ya da kısmen örnek alarak veya tercihen sadece
fikri, yaklaşımı örnek alıp tamamen yeniden kurgulayarak yararlanabilirler.
Kitap on beş bölümden oluşmaktadır. İlk iki bölümde genel olarak ve özelde Or-
taokul 5-8. sınıfl arda DKAB öğretimi hakkında bilgi ve anlayış kazandırmayı amaç-
lamaktadır. DKAB dersinin temelleri, DKAB programının eğitsel, dinsel yaklaşımları
başta olmak üzere ana öğe ve özellikleri bu iki bölümün çatısını oluşturuyor. Üçüncü
ve dördüncü bölümler genel öğretim bilgisine ayrıldı. Bu bölümlerde öğrenme strate-
ji ve stilleri, öğretim stratejileri ve öğretim yöntemleri konu edildi. Genel öğretim bil-
gisi ile özel öğretim ilişkisi kurulmaya çalışıldı. Geri kalan on bir bölümde ise DKAB
ve din ve ahlak alanı derslerinde kullanılabilecek öğretim tekniklerine ve etkinliklere
yer verildi. Etkinlikler öğrenme ortamlarında kullanılacak yaklaşımlara, yöntemlere
ve öğrenme içerik ve malzemelerine göre düşünülerek on bir başlık halinde ele alındı.
Bu başlıklar şöyledir:
(cid:190) Din Öğretiminde Metinle Yoluyla Aktif Öğrenme
(cid:190) Din Öğretiminde Değer Öğrenme
(cid:190) Din Öğretiminde Ayet ve Hadislerle Öğrenme
(cid:190) Din Öğretiminde Sure ve Dua Öğretimi
(cid:190) Din Öğretiminde Oyun Yoluyla Öğrenme
(cid:190) Din Öğretiminde Drama İle Öğrenme
(cid:190) Din Öğretiminde Grupla Öğrenme
(cid:190) Din Öğretiminde Kavram Öğretimi
(cid:190) Din Öğretiminde Kıssa, Öykü ve Şiir İle Öğrenme
(cid:190) Din Öğretiminde Tartışma Yöntemi İle Öğrenme
(cid:190) Din Öğretiminde Araştırma İnceleme Yolu İle Öğrenme
Her bir başlıkta önce o gruba giren yaklaşım, yöntem veya içerik ve malzeme
hakkında didaktik bilgi verildi. Daha sonra iki ders saati üzerine kurgulanan bir ör-
nek işleniş üzerinden etkinlikler ortaya konuldu. Her etkinlik ve öğretim tekniği ör-
nek işlenişte kullanıldığı yerde ayrı bir kutu içerisinde anlatıldı. Böylece bilgisi ve
örnek uygulanışı birlikte sunuldu. Örnek işleniş bitiminde ise bu tür bir kazanı-
mın işlenişinde kullanılabilecek bazı etkinlik örnekleri yer aldı.
Kitabın, hedef kitlede yer alan tüm öğretim elemanlarına, öğretmen adayı öğ-
rencilerimize, öğretmenlerimize, yaygın din eğitimcilerine ve bu konuda bilimsel
çalışma yapacak ve eser üreteceklere faydalı olması dileğim ve duamdır.
Kitabın geliştirilmesi için her türlü eleştiri ve öneri samimi beklentimdir. Bir-
likte çalıştığım tüm yazarlara, Pegem-Akademi Yayıncılık yönetici ve çalışanlarına
ve okuyan ve okutan herkese peşinen teşekkür ederim.
Cemal Tosun
Editör
Ankara, 18 Mart 2016
SUNUŞ1
NEDEN DÜŞÜNEN SINIFLAR?
Önce “düşünen sınıf” kavramından başlayalım. Bu kavram ile aktif öğ-
Düşünen sınıf,
renme ve etkin öğrenme arasında yakın ilişki var. Dolayısıyla başta aktif öğ-
etkin öğrenen/
renme olmak üzere, eleştirel düşünme, yansıtıcı düşünme konularında yazıl- etkinliklerle öğre-
mış eserler düşünen sınıf ve etkin öğrenen sınıf kavramlarını derinlemesine nen sınıftır.
araştırmaya ve anlamaya yardımcı olur. Burada ayrıntıya girmeden şunları
söyleyebiliriz: Düşünen sınıf, belirlenen ders kazanımlarına ulaşmak için,
dersin tüm aşamalarında tüm sınıfın etkin, aktif olduğu öğrenme ortamıdır.
Buna dersin planlanması, hazırlanması da dâhildir. Ama özellikle ders saati
içinde, 3B, 5E ya da başka hangi ders saati yapılandırılması benimsenirse
benimsensin, öğretmenin ve tüm öğrencilerin etkin olmaları vurgulanmak
istemektedir. Dolayısıyla düşünen sınıfl ar için “etkin öğrenen sınıf” diğer bir
ifadeyle “etkinliklerle öğrenen sınıf” nitelemesi de açıklayıcı olur. Bir başka
ifade ile beyni, kalbi (duygusal zekayı) ve tüm bedeni etkin kılacak etkinlik-
ler, düşünen sınıfın belirgin özelliğidir.
Öğrenmenin
Düşünen sınıf kavramını tercih etmemizde, etkinlikle öğrenmeye vurgu
mahiyeti etkin/
yapma amacımız sebeplerden biri oldu. Ama asıl sebep öğrenmenin mahi- etkinlikli öğren-
yeti, öğrenmenin nasıl gerçekleştiği konusundaki beyin temelli öğrenmeye meyi zorunlu
kılar; düşünme,
yönelik bilgilerdi. Öğrenmenin ön(ceki) öğrenmeler kullanılarak yeni al-
zihinsel etkinlik
gılananların anlamlandırılması olarak anlaşılması ve tanımlanması eğitim olarak buna
alanında önemli bir gelişmedir. Bilme, bir anlam oluşturmadır. Buna bilgi dahildir.
inşa etme de diyebiliriz. Her birey kendi anlamını, bilgisini, kendi zihinsel
etkinliği ile kendisi oluşturmaktadır. Dolayısıyla herkesin bilgisi özneldir.
Bir sınıft aki öğrencilerin anlamlarının, bilgilerinin birbirine benzerliği aynı
toplumun, kültürün ve çevrenin ortak tecrübelerine dayalı oluşturdukları zi-
hinsel şemaları ile aynı veya benzer algıları zihinsel işleme tabi tutmalarıdır.
Aynı kazanım için aynı öğrenme süreçlerinden çıkan farklı anlam ve bilgiler
ise muhtemel ön öğrenme farklılıkları ile kullanılan zeka türleri ve öğrenme
biçimleri/stilleri arasındaki farklılıklardan kaynaklandığı ileri sürülebilir.
Bunu genel anlamda bireysel farklılıklar kavramıyla da ifade edebiliriz. Öğrenme,
anlam üret-
Etkin öğrenen insan, kendi bilgisine sahip olan insandır. İnsan çeşitli
medir; önceki
yollarla zihnine anlamlar ve bilgi ifadeleri yerleştirebilir. Örneğin ezber ve öğrenmeler
tekrar zihne anlam ve bilgi ifadeleri yerleştirmekte etkin birer yoldur. Ancak kullanılarak
yeni anlamla-
bu “anlama” ve “bilme”den farklı bir kazanmadır. Başkaları tarafından oluş-
rın üretilme-
sidir.
1 Bu kısım Düşünen sınıfl ar İçin Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi- İlkokul 4.
Sınıf kitabının (Tosun-Polat, 2015) sunuş kısmının ortaokul 5-8. Sınıfl ara uygun
olacak şekilde uyarlanması ve geliştirilmesi ile oluşturulmuştur.
turulmuş anlamların yazılı veya sözlü ifadelerinin zihne yerleştirilmesi anlama
veya bilme kelimeleri ile karşılanmaz. Bu tür öğrenmeye olsa olsa malumat edin-
me denebilir. Anlama ve bilme malumat edinmeden farklı bir şeydir. Anlamanın,
bilmenin malumat edinmeden farkı, anlamın, bilginin etkin kullanılmasındadır.
Malumat görünce hatırlanır, sorunca söylenir türden kazanımlardır. Bunlarla öğ-
renildikleri biçim ve muhtevadan farklı bir durumda karşılaşılırsa, ya da bir kısmı
unutulursa tanınmaz ve bilinmez duruma gelebilirler. Oysa anlama ve bilme ile
kazanılanlar hemen her durumda hatırlanabildikleri gibi, kalıplara gerek kalmak-
sızın her seferinde yeniden ifade edilebilir, açıklanabilir, yorumlanabilir, yeni du-
rumlara uygulanabilir.
Bazı alanlar için ezberlenecek bazı malumatın varlığı inkar edilemez. DKAB
açısından bakıldığında Kelime-i Tevhid ve Kelime-i Şahadet’ten, besmeleden baş-
layarak ezberlenecek önemli sayıda malumat vardır. 32 Farz, programda yer alan
sureler, dualar ezberlenecek türden malumattır. Öyleyse DKAB derslerinde ya da
din öğretiminin genelinde öğrenme yaklaşımı, dolayısıyla öğretme yaklaşımı açı-
sından farklılık mı olacaktır? Hayır, öğrenme ve öğretme yaklaşımını temel belir-
leyenin kazanım ve muhteva değil öğrenmenin mahiyeti hakkındaki bilgi olduğu-
nu unutmazsak elbette hayır. Öyleyse ezberlenecek muhteva ya da ezberlenerek
ulaşılacak kazanımlar için ne diyeceğiz? Şunları:
(cid:190) Birincisi, kazanımların ezberle sınırlı olmamasına özen gösterilmelidir.
(cid:190) İkincisi, ezberle edinilecek kazanımların sayı ve öncelik bakımından öğ-
rencilerde ezberleyerek öğrenme alışkanlığını yerleştirecek şekilde olmamasına
dikkat edilmelidir.
(cid:190) Üçüncüsü sure ve dua gibi kalıp olarak ezberlenecekler dışındakilerde,
ezberlenecek cümle, madde vb. ilgili materyal kullanılarak öğrenci etkinlikleri ile
oluşturulmalı sonra ezberlenmelidir.
Örneğin, Abdestin farzları ve sünnetleri öğrenilecekse şöyle bir işlem basa-
makları önerilebilir:
1. İlgili ayet, hadis öğrenciyle buluşturulur.
2. Abdest alan biri görüntülü izletilir.
3. Öğrencilerden abdest alan kişinin yaptığı her bir hareketi listelemeleri
istenir.
4. İsimlendiremedikleri hareketlerin isimleri birlikte bulunur.
5. Daha sonra büyük veya küçük grup etkinlikleri ile ayette yer alanlar ve
almayan hareketler listelere ayrılır.
6. Son olarak da bu listelerden birine abdestin farzları diğerine sünnetleri
diyeceğiz, hangisi ve neden tartışması yapılır.
7. Ezberleme işi bundan sonra gerçekleştirilir.
Bu süreç bir etkin/etkinlikli öğrenme sürecidir. Düşünerek, yani zihinsel et-
kinliklerle öğrenilmiş bir süreç olacaktır. Her birey etkin olarak, düşünerek katıl-
dığı için kendi anlamını, bilgisini oluşturma imkânı elde etmiştir. Bundan sonra
gerçekleştirilecek ezber, malumat, gelecek öğrenmeler için anlamlı bir zihinsel
şema özelliği gösterebilecektir.
(cid:190) Dördüncüsü, Sure ve dua gibi harfiyen ezberlenmesi gerekenler için de
ezber öncesinde ve sonrasında etkinlikler yapılmalıdır. Bu konuda örnekleri dua
ve sure öğretimi ile ilgili kısımda bulabileceksiniz.
DÜŞÜNEN SINIFLARDA DERS PLANLAMAK
Ders planlamak ya da dersi planlı yapmak önemini hiç yitirmeyecek bir eği-
tim ilkesidir. Öğretmen kitabı yazılması ya da programların aynı zamanda öğret-
men kılavuzu olarak hazırlanması gibi durumlarda ders planı gerekmez gibi yak-
laşımlar doğru sonuçlar vermeyebilir. Her ders saati özgündür, özgün planlama
gerektirir. Kastettiğim mutlaka belli bir kalıba uygun kağıt üzerinde gösterilmiş
plan değildir. Zihinde de yapılmış olabilir; bir müsvedde kağıdına karalanmış da.
Ders planlamada kullanılabilecek, dersin aşamalarını gösteren farklı yakla-
şımlar vardır. Hangi yaklaşım benimsenirse benimsensin, dersin her aşamasında
etkin öğrenme yaklaşımı uygulanabilir, uygulanmalıdır. Başka bir deyişle, dersin
sadece bir aşamasında etkinlik yapmak, yaptırmak değildir, düşünen sınıfl arda
öğrenme ve öğretmenin amacı.
Bu kitaptaki işlenişlerde dersi yapılandırmak için belirli bir aşamalandırma
şart koşulmamıştır. Ancak, çoğunlukla 5E (Engage: Girme, Explore: Keşfetme,
Explain: Açıklama, Eleborate: Derinleştirme, Evaluate: Değerlendirme) yaklaşı-
mının benimsendiği görülecektir. Bunun yerine 3B yaklaşımı da (Beklenti Oluş-
turma, Bilgi İnşa Etme ve Birleştirme) benimsenebilir; ya da başka bir ders yapı-
landırma yaklaşımı da takip edilebilir.
Kitabımızda daha çok kullanılan, DKAB programlarının dayandığı eğitsel
yaklaşımlardan biri olan yapılandırmacı öğrenme öğretme süreçleri için de uygun
görülen 5E yaklaşımı aşamalarının özellikleri hakkında şunları bilmekte, düzenle-
necek etkinlikler açısından yarar vardır:
1. GİRME EVRESİ
(cid:190) İlgi ve merak uyandırmak
(cid:190) Ön(ceki) öğrenmelerini, bilişsel şemalarını harekete geçirmek
(cid:190) Duyuşsal şemalarını harekete geçirmek
(cid:190) Neler öğreneceklerini, kazanımları fark ettirmek
(cid:190) Sorularının oluşmasını sağlamak
(cid:190) Konu ile ilgili tahmin yürütmelerini veya hipotez kurmalarını sağlamak
2. KEŞFETME EVRESİ
(cid:190) Yeni öğrenmeleri kolaylaştırmak için ön öğrenmeleri, şemaları destekle-
mek (bilinmeyen kelime kavram, ön bilgi vb.)
(cid:190) Ön(ceki) öğrenmeler ile yeni öğrenileceklerin karşılaşmasını sağlamak
(cid:190) Beklentileri gözden geçirmek, gerekirse yenilemek
(cid:190) Öğrencilerin tahminlerinin veya hipotezlerinin doğruluğunu test etme-
sini sağlamak
(cid:190) Materyal üzerinden anlamlar üretmek
3. AÇIKLAMA EVRESİ
(cid:190) Öğrencilerin ön öğrenmelerine, şemalarına dayalı farklı anlamlarını
karşılaştırılmasını sağlamak
(cid:190) Öğrencilerin ürettiklerini bir araya toplamak ve karşılaştırmak ve genel-
lemelere varmak
(cid:190) Bulunanlar ile beklentiler arasındaki farkları görmek, açıklamak
4. DERİNLEŞTİRME EVRESİ
(cid:190) Yeni kazanılan anlam, kavram ve becerileri yeni durumlara uygulamak
(cid:190) Ana fikirleri özetlemek, yorumlamak, eleştirmek, ilkeler üretmek
(cid:190) Kişisel anlamları, tepkileri paylaşmak
(cid:190) Kişisel anlamlar üzerinde yeniden düşünmek
5. DEĞERLENDİRME EVRESİ
(cid:190) Kazanımlara ulaşılıp ulaşılmadığını test etmek
(cid:190) Bilgi, tutum ve becerileri kazanımlarda ön görülen düzeylere uygun ola-
rak test etmek
(cid:190) Kavramları anlamlarına uygun kullanmak
(cid:190) İlke, fikir vb. çıkarmak
(cid:190) Üretim ve uygulamada bulunmak
(cid:190) Kendini değerlendirmek
(cid:190) Akran değerlendirmesi yapmak