Orta Doğu'nun Rusya ve ABD ile Enerji Alanındaki İlişkisi

15 Pages·2017·1.36 MB·Turkish

Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University
İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics
Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences
Y.2017, C.22, S.2, s.449-463. Y.2017, Vol.22, No.2, pp.449-463.

ORTA DOĞU’NUN RUSYA VE ABD İLE ENERJİ ALANINDAKİ İLİŞKİSİ

THE RELATIONSHIP BETWEEN MIDDLE EAST AND RUSSIA AND
U.S.A. IN TERMS OF ENERGY

Bekir Sami OĞUZTÜRK*, Ferhat ÖZBAY**
* Doç. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü Öğretim Üyesi,
[email protected]
** Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü Doktora Öğrencisi,
[email protected]

ÖZ
Geçmişten günümüze kadar dünya üzerinde var olan bölgelere birçok isim, nitelendirme ve coğrafik
sıfatlar addedilmiştir. Bu isim, sıfat ve nitelendirmeler, bazen dinî-ırksal sebeplerden bazen ise coğrafik
konumdan ileri gelmektedir. Bu durum Orta Doğu olarak adlandırılan bölge için de geçerlidir. İslam
dininin egemen olduğu yıllarda İslam coğrafyası olarak görülen bu bölge, bazen Arap topluluğu olarak
da adlandırılmıştır. Gün geçtikçe de bu bölge hakkındaki tanımlama ve adlandırmalar artmıştır.
Bu sebeple Orta Doğu’nun neresi olduğu hakkında birçok farklı görüş ve tanım ortaya çıkmıştır. Bu
çalışmanın amacı Orta Doğu Bölgesinin tam olarak neresi olduğu sorusuna yanıt aramaktır. Bu
bölgede var olan ülkeler neden değişiklik göstermektedir, bunun dini politik, doğal kaynak veya
jeopolitik anlamda ilişkisi var mı? Soruları araştırılmaya çalışılmıştır. Buna bağlı olarak ilk önce Orta
Doğu neresidir? MENA ülkeleri ile bağlantısı nedir? Sorularına cevap aranmıştır. Bu sorulara,
bölgede enerji kaynaklarının bol olması nedeniyle daha çok enerji üzerinden yaklaşılmıştır. Son olarak
da bölgenin önemini daha iyi tasvir edebilmek için iki süper güç olan Rusya ve ABD’nin Orta Doğu ile
ilişkileri incelenmiştir.
Anahtar kelimeler: Orta Doğu, MENA, ABD-Rusya, Enerji.
Jel Kodları: F50, H77, N45

ABSTRACT
Numerous names, qualifications and geographical adjectives have been deemed to the regions that
exist from the past to the present day. These names, adjectives and qualifications are sometimes derived
from religious-racial causes, sometimes from the geographical location. This also prevails for the
region named as Middle East. This region, which appears to be Islamic geography in the years when
Islamic religion dominates, is sometimes referred to as the Arab community. The definition and
denotation about this region has increased day by day.
For this reason, many different views and definitions have emerged about where the Middle East is
located. The aim of this study is to seek answers to the question of exactly where the Middle East Area
is. The study tries to answer the questions why the countries that exist in this region alter, and is there
any religious, political, natural resource or geopolitical relationship among these countries?
Correspondingly first of all, the answers of these questions are answered: where is Middle East? and
What is the connection with MENA countries? These questions are answered with a special attention
on energy as energy resources are abundant in the region. Finally, to better describe the importance
of the region, two superpowers, Russia and the US, have been examined in relation to the Middle East.
Keywords: Middle East, MENA, USA-Russia, Energy.
Jel Codes: F50, H77, N45

449
OĞUZTÜRK – ÖZBAY 2017

GİRİŞ
Orta Doğu’ya verilen isimler geçmişten Rusya’nın bölgeyle ne tür bir ilişki içinde
günümüze çeşitlilik göstermekle birlikte yer olduğu incelenmiştir.
aldığı coğrafyada bir çok kaynakla farklı
Bu çalışmanın amacı Orta Doğu tanımlarının
tasvir edilmektedir.
farklılaşmasındaki sebepleri ortaya
Bu bağlamda yapılan tanımlarda bölgedeki çıkarmak ve enerjinin bu tanımın neresinde
ülke sayısı da değişiklik göstermektedir. olduğunu görmeye çalışmaktır. Ayrıca
Orta Doğu kavramı isim olarak olmasa da dünyada enerji üretiminin büyük
coğrafya olarak insanlık tarihi kadar eski bir çoğunluğuna sahip bu bölgenin ekonomik ve
bölgedir. Geçmişte önemli ticaret yollarını politik açıdan ne derece öneme sahip
içinde barındıran bu bölge, bir dönem olduğunu, ortaya koymak için ABD ve
Müslüman topluluğunun yaşadığı yer olarak Rusya’nın bölgeyle olan ilişkileri
nitelendirilmiştir. Uzunca bir dönem incelenmiştir.
Osmanlı himayesinde kalan bu bölge Birinci
Bu çalışma betimseldir. Elde edilen
Dünya Savaşı’ndan sonra Balkanlar da dahil
sonuçlar, konuyla ilgili literatürün ve
olmak üzere parçalanmıştır. Bu bakımdan
istatistiksel verilerin taranmasıyla ortaya
daha önceleri kendilerini merkez kabul edip
çıkmıştır.
kendinden öte sınırları, Orta Doğu, Uzak
Doğu gibi nitelendirme yapan Avrupa
ülkeleri (İngiltere, Fransa vb.) Balkanlarda ORTA DOĞU
bağımsızlığını ilan eden Bulgaristan ve
Orta Doğu2 neresidir? Nasıl tanımlanır?
Yunanistan’ı merkeze katarak bu
Sorularına fazlasıyla birbirinden farklı teşhis
tanımlamayı değiştirmiştir. Birçok isim ve
ve tanımlamalarla cevap verilmiştir. Bu
nitelendirme alan bu bölgenin, geçmişten
tanımlar ve teşhislerin bazıları şöyledir;
günümüze dek bakıldığında jeopolitik önem,
ekonomik çıkar vb.leri gibi nedenlerden “Orta Doğu” terimi; insanların ilk yerleşim
dolayı değişime uğradığı görülmektedir. Bu yeri ve en eski uygarlık bölgesi anlamına
anlamda, çıkar ve politik söylemlere göre, gelmektedir. Birinci Dünya Savaşı
ülke sayısı değişiklik göstermektedir. Ayrıca öncesinde ve sırasında, yaygın bir şekilde,
coğrafyada böyle bir bölgenin olmadığını içine Türkiye ve Balkanları da dâhil eden
belirtmekte yarar vardır. Bu çalışma enerji “Yakın Doğu” terimi kullanılmıştır. Yine
temelli olduğundan dolayı enerji açısından aynı dönemlerde, Orta Doğu denilince;
bölgeye bakılacak ve bölge bu bağlamda ele Arabistan, Körfez ülkeleri, İran, Irak ve
alınacaktır. Afganistan akla gelmekteydi. Birinci Dünya
Savaşı’ndan sonra Osmanlının parçalanması
Çalışmanın ilk bölümünde Orta Doğu
sonucu “Orta Doğu” terimi her iki bölgeyi
neresidir? Sorusuna cevap aranmış ve bazı
kapsar hale gelmiştir (Mansfield vd, 2012:
çalışmalarda geçen MENA1 ve Geniş Orta
15).
Doğu kavramlarının ortak paydasına
değinilmeye çalışılmıştır. İkinci bölümde ise Bir başka tanım ise, İngiltere ve Fransa’nın
dünyada ve Orta Doğu’da enerji kavramları Avrupa’yı merkez kabul ederek ülkeleri
kıyaslanmıştır. Son olarak ise ABD ve sınıflara ayırmasıyla ortaya çıkmıştır. Bu
ayrımda Avrupa merkez konumdayken,

1 MENA; Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinin görülmektedir. Buradan anlaşılacağı üzere “Orta
baş harflerinden oluşmaktadır. Doğu” terim olarak TDK‘da ayrı yazımı kabul
2 “Orta Doğu” kavramı literatürlerdeki bazı görmektedir. Bu makalede TDK’da temel alınan
kaynaklarda bitişik şekilde yazılırken; Türk Dil yazım şekli kullanılacaktır.
Kurumu (TDK) sözlüğünde ayrı yazıldığı
450
C.22, S.2 Orta Doğu’nun Rusya ve ABD İle Enerji Alanındaki İlişkisi

geride kalan ülkeler, Uzak Doğu, Orta Doğu Sınırların farklı tarifleri, ülke olarak da farklı
ve Yakın Doğu diye üçe ayrılmıştır. rakamları beraberinde getirmiştir. Bazı
Osmanlı’nın parçalanmasından sonraki kaynaklarda yirminin üzerinde ülke olduğu
süreçte, Balkanları (Yunanistan ve söylenirken bazılarında on üç bazılarında ise
Bulgaristan) Avrupa’ya; merkez konuma ait on yedi ülke olduğu belirtilmiştir. Bu
olarak kabul edilmiş ve geriye kalan Yakın rakamlar Orta Doğu literatürü ele
Doğu ve Orta Doğu ülkelerini “Orta Doğu” alındığında çok daha fazla değişkenlik
olarak adlandırılmaya başlanmıştır göstermektedir.
(Durmuş, 1995; 15-16). TDK Orta Doğu’yu,
Orta Doğu Mu? Mena Mı?
Güneybatı Asya’da, tarihsel ve kültürel
yakınlığı olan ülkelerin oluşturduğu; coğrafi ABD Enerji Bilgi Yönetimi (EIA3) 2016
alan, orta şark olarak tanımlamıştır raporunda Orta Doğu ülkelerini Bahreyn,
(http://www.tdk.gov.tr/ İran, Irak, Ürdün, Kuveyt, Lübnan, Umman,
index.php?option=com_gts&arama=gts&gu Filistin Toprakları, Katar, Suudi Arabistan,
id=TDK.GTS.5863f6282c1b86.78631163, Suriye, Birleşik Arap Emirlikleri, Yemen
(28.12.2016) ). olarak vermiştir.
İyigün (2003: 189), Yeni Orta Doğu diye Bir başka çalışmada ise; Orta Doğu’da yer
nitelendirdiği Orta Doğu’nun sınırlarını; alan ülkeler, “O 20” olarak adlandırılmakta
batıda Libya-Tunus sınırı, Kazakistan kuzey ve 20 ülkeden oluştuğu söylenmektedir.
sınırı, Sincan, Pakistan ile Hindistan’ın Bunlar; İran, Yemen, Türkiye, Mısır,
sınırı, Sudan’ın güney sınırı, Arabistan Cezayir, Suudi Arabistan, Irak, Ürdün,
yarım adası ve Libya güney sınırının Suriye, Libya, İsrail, Tunus, Birleşik Arap
kapsadığı alan olarak tarif etmiştir. Emirlikleri, Fas, Lübnan, Umman, Filistin,
Katar ve Bahreyn’dir (Ramazan Taş, 2012:
Orta Doğu daha çok, Libya’nın doğusundan
9).
Pakistan’a kadar ve Asya’nın
güneybatısından Afrika’nın kuzeydoğusunu
içeren bir coğrafya olarak
değerlendirilmiştir (Durmuş, 1995; 16).

Şekil 1: Orta Doğu
http://www.mep-online.org/-Turkish-

3 EIA: U.S. Energy Information Administration
451
OĞUZTÜRK – ÖZBAY 2017

Ortadoğu Paktı (MEP); 2008 yılında kurulan kapsayan bir alan olarak görülmesinin doğru
bu kuruluş, Orta Doğu haritasını yukarda olabileceğini söylemiştir. Eğer daha geniş
verilen şekildeki gibi beş ayrı sınıfa bir kapsamda kullanılması gerekirse bunun
ayırmaktadır. Orta Doğu denildiğinde Kuzey Afrika ve Orta Doğu kavramının
bahsedilen alan haritada görülen tercih edilmesi gerektiğini vurgulamıştır
devletlerden oluşmaktadır. Bu alan MEP’e (İdrisoğlu, 2010:7-10). Bazı çalışmalarda
göre coğrafi, politik, kültürel, demografik geniş Orta Doğu demek yerine; Orta Doğu
açıdan beş bölgeye ayrılmıştır: ve Kuzey Afrika ülkeleri4 demek daha
uygun görülmüştür. Bugün Kuzey
Türkiye (Türkiye Cumhuriyeti); Afrika’da; Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Mısır
ve Sudan devletleri yer almaktadır
Mısır (Mısır Arap Cumhuriyeti);
(https://tr.wikipedia.org/wiki/Kuzey_Afrika
İran (İran İslam Cumhuriyeti);
). Ayrıca Kuzey Afrika Müslüman bir bölge
Verimli Yarımay (Irak Cumhuriyeti, İsrail olarak bilinmekle birlikte enerji açısından
Devleti, Jordan Haşemi Krallığı, Lübnan zengin bir alanı kapsamaktadır.
Cumhuriyeti, Filistin Yönetimi, Suriye
Enerji kaynakları bakımından; Orta Doğu ve
Arap Cumhuriyeti);
Kuzey Afrika (MENA), en yaygın ve en
Arabistan (Suudi Arabistan Krallığı, tartışmalı bölgelerden biridir (Fattouh and
Bahreyn Krallığı, Birleşik Arap Laura, 2015: ii). MENA, Ayrıca
Emirlikleri, Kuveyt Devleti, Katar yakın/modern tarihin büyük bir kısmında
Devleti, Uman Saltanatı, Yemen enerji zenginlikleri ile bilinmektedir (Laura,
Cumhuriyeti). 2014: 1). Bu bağlamda MENA’dan bağımsız
farklı ülkelerin politikalarına konu olmuştur.
MEP’de Orta Doğu ülkeleri sayısı on altı
olarak yer almıştır. Wikipedia’da ise bu sayı MENA Ülkeleri: Cezayir, Bahreyn, Mısır,
17+1 olarak verilmiştir. Bu +1 ise Birleşmiş Iran, Irak, İsrail, Ürdün, Kuveyt, Lübnan,
Milletler’in tanımadığı Kuzey Kıbrıs Türk Libya, Fas, Oman, Filistin, Katar, Suudi
Cumhuriyeti’dir. Diğer on yedi ülke; Arabistan, Sudan, Suriye, Tunus, Birleşik
Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri, Filistin, Arap Emirlikleri, Yemen.
Irak, İran, İsrail, Katar, Güney Kıbrıs Rum
Yukarıda yer alan ülkeler yaygın olarak
Kesimi, Kuveyt, Lübnan, Mısır, Suriye,
kullanılan MENA ülkelerdir.
Suudi Arabistan, Türkiye, Umman, Ürdün,
(https://en.wikipedia.org/wiki/MENA).
Yemen’dir.
Dünya Bankası resmi sitesinde yer alan
https://tr.wikipedia.org/wiki/Orta_Do%C4
kaynakta MENA ülkelerinde Sudan yer
%9Fu_%C3%BClkeleri_listesi
almamakla birlikte Djibouti bu ülkeler
Bir başka çalışmada Orta Doğu neresidir? arasında yer almıştır (http://www.
sorusuna, birçok tanım ve kaynak worldbank.org/en/region/mena).
gösterilerek anlatılmaya çalışılmış ve yanıt
Yukarıda yer alan tanımlamaların hemen
aranmıştır. Fakat, yazar sonunda Orta Doğu
hemen hepsinin birbirinden farklı
neresidir? sorusuna verilen tanım ve coğrafi
tanımlamalar olduğu görülmektedir. Bu
gösterimlerinin birbirini tutmadığını fark
tanımlamalar ve literatürde var olan birçok
etmiştir. Bu tanımlamalardan geçmişten
tanımlama da dahil olmak üzere; ülke sayısı
günümüze Orta Doğu’nun neresi olduğunun,
bazen on üç bazen yirmi ve üzerine
yapılan tanımların belirsizliğini koruduğunu
çıkabilmektedir. Bu bilgiler ekseninde, Orta
ve kapsam karmaşasının halen devam ettiği
Doğu söylemleri sadece coğrafi olarak
sonucuna ulaşmıştır. Bu belirsizlikten dolayı
görülmemekle birlikte, hatta bazı
Orta Doğu neresidir? sorusuna dar anlamda;
tanımlardan anlaşılacağı üzere; enerji, tarih
Türkiye, İran, Mezopotamya, Arap
ve politik anlamda tasvirleri
Yarımadası, Körfez ülkeleri ile Mısır’ı da
değişebilmektedir. Bu çalışmada enerji ve

4 Afrika’nın kuzeyinde yer alan ülkelere verilen addır.
452
C.22, S.2 Orta Doğu’nun Rusya ve ABD İle Enerji Alanındaki İlişkisi

türevleri üzerinde durulacağından bu tasvir bölgeyi cazibe merkezi haline getirmiş ve bu
Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde yer rezervlerin önemi neticesinde dünya
alan ve enerji ile ilgisi olan bütün ülkeler bu ülkelerinin politikaları bu bölgede
bağlamda değerlendirilecektir. Bu sebeple yoğunlaşmıştır.
Orta Doğu/Geniş Orta Doğu ve MENA aynı
Günümüzde ilerleyen teknoloji ile enerjiye
bölgeyi temsil eden eş anlamlı iki isim
bağımlılığın artması; petrol-doğalgaz gibi
olarak görülecektir.
rezervleri zengin olan ülkelerin önemini
1.3. Geniş Orta Doğu/Mena’nın Önemi artırmıştır.
Osmanlı döneminde temeli atılan Süveyş Enerjinin bu kadar önemli olduğu bir
kanalının 1869 yılında açılması ve iki denizi zamanda BP verilerine göre ispatlanmış
birbirine bağlaması (Kızıldeniz-Akdeniz) petrol rezervlerinin %60’nın5 Orta Doğu’da
Orta Doğu ticaret hacmini canlandırmakla olması (Fidan, 2012; 201) bu bölgeyi
kalmamış, bölgenin hali hazırda var olan vazgeçilmez bir alan haline getirmiştir.
önemini daha da artırmıştır. Ayrıca bölgede
bulunan petrol-doğalgaz gibi rezervler

Şekil 2: Orta Doğu ve İlişkili Ülkeler6
(http://en.wikipedia.org/wiki/User:Izmir_lee –)
(http://en.wikipedia.org/wiki/File:GreaterMiddleEast1.png, GFDL,)
(https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=5591910)
Yukarıda yer alan Şekil 2, Orta Doğu ulaşım yolları bakımından da öneme sahip
ülkelerinin dünya üzerinde dağılışını olduğu göstermektedir.
göstermektedir. Geleneksel tanımla Orta
2.1. Dünyada Enerji Ve Gelecek
Doğu; koyu yeşil, G8 tanımıyla Orta Doğu;
koyu yeşil ve yeşil, Orta Doğu ile yakından Aşağıda yer alan Şekil 3’de, dünyada 1990
ilişkisi olan alan açık yeşil olarak ile 2012 arasında enerji üretimi ve tüketimi
gösterilmiştir. Burada Türkiye ve Rusya’nın gösterilirken, 2012-2040 yılları arasında ise
bu bölge ile uzaktan ilişkili olduğu üretim ve tüketim tahminleri yer almaktadır.
görülmektedir. Bu harita; bölgenin, sadece
enerji kaynakları değil, jeopolitik konum ve

5 2016 yılı BP verilerine göre MENA için bu rakam 6 Orta Doğu’nun, Texas Üniversitesi’nin
%51,7’dir. kütüphanesinde yer alan ve World Atlas’ta yer alan
haritası ekte yer verilmiştir.
453
OĞUZTÜRK – ÖZBAY 2017

7
Şekil 3: Dünyadaki Enerji Kaynakları ve Toplam Enerji Tüketimi 1990-2040 (Katrilyon)
Yukarıda verilen Şekil 3’e göre, öngörülen oluşmasına neden olacaktır. Sıvı yakıtlar
periyod (2012-2040) boyunca dünyanın en (çoğunlukla petrol tabanlı) Dünya enerji
hızlı büyüyen enerji kaynağı yenilenebilir tüketiminin en büyük kaynağı olmasına
enerjidir. Yenilenebilir enerji tüketimi 2012- rağmen, dünya pazarındaki enerji
2040 yılları arasında yılda ortalama %2,6; tüketimindeki sıvı yakıt payı 2012’de %33
ikinci en hızlı büyüyen enerji kaynağı iken 2040 yılında %30’a düşeceği
nükleer enerji üretimi ve tüketimi bu yıllar öngörülmektedir. Bu düşüşe, uzun vadede
arasında %2,3 artış göstereceği ön yükselen petrol fiyatlarının artması ile
görülmektedir. Fosil olmayan yakıtların birçok enerji kullanıcısını daha enerji
tüketilmesinin fosil yakıtların tüketiminden verimli teknolojileri benimsemesi ve
daha hızlı bir şekilde artması beklense de, mümkün olduğunca sıvı yakıtlardan
2040 yılında fosil yakıtlar hala enerji uzaklaşması katkıda bulunacaktır. Dünyanın
kullanımının %78’ini oluşturacağı tahmin en yavaş büyüyen enerji kaynağı olan kömür
edilmektedir. Doğalgaz beklentilere göre en ise, yılda %0,6 oranında artmaktadır ve 2030
hızlı büyüyen fosil yakıt olarak yılına kadar doğalgazın gerisinde kalmış
görülmektedir. Bu beklentilere göre küresel olacaktır (EIA, 2016: 53-54).
doğalgaz tüketimi yılda %1,9 artmaktadır.
3.1. Orta Doğu’da Enerji
Bol doğalgaz kaynakları ve sağlam üretim
hacmi ve tedariki bakımından ele Aşağıda yer alan Şekil 4’de, Orta Doğu
alındığında bu görüşü desteklemektedir. ülkelerinin 2012-2040 yılları arasında
Kömür ve diğer enerji kaynaklarının doğalgaz ticaret eğilimlerini göstermektedir.
artırımında bu alanda sağlam bir rekabetin

7 History: 2012 öncesi tarihi belirtmektedir ve 2012’nin solunda yer alır. Projection: geleceğin yansıması ya da
beklentisidir ve 2012 sağında yer alır. Natural gas: doğal gaz, liquid fuel: akaryakıt Coal with CPP: kömür ile
temiz enerji planı, Coal: kömür Renewables: Yenilenebilir (enerji).
454
C.22, S.2 Orta Doğu’nun Rusya ve ABD İle Enerji Alanındaki İlişkisi

Şekil 4: Orta Doğu Net Doğalgaz Ticareti 2012-2040 ( TCF)
(EIA, 2016: 54).

Yukarıda yer alan Şekil 4’te Orta Doğu’dan yıllar boyunca doğalgaz ihracatının artması
doğalgaz ihracatı, 2012’de 4,4 Tcf’den8 beklenen diğer Orta Doğu ülkesidir. İran
2040’ta 7,2 Tcf‘ye yükseldiğinden, ortalama doğalgaz ihracatı 2012 yılında 0,1 Tcf iken
%1,7 oranında büyümektedir. Artışta önemli 2040 yılında 2,0 Tcf’ye yükselmesi
bir etken, 2025’ten sonra Katar’dan gelen beklenmektedir (EIA: 2016: 54).
LNG9 arzının büyümesidir. Katar’ın
Ayrıca MENA dünyada ispatlanmış
doğalgaz ihracatı 2010-2040 yılları arasında
doğalgaz rezervlerinin %46,9’una sahiptir.
ortalama %1,2 oranında büyümektedir.
Dünyada üretilen doğalgaz miktarının
Katar’ın, LNG projesini başlatmadığını da
%21,5’ine sahiptir (BP, 2016: 21-22).
söylemekte yarar vardır. İran tahmin edilen
10

Şekil 5: Petrol Rezervleri-Üretim Oranları
Kaynak: (BP, 2016: 7).

8 Trillion cubic feet (Tirilyon metreküp). 10 North America: Kuzey Amerika, S. & Cent
9 LNG (Sıvılaştırılmış Doğal Gaz), kokusu, rengi ve America: Güney ve Merkez Amerika, Europe &
zehri olmayan sıvı halde bir yakıttır. Eurasia: Avrupa ve Avrasya, Middle East: Orta
Doğu, Africa: Afrika, Asia Pacific: Asya Pasifik.
455
OĞUZTÜRK – ÖZBAY 2017

Yukarıda sol tarafta yer alan Şekil’de, 2015 sırasıyla ABD ile Rusya’nın bölgeyle olan
yılı üretim miktarı yer alırken sağ tarafta ilişkileri incelenmiştir.
1985 yılından itibaren üretim-rezerv oranları
3.1.1.1. ABD’nin Orta Doğu Politiği
yer almaktadır. 2015’de küresel bazda
kanıtlanmış petrol rezervleri ikinci önemli Dünyanın en büyük GSMH sahip olan ABD
düşüşünü gerçekleştirmiştir. Bu dönemde (WEF, 2016), en gelişmiş ekonomilerden
(2015 yılı) petrol rezervleri 2,4 milyar varil biridir. ABD durmadan büyüyen sanayisinin
azalarak, 1.697,6 milyar varile gerilemiştir. enerji talebini karşılamak için yeni yollar
Bunun anlamı yaklaşık %0,1 gibi bir düşüş ararken, gelecek için bu alanın güvenlik
demektir. Böyle bir düşüş yaşanmasına sorunu oluşturduğunun da bilincindedir.
rağmen son on yılda rezervler %24 artışla
İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesinin
320 milyar varil olarak saptanmış ve bu
ardından soğuk savaş dönemi başlamıştır.
rezerv miktarı dünyanın 50,7 yıllık ihtiyacını
Bu savaş; Avrupa Birliği bölgesinde etkin
karşılamaya yetmektedir. Rezerv oranı en
güç olarak rol alan ABD ile Arap dünyası ve
fazla düşen ülke ise Brezilya olarak
bazı Asya ülkeleri üzerinde etkin güç olan
görülmektedir. Brezilya’da kanıtlanmış
Sovyetler Birliği arasında çıkmıştır. Aynı
rezerv miktarı 3,2 milyar varil civarındadır.
dönemlerde ABD, Orta Doğu üzerinde etkin
Norveç’te ise 1,5 milyar varildir. Bölgesel
rol oynamak ve bu etkinliğini de Sovyetler
olarak, Güney ve Orta Amerika rezervleri
Birliği’ne kaptırmamaya çalışmıştır. Bu
117 yıl boyunca en yüksek rezerv /üretim
yaşanan üstünlük kurma ve rekabet ortamı;
oranına sahiptir (BP, 2016: 7).
çatışma ortamı doğurmuş ve her an iki ülke
Orta Doğu ülkelerinde ispatlanmış rezerv arasında savaş çıkacak kadar ilerlemiştir.
oranı %47,7’dir. Fakat BP raporunda yer Yine bu dönemde İran petrollerin
alan Orta Doğu ülkelerine, Cezayir, Mısır, millileştirilmesi, Süveyş krizi, Arap-İsrail
Libya, Sudan ve Tunus’ta eklenirse bu oran savaşları, İran-Irak savaşı, 1973 petrol krizi,
%51,7’ye çıkmaktadır. Petrol üretim İran devrimi ve Camp David11 Antlaşması
miktarının %35,1’ini MENA ülkeleri gibi birçok önemli gelişme yaşanmıştır.
karşılamaktadır. Dünya petrol rezervinin Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte
yarısından fazlasına sahip olan ve dünyadaki soğuk savaş döneminin sona ermesi, ABD
üretimin %35,1’ini gerçekleştiren MENA için bu bölgede tek güç olma fırsatı
ise %11,3’ünü tüketmektedir (BP, 2016: 9- doğurmuş ve bu yönde yeni politikalar
11). geliştirme fırsatı sunmuştur (Altay ve
Nugay, 2013: 17). ABD hem SSCB’nin12
3.1.1. Orta Doğu: Enerji ve İlişkiler
bölgede etkinliğini kırmak hem de körfez
Bölgede bulunan petrol ve doğalgaz gibi petrollerinin Batı’ya düşük fiyatla
rezervlerin bölgeyi cazibe merkezi haline aktarılmasını sağlamak amacıyla Orta Doğu
getirdiğinden, dünyada öncü ülkelerin politikasını ortaya koymuştur (Peker, 2012:
politikaları da bu bölgede yoğunlaşmıştır. 77).
Ayrıca, bu bölge Avrupa’ya gönderilecek
ABD 2000’li yıllardan itibaren bölgede daha
olan doğalgaz ve petrol ürünleri için
etkin olabilmek için, bölgeyi
alternatif yolları da kendi bünyesinde
demokratikleştirmek ve geliştirmek adına
barındırmaktadır. Bu bakımdan Orta Doğu,
bazı politikalar ve projeler üretmeye
enerji üretimi yanı sıra jeopolitik bir önem
çalışmıştır. (Koçkuzu, 2012: 212-213). Bu
de arz etmektedir. Bu bölgenin önemini daha
projelerin belki de en çok tartışılanlarından
iyi anlayabilmek adına aşağıdaki başlıklarda
biri Büyük Orta Doğu Projesidir (BOP).
ABD, BOP13 kapsamında bölge ülkelerinin

11 “1973 Yom- Kippur Savaşı sonrası, Arap ülkeleri ile denir” http://www.sessiztarih.net/2014/05/camp-
İsrail arasında kalıcı barış sağlamak amacıyla, david-anlasmalari-nedir.html.
ABD'nin ''mekik diplomasisi'' yoluyla arabuluculuk 12 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği
yaparak, Mısır ile İsrail arasında 17 Eylül 1978'de 13 BOP, ABD tarafından resmi olarak kabul edilmekle
imzalattığı anlaşmalara Camp David Anlaşmaları birlikte bu projenin içeriğinde yer alan maddeler
456
C.22, S.2 Orta Doğu’nun Rusya ve ABD İle Enerji Alanındaki İlişkisi

ticaret hacmini artırıp dünya ekonomisine gerçekleştirmektedir. Bu alanda dış ülkelere
katkısını da artıracağını ve bu projeyle aynı bir bağımlılığı bulunmamaktadır. Ayrıca
zamanda bölgeye demokrasi getireceği ABD dünyada en fazla nükleer enerjiyi
söylenmektedir (Coşkun, 2012: 374-376). kullanan ülke konumundadır. Dünyada var
olan nükleer enerjinin %33,1’ine sahiptir.
Orta Doğu; söz konusu iki devlet arasında,
Dünyada nükleer enerjinin yanı sıra
birbirine karşı üstünlük sağlama hedefini
yenilenebilir enerjiyi de en fazla kullanan
gerçekleştirecek bölgelerden biri olarak
ülke durumundadır.
görünüyordu. Aşağı da yer alan enerji
bilgileri ve ihtiyacı bu durumun ilerleyen Bu bilgiler çerçevesinde, ABD’de üretilen
zamanlarda enerji hâkimiyeti kurmaya ve tüketilen petrol miktarı arasında kalan
doğru değiştiğini göstermektedir. boşluk azımsanmayacak kadar büyük
orandadır. ABD’nin petrol tüketimi, AB
3.1.1.2. ABD’nin Enerji’de Orta Doğu’ya
petrol tüketimi veya Asya-Pasifik ülkelerle
Bağımlılığı
eşdeğerdir. Böyle bir durumda petrol
ABD’de 1950’den beri tüketilen enerjinin fiyatlarında yaşanacak 1 dolarlık düşüş/artış
yaklaşık %40’ı petrol tarafından ABD ekonomisine milyarlarca dolar
sağlanmaktadır ve bu oran son yıllarda girdi/çıktı sağlamaktadır. ABD 1973’te
yaklaşık %36’ya gerilemiştir (Ratner and yaşanan petrol şoku dönemine göre Orta
Glover, 2017: 6). ABD ispatlanmış petrol Doğu petrolüne bağımlılığı iki kat artmıştır
rezervinin %2,9’una sahipken, ABD de dahil (Arı, 2014: 380-388). Petrol ve doğalgaz
Kuzey Amerika ülkeleri (Kanada ve ihtiyacının sırasıyla %22,7-%1,62’sini Orta
Meksika) ise toplam rezervin %12.9’una Doğu’dan ithal etmesi bu bölgenin ABD için
sahiptir. Petrol üretim miktarlarına gelince ne kadar önemli olduğunun açık bir
dünyada üretilen petrolün %12,3’ünü ABD göstergesidir.
karşılamaktadır. Tüketilen petrol miktarına
3.1.2. Sovyetlerden Rusya’ya Orta Doğu
bakıldığında ise ABD %19,9 ile dünyada en
ve İlişkiler
fazla petrol tüketen ülke durumundadır (BP,
2016: 9-11). Soğuk savaşın sona ermesinin ardından ve
doğu-batı bloğunun yıkılmasının ötesinde
Yukarıda yer alan bilgiler ekseninde, ABD
daha spesifik bir jeopolitik değişim
ve Orta Doğu arasında bu anlamda bir ticari
yaşanmıştır. Bu spesifik değişim Rusya’nın
ilişki olup olmadığına bakılırsa, ABD
stratejik olarak adlandırılan çekilmesidir. Bu
üretiminden arta kalan petrol ihtiyacının
çekilişin birçok nedeni bulunmaktadır.
yaklaşık %21,66’sını14 MENA ülkelerinden
Bunlar; uluslararası alanda askeri rolünün
ithal ettiği görülmektedir (BP, 2016: 18).
gerilemesi, coğrafi olarak daralması ve
BP 2016 verilerine göre; dünyada üretilen
1991’in sonlarında olduğu gibi Orta
ispatlanmış doğalgaz miktarının %5,2’sine
Doğu’nun terk edilmesinin verdiği sonuçtu.
sahip olan ABD, dünya doğalgaz üretim
Yaklaşık iki yüzyıldır ilk defa Rusya’nın
miktarının %21,4’üne sahipken, tükettiği
Orta Doğu ile ortak bir sınırı kalmamıştı
doğalgaz miktarı %22,7’dir. Burada
(Halliday, 2005: 135). Bu anlamda soğuk
tüketimden kaynaklanan doğalgaz
savaşın sona ermesi ve Sovyetler Birliğinin
ihtiyacının %1,62’sini Orta Doğu’dan
dağılması Rusya’ya maliyeti yüksek
karşılamaktadır. Kömür açısından ABD
olmuştur.
dünya ispatlanmış rezervlerin %26,6’sına
sahipken, dünyada kömür üretim miktarının Rusya, bir zamanlar Sovyet Birliği’nin sahip
%12,9’unu karşılamaktadır ve dünya kömür olduğu yaptırım gücü kadar bir etkiye sahip
tüketim miktarının %11,7’sini tek başına değildir. Bu anlamda kendi sınırları dışında

resmi makamlarca açıklanmadığından fazla detaya alınarak yazar tarafından ortaya konmuştur. Bu
girilememiştir. durum doğal gaz ithal oranı içinde geçerlidir.
14 Bu oran BP verilerinden yararlanılarak, Kuzey
Afrika ülkeleri ve Orta Doğu (MENA) temel
457
OĞUZTÜRK – ÖZBAY 2017

yaşanan değişikliği veya olayları etkileme Rus şirketlerinin enerji sektöründeki rolünü
kapasitesi Sovyetlere nazaran sınırlıdır. genişletmek için önemli girişimleri
Rusya’nın Orta Doğu’ya yönelik bugünkü bulunmaktadır (Bourtman, 2006: 1-2).
politikası, Kremlin’e uzun yıllar rehberlik
Rusya, BP verilerine göre ispatlanmış petrol
eden, ideolojik ittifakı olan Soğuk Savaş’ın
rezervleri bakımından dünyada bulunan
“sıfır-toplam”15 düşüncesinden çok
rezervlerin %6’sına sahiptir. Dünyada
uzaktadır. Rusya için; Orta Doğu, giderek
üretilen petrolün %12,4’ü Rusya tarafından
daha fazla Rusya’nın nüfuz edebileceği bir
sağlanmaktadır. Dünyada petrol tüketim
alan haline gelse de birincil endişe kaynağı
oranı ise %3,3’tür. Dünyada ispatlanmış
değildir (Bourtman, 2006: 1). Sovyetler
doğalgaz rezerv oranı %17,3’ü ve dünyada
Birliği’nin ardından, Rusya Batı Avrupa
üretilen doğalgazın %16,1’ini
ülkeleri (Almanya, İngiltere, Fransa) gibi
karşılamaktadır (BP, 2016: 9-18). Bu bilgiler
daha politik bir ilişki içinde olan ülke haline
ışığında enerji açısından dışa bağımlılığı pek
bürünmüştür. Bu durumun yansıması olarak
söz konusu gözükmemektedir.
geçmişte bu bölgede stratejik rolü olan Arap
ülkeleri tekrar bölgede rol kapma
çalışmasına giriştiler. Tüm bu gelişmelere
SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER
rağmen Rusya bu bölgede önemini ve
etkisini hala korumaktadır (Haliday 2005: Orta Doğu kavramının pek eski bir kavram
136-137). olmadığı anlaşılmakla birlikte, Orta
Doğu’nun ismi geçmişten günümüze çeşitli
Rusya için, Sovyetler Birliği’nin dağılması
türevleriyle birlikte ayrı ayrı ele alınmıştır.
ile birlikte ortaya çıkan ekonomik
Bu durumun Orta Doğu’da yaşanan savaşlar,
sıkıntılarda, petrol ve doğalgaz rezervleri
dini nedenler, enerji kaynakları, geçiş yolları
ekonomik kaynak olmuştur. Rusya enerji
gibi çeşitli etmenlerden kaynaklandığı
alanında OPEC’le rekabet halinde olmuş ve
görülmüştür.
pazar hacmini genişletmiştir. Örneğin,
OPEC ülkeleri % 40 olan Avrupa pazarını Orta Doğu ve MENA’nın kapsam olarak,
yarı yarıya Ruslara kaptırmışlardır. literatürün çoğunda aynı ülkeleri temsil
Rusya’nın geri kalmış teknolojisi ve ettiği görülmüş fakat isim olarak
uluslararası arenada askeri gücün haricinde farklılaşmıştır. Orta Doğu söylemleri sadece
rekabet gücünün zayıflığı, Rusya’yı petrole coğrafi olarak görülmemekte, hatta bazı
ve doğalgaza dayalı bir ekonomik düzene tanımlardan anlaşılacağı üzere; enerji, tarih
itmiştir. Rusya’nın şu andaki en önemli ve politik anlamda tasvirleri
politikalarından biri petrol fiyatlarının değişebilmektedir. Bu bölgeye günümüzde
yüksek tutulmasını sağlamak ve fırsatları enerji ağırlıklı olarak bakıldığından dolayı
değerlendirerek petrol piyasasındaki yerini Orta Doğu/Geniş Orta Doğu ve MENA aynı
büyütmektir (Gürbüz, 2015: 137-138). bölgeyi temsil eden eş anlamlı iki isim
Rusya günümüzde bölgedeki geleneksel olarak ortaya çıkmaktadır.
rolünü, savunma sanayisinde ihracat
EIA raporunda, dünyada gelecek yıllarda en
hacmini genişletmek olarak sürdürmeye
fazla üretimi artan enerjinin yenilenebilir
odaklanırken, aynı zamanda Rus şirketlere
enerji olacağı görülmektedir. Burada yapılan
yeni pazarlar açmaya odaklanmıştır. 2005
analizde gelecek yıllarda doğalgaz tüketim
yılında Putin’in Orta Doğu’da yaptığı bir
eğilimi yılda %1,6 arttığı görülmektedir.
takım temaslar ve ziyaretler esnasında
Sıvı yakıtlar dünya enerji tüketiminde en
yanında yer alan kabilesinde Rus savunma
fazla paya sahip olduğu ortaya çıkmakla
sanayi ihracatçılarının olması bu alanda
birlikte gelecekte (2012-240) bu payın
çalışmalarına önemli bir örnek teşkil
azalması tüketimde liderliğini
etmektedir. Ayrıca silah ticaretinin yanı sıra

15 Sıfır-toplam, bir ülkenin kazanç ya da kayıplarının
toplamı, rekabet ettiği ülkenin kazanç veya
kayıplarının toplamına eşit olması durumudur.
458