Orotariko Euskal Hiztegia / Diccionario General Vasco Vol 02 (Ame-Asd)

884 Pages·2016·6.71 MB·English

by  Michelena Luis (Mitxelena Koldo).

Orotariko Euskal Hiztegia Ame-Asd
hameka. v. hamaika.

amelaun. v. amaraun.

amelo (Urt II 36, Lar, Lcq 104). (cid:141) Amelo (planta). "Ameloa, Amelo. E [donde E indica presunto origen vasco]"
Izt C 41.

amelu (V; Lcc, Lar, H). Ref.: A; Iz ArOñ. (cid:141) Estopa. v. amuko, amilu, amulu, iztupa. (cid:145) Gero ari-gei onena
errestillu estuan berriz orrastu, ta errestilluan geldiketan sana amelua (ari-gei bigunagua) izate san. Iz LinOñ
178. Karraska ta ameluakin egiten ziran mordotxoai "amukua" deitzen zitzaien, baita "amelutia, amelutaak"
ere; baiña "amelutia" geienetan kardaatutako ardi-uleari esaten omen zaio. Ib. 179. Amélua baiño makalagua.
Iz ArOñ.

amelusti. "Amelustixa: el copo de lana cardado cada vez (V-gip)" Iz UrrAnz.

ameluta. (cid:141) "Copo de lana que se hila" Iz ArOñ. v. amuko. (cid:145) Karraska ta ameluakin egiten ziran mordotxoai
"amukua" deitzen zitzaien, baita "amelutia, amelutaak" ere; baiña "amelutia" geienetan kardaatutako ardi-
uleari esaten omen zaio. Iz LinOñ 179. Altzen illunez gora / --ameluta--, / lurrats-gandu arin bat, / ames-
ondakiñen pirtxil / ta ameseta. Gand Elorri 50. Epeltasun bat. Amelutazko / epeltasun gorrixkea. "Tibieza roja
de mullida lana". Ib. 186.

amen. (cid:141)1. Amén. (cid:132) Tr. Atestiguado en todas las épocas y dialectos, aunque más en el Sur que en el Norte,
donde parece que se usa más halabiz (q.v.). (cid:141)2. (V, AN, L ap. A; SP). Momento, instante. "Amenetik amenera,
de moment en moment" SP. "Amen baten (V-m), en un momento" A. Cf. NEtx LBB 167: Zaku guztiak batera
artu ta bizkarreratu zituan, jendeak "Amen" esan baiño lenago; Anab Aprika 49: Kolpe batean exeri, poxpolua
piztu ta zapatari eldu, "amen" esan baño len egin nituan. (cid:145) Bethiereko lanboak ditugu inguruan / Amen bat ez
gaituztela uzten errepausuan. EZ Man I 114. Sosegurik nihoiz eztu, amen baten bakerik, / oñhaze eta ezin egin
baizen eta nekerik. Ib. 101. Amen batez pasaturen ditu bide luzeenak / Gora, behera, saihetsera, eskuiñ ezker
direnak. Ib. 135. Orduan lanari gogor ekin eta "amen" beteko osoro zuloa idekita zegoan. Anab Poli 33. (cid:132)
Agotza ta auka (larri ta txêa) / erabat jasotzen dute. / Jesus amenez larraiña garbi; / odeiari beha daude. "En un
decir Jesús". Or Eus 343. [Odeia] Yesus amenean iritxi zinan gurera. Or QA 74.
— AMEN EGIN. "Acceder, consentir" Satr VocP. "Acceder (AN-gip)" Garbiz Lezo 165. Cf. Etxba Eib: "Amen
amen jendia. Más frecuente bai-bai jendia. Se dice de los aduladores. Ez eban gure bere inguruan, amen-amen
jendia baño".
— AMEN ESAN. Decir amén, asentir, conceder. (cid:145) Ekusten due beren gogokoa ez duenen bat, guzian amen
esaten ez dakian bat aldegiten jokotik, tabernatik, danza ta beste bekaturako bide askotatik, ekusten due maiz
konfesatzen ta beste gauz onetan. AA III 550s. Guk egin nai doguna / txoriakaz emen / esan bearko dozu / aita
zara ta... amen. Azc PB 48. Nik otoitz horri erran behar diot amen, / horiek entzun eta baitut segurtamen / uso
saltsa haundirik ez dugula janen. Xa Odol 255.

amen. v. ahamen; HARA HEMEN; hemen.

amenazatu. (cid:141) Amenazar. v. mehatxatu, menazatu, zematu. (cid:132) Tr. No hemos encontrado más ejs. que los
citados. En DFrec hay 4 ejs. más. (cid:145) Onelako agrabioren batekin proximoa amenazatzea. OA 149. Etzaitezela
izutu amandreak orrela amenazatuagatik, eztizute etxetik ateratzea besterik egingo (G, 1761). ASJU 1983, 9.
Bigarrena da norbait gatx edo gatxen bategaz zematu edo amenazetia juramentubagaz. Astar II 60. Zerbait inori
aginduten deutsazunian edo berbaren bat emoten deutsazunian, bardin da kastiguben bategaz zematu edo
amenazetan dozunian. Ib. 62. Orduan ezin bestian amenazatu zuan gaitz izugarri ta eriotza txar batekin, baldin
ezpazuan mudatu nai. Bv AsL 63. Saiatutzen da semia atzeratu nairik artu zuan bizi-modu artatik, baña alferrik;
amenazatzen du, ta alferrik. Ib. 46. Orrek [Kaiserrek] nai zuben amenazatu / Frantziko errepublika, / berriz
Parisen ez du egingo / len bezelako burlika. Tx B I 106. Maisu geienak kastillanuak, / kolorez berde askuak; /
gure semiak amenazatzen / luzeturikan eskuak, / itz bat euskeraz aditzen bada / autsi biarrik kaskuak. Ib. II 169.

amenazo, amenazu, amenaza. (cid:141) Amenaza. Cf. A BGuzur 141: "Zemaiek esateko gure errien amenazuek esaten
da". v. mehatxu, zemai. (cid:132) Tr. No hemos encontrado más ejs. que los citados. En DFrec hay 6 ejs. de amenazo y
3 de amenaza. (cid:145) Izango ezta ne[u]re ustean / ain golpe segurua / ezpada amenazua. BBizk 9. Egotzi ote digon
inori amenazarik. OA 148. Kristinaubak, nor bildurtuko ezta Jaungoikuaren aotik zematute edo amenaza au

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia Ame-Asd
enzunik? Astar II 174. Lau modutakua da juramentuba, baijeztuba edo baijezkua, zematugina edo amenazazkua,
biraozkua eta aginduzkua. Ib. 60. Zemaia edo amenazakin zentzatu nai izan etziranak, ipiñi zituen
Mesopotamiako errege Chusan Rasatainen eskuetan. Lard 122. Uste zuen, bere penitenziarekin Jaunaren aserre
zuzena itzali zuela, eta Natan Profetaren bitartez egin ziozkan zemaia edo amenazak, itz utsetan geldituko zirala.
Ib. 194. Aditu zuanian santuak diabruaren amenazua, burla egin zion diabruaren esanari eta aldegin zuan onek
laster oso lotsaturik andik. Bv AsL 41. Artzen du besotik, ta amenazua ta errabia agertzen duala itz bakoitzian,
an derama, bildots umill bat loturik eraman oi dan bezela, etxera. Ib. 46. Baña zemakun (amenazu) asko ixan-
arren eztira eskubetara sartzen, bertan dagolako euren ollarra, andaluztar sarkento bat. Kk Ab I 92. Modu
txarrian tratatu zuten, / errira eman du parte; / kartzela, multa ta amenazo / kastigatu dira fuerte. Tx B I 258.
Pobriarentzat amenazua, / kopeta dute beztutzen, / [...] / lapur txikiyak preso sartuta / berak milloiak ostutzen.
Ib. II 95.

amenazoka. (cid:141) Amenazando. v. mehatxuka. (cid:145) Kapitalista oiek / joan dan aspaldiyan / amenazoka pobria /
zeukaten azpiyan. // Onla amenazoka / jendia aspertu, / Txinako legerikan / guk biar eztegu (parece que hay que
medir menazoka pobria, pero onla amenazoka, 7 sílabas). Auspoa 95-96, 161. Hay dos ejs. más en DFrec.

ameneko (V-arr-oroz ap. A; Añ). (cid:141)1. Quizás. "Acaso", "quizá", "tal vez" Añ. Cf. A: "Quizás, según se dice.
Ameneko, significando 'quizás', se usa en V-arr-oroz por cosas pasadas; por las futuras, se usa menturaz",
observación que no se corresponde al menos con la práctica de Añibarro. (cid:145) Bearbada, galtzen dozun ordu ori,
izan leiteke azkenengo ordua: eta ameneko, ordu onek ondo emonik segurutu leizu Zerua. Añ EL1 23. Kontu,
diñot, zuek, bekatuzko okasiño galgarrietan buruz sarturik zagozanok; ta ameneko sarriturik Sakramentu
Santuak, debotoen paper polita egin oi dozuenok. Añ LoraS 31. Baña nos artean? Ah! auxe ameneko izango da
gerorengo urtea. Ib. 13. Ezkerretara egongo dira gaisto oker deungaak, eta ameneko nik nire erruz galdu eta
nigaz nastean bekatu egin ebeenak. Añ EL2 52. (cid:141)2. "(V-arr-oroz-ple), en seguida, al instante" A. (cid:145) Ta kea
puzka aienatu ta ezereztu daroagun antzera, guzurrezko apaltasun orrek bere aidan edo ameneko edo berealaxe
ezereztuko dira. A Ezale 1898, 4a.

amengatu (BN-ciz ap. A; VocBN). (cid:141) Vengarse. v. mendekatu. (cid:145) Herraz edo bekaizkeriaz amengatzeko eskua.
Apestegy GH 1923, 349.

amengio (BN ap. A; VocBN), amengu (BN-ciz ap. A). (cid:141) Venganza. v. mendeku. (cid:145) Holakoetan amengioz edo
herraz edo bekaizkeriaz sorginak zirela salatuak. Apestegy GH 1923, 443.

amen-omen. (cid:141) Rumor, bulo. Cf. Satr VocP s.v. amen egitea: "Hay un refrán relativo a los bulos. Batek omen,
eta besteak amen". (cid:145) Amen-omenek beharrietarat ekarri daukute eskual hirixka batean egun hotan gertatu
bitxikeria hau. JE Bur 191. Etxeko biziaz deus handirik ez daukunaz geroz salhatu Oxaldek, gauden gu ere ixilik.
Amen-omenak funtsa mehe dik. Ox 207.
— AMEN-OMENKA. Al buen tuntún. "Amen-omenka (L-côte, BN-baig), amen-umenka (BN-mix), por lo que
otros dicen. Berri hori amen-omenka dabila, nehork eztu erran nahi hala dela, ezpaitakite segurki (BN-baig)" A.
Lh s.v. amen-omenka, -umenka, remite a abelumenka. Cf. aburumenka. (cid:145) Asmuka eta amen-omenka artzeko
[= aritzeko] orde, hobe dugu naski min horren ikhustea eta haztatzea. Lf Murtuts 39. Ta gai ori berak egiaz eta
begiaz ezagutu ote lezakete, ala, amen-omenka, inoren esanetara ari izan bear ote lukete? Zait Plat 152. Amen-
omenka mintzo baitziran. Ib. 90.

amenstu. v. amestu.

amental (V-arr-ple ap. A). v. amantal. "Amentalez pelotaka, jugar a la pelota a dos golpes; litm.: con delantal a
la pelota (V-ger)" A EY III 274.

1 aments (S; VocBN, Gèze), aumens. Ref.: A; Lrq /aménc!/. (cid:141)1. Siquiera, al menos. "Au moins" VocBN y Gèze.
v. bederen. (cid:145) Ore bekhatiak konfesa itzak, aumens urthian behin xahuki. Tt Onsa 179 (cf. Bp I 47 urthian
behin gütiena). Ore kreazalia rezebi ezak bazkhoz aumens hunbleki. Ib. 179 (CatLan 14 bazkoz berere ümilgi).
Mendrenetik aments hori dateke iseiüñu hunen egiliak Jinkuari bere boto aphal beno aphalaguetzaz zuretako
galthatüren dian grazia. Mst XXII. Elükeie behar aments iganterik ez bestarik eitzi igaraitera hazkürrü saintü
hori bere arimer eman gabe. Ib. XXI. Ezin bazite mementokal zure büriaren ezagützian sar, sar zite aments
zunbait aldiz, eta gütienik egünian behin. Mst I 19, 4 (SP batzutan bedere, Ch bederen denboratik denborara,
Echev goizean ta arratsean badere, Ol noizik bein bederen). Lan sobera dut egun, / nihaurek egiteko, / amens bi

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 2
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia Ame-Asd
mitil behar nutuke / trabailu horier hasteko. AstLas 13. Orizu, Brigadiera, / arrastatzeko mandata, / untsa abisa
zitie / amens eztadin ezkapa. Ib. 27. Bonjour, roi de l'enfer / et coman sabaty / Ala amens ihaz bezala / uzkian
zilo bateki? Ib. 40. Aments uken dezagun haren errezebitzian egiazko umilitate handi bat. AR 199. Gure ekartzia
[...] gal-araztera hartzaz dugun opinione huna, gal-araz dezagun harendako dugun afekzionia edo aments
harendako dugun amorio hunaren hotz-araztera. Ib. 417. Zertan dago bihotzeko xahütarzüna? Dago aments
bekatü mortal güzietarik xahü eta libro izaitian. CatLan 138s. Nahi eta ez nezesario da batbederarendako
aments fundariozko denaren jakitia. Ib. 4. Ala abandonatü naik / sekülakoz heben // aments idoki izadak / othoi
eni bizia. Xarlem 1339. Sira, aments grazi bat / lehenik akorda ezadazu / hobekiago phensatzeko / aments
denbora emadazu. Abraham (ap. DRA). Banua orai barna, erregeren abusatzera / Aments juan eztakien, sokorri
emaitera. RolTrag 134 (ap. DRA s.v. abusatu). Hala nula lürreko hazkürriek ezpeitie hunik egiten zure
khorpitzari, edo aments hun handirik, ezpalinbatüzü apetitüreki hartzen, bergisala komünione saintütik eztüzü
profeitürik idokiren edo aments profeitü handirik, hotzki hüillantzen bazirade. UskLiB 96. Konzenzia xahü
behar düzü ükhen, aments bekhatü mortaletarik. Ib. 94. Aments ikus zitzagün nula ziren gük ere / zure lüma
eijerretzaz, loria gitin gü ere. "Izarrik ederrena" (ap. DRA). Aments ükhen balire irakurtzeko zerbait! Bena han
ziren güthün eta kasetak oro erdara tink-tink hortan ezarririk ziren. Lh EEs 1914, 243. (cid:132) En preguntas directas
e indirectas, sin significado preciso, reforzando la interrogación. (cid:145) Gure Jinkuaren legia / nahi düka profanatü?
/ Aments khiristitzera / Nahi düka phensatü? Xarlem 606. Batailla ürhentüz geroz / Eztüzü hura ageri / Eztakit
haien undoti / denez aments jarraiki. Ib. 889. Nagera, erran ezadak / Eia nun düdan alhaba / aments presuner
haieki / hura ezkapi othe da? Ib. 1108. Neron erran ezadazu / bataillati zer berri / galdu duzia aments / ala duzu
irabazi. Mustafa (ap. DRA). Jentetan den ederrena ümen düzü Agota: / Bilho holli, larrü xuri eta begi ñabarra. /
Nik ikhusi artzaiñetan zü zira ederrena: / Eder izateko aments Agot izan behar da? ChantP 174. Zer dute ala
begietan amentx, poxolu, egungo egunean ohiko gauza onetarik gutiz gehienak bezala, eta ez ote guziak? HU
Aurp 195. --Zer duzu okle hori, sakre bat aments? --Ez aita! Lf Murtuts 21. Zer erran nahi duzu? Harritzen
nuzu! Zer zaiote ala ideia sanjatu? --Ja, ja! --Mayi eritu aments? --Preseski! Ib. 52. Jakin ezak, botzik gütük / hi
herrian arraikhustez; / Ari güntian gure artian / aments galdürik hintzanez! 'Ez ote hintzean galdua'; 'Si par
hasard tu n'étais pas perdu'. Casve SGrazi 49. (cid:141)2. (H). Seguramente. "Ez aments, non assurément" H. (cid:145) Ni balin
baninz andere zunbat bezala kapable / zurekila konbersatzera, jauna enüke herabe / Bena eztit amens
phensatzen herabe dien hek ere. 'Mais je ne pense certes pas qu'elles aient honte elles non plus'. Etch 542.
(cid:132) Etim. Cf. gasc. au mens.

2 aments. "(BN, S), desorden, interrupción" A.

aments. v. amets.

? amentzeran. "Améntzeran, 'káfiaana, améntzerantz [sic] daó': aficionado [al café]?" Iz ArOñ.

ameraun. v. amaraun.

amerikano (VocBN, H), amerikanu. (cid:141) Americano; indiano, emigrante que vuelve rico de América. "Américain,
qui vient d'Amérique" H. v. amerikar; indiano. (cid:145) Franklin deitzen zen aiphamen handitako Amerikano batek,
zer egin zuen bere herritarrei erakustekotzat nolakoa den igeltsuaren indarra? Dv Lab 194. Halarik ere, nik
diot, amerikanorik sorjesenek yudurik hoberenek baino gehiago balio dutela. Elsb Fram 181. Lau milla duro
siñale / nai baditue bota, / amerikano anaia / aterarik kontra. EusJok II 31. Kolpia tira bañan utsegin, / beia
saltoka igesi; / amerikano askok bezela / oraindik eztu ikasi. Ud 66. Garaitikoak, oro etxeko-jaun azkar,
amerikano, ofiziale gori; laborari xume edo nekazalerik, nehor ez. JE Bur 130. Inguratzen dituzte oixtiko koblari
gehienek, erdi gordeka berriz iganik tauletarat, behakotik ezagun baitute hasarre direla Amerikanoarentzat. Ib.
148. Aleman, ipar-amerikano, angles, italiano, español kontsuletarik badu edozoin frantsesek argi eta laguntza
gehiago, bere herritar aitzinekoetarik baino, hain baitira hok ardurenean fluxak. JE Ber 72. So banagote:
poneta buruan, ontsasko emanak, Lapurdiko botiges batzu izan behar dira, edo amerikano ttipi zonbait. Ib. 86. -
-Saldua al zenekazuten? --Mejikura dijuan amerikano bati. Iraola 83. Irudigilleak. Joshe (Arrantzalea). On
Antonio (Amerikanua) [...]. Ill Testim 2. Amerikano bat zan / guztiko apuruan, / ori're or juan da / galtzak ya
galduan. Noe 115. Hala dio Jose Mendiague hazpandar amerikano bertsulariaren kantu batek. Ox 195. Inglesa
eta amerikano / gu bezin jende fuertia, / alemanaidi eman diyote / izugarrizko golpia. Tx B I 106. Aspaldi ontan
zer moduz dabil / Don Juan amerikanua? Ib. II 186. Aldi artan bere etxean ostatuz bazituen bi inkenier, bat
anglesa eta ipar-amerikanoa bertzea eta eken bi laguntzale. FIr 135. Bazterretxetako eta karrikako nexkatoak
inarrosiak zauden, eta etzuten beste solasik [...]. Ametsetan zabiltzan arrakastarik izain ote zuten amerikanoen
begietan. Zub 85. Haren ondoan zagon amerikano eskualdun batek erraiten dako eguerdiko orduaren agintza
zela, eta orro samin hura sirena deitu tresna batek egiten zuela. Ib. 71. Aldi aretan bertan indiyanuak deitzen

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 3
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia Ame-Asd
yaken Amerikan izanda gero errira etorten ziranai [...]. Geruago, ta gaur be bai, amerikanuak deitzen yake,
emengo semiak izan arren. Kk Ab II 162. Amerikanoaren itzulia [pie de foto]. Barb Sup 96. Geroztik, Amerikano
bilhakaturik, han bizi omen da, zahar-okitua, oiloz asean bethi. Barb Leg 138. Asteasuko Ibarrazpi amerikanoa
ere an omen zan, eta arek kantatu omen zuan. Uzt LEG 233. Geroztitako [Azkaineko] hobietan badire haatik
arras eta arras begikoak, hala-nola 1862 garrenean hil eta ehortzi zuten Amerikano batena. (Se trata de un
Lafargue, nacido en Hendaya). Zerb Azk 19. "Joainixio", Irazusta jaunaren elebarri edo nobelako "amerikanu-
indianua"-ren izena da. Alzola Atalak 69. Orduan San Juango amerikanoak esan zion Gezaltzako Teodoro
zanari: Au zoratuta zegok, goazen Motxonenera edatera. And AUzta 74. Amerikanua geixotu egin zan.
Ameriketako beroaz ohituta, hezurrerataino sartzen zitzaion hotza udan ere. (Se trata de uno que fue a América
con 17 años). Osk Kurl 96s. Amerikano donado aberatsa, Baionako ostatu batean bizi zena. JEtchep 30.
Mentaberry Amerikanoa ixtantean hemen izanen da. Larz Iru 12. Euria: au da indianorik oberena. Baztanen ez
da au bezalako amerikanorik sartu! Inza NaEsZarr 2026. Txinoak ager daitezen artean, beraz [...] amerikano-
sovietikoak ditugu legeak eman eta bete-erazten dituztenak. MIH 199. Hego-aldeko amerikanoak. Ib. 268. En
DFrec hay 33 ejs. de amerikano.

amerikanotu. (cid:141) Hacerse indiano, enriquecerse en América. (cid:145) Ni emen amerikanotzen banaiz, eta testamentua
emen egin, nork galaraziko dit [euskeraz egitea]? Or EG 1951 (9-10), 42.

amerikar (BeraLzM), amerikatar. (cid:141) Americano; indiano. Versión cultista de amerikano. (cid:145) Ingeles-kanta edo
erezi bat, O Susanna deritxona, goiko amerikatarrena ta Inglaterrako itxasgizon geienak buruz dakiena. A
BGuzur 117s. Amerikar bat irudian [Josetxok], bere Habanan erosi eban jipijapazko kapela ta soñeko zuriakaz,
aretan udako egun beroetan. Echta Jos 148. Amerikar bat, jakintsu goiar, / Lugones olerkaria. Enb 145. Ta
Amerikarren gauzak ziranak / Bandera jarri artian, / Españarrenak izan zirean / Ordutik aurrerantzian. Ib. 163.
Amerikatarrai (tít.). EG 1956 (11-12), 5. Baina euskaldun kultura hortara mugatzea [...], frantses kulturak
Bécaud-en kantetan duela bihotza, eta amerikar kulturak base-ball-ean erraitea litzateke. Mde Pr 42. Non ez
dakit, Erik-en buruak amerikar kepi bat aurkhitu zuen. Mde EG 1957 (1-2), 52. Buchanan Amerikar sendagilea.
Mde Pr 325. William James, Amerikatar psikologilari sakona. Ib. 317. Jakin bezate amerikarrak, / jakin bezate
rusoak. Basarri 63. Amerikar bat. SM Zirik 93. Errusitarren eta ipar-amerikarren tresnek. Zait Plat 58. En
DFrec hay 28 ejs. de amerikar y 3 de amerikatar.

Amerik(et)ak. (cid:141) Usado en la expresión Amerik(et)ak egin 'hacer las Américas'. (cid:145) Gain hortan luzaz etxe bat
izan da / Patroin berezia nun ohora; / Uztaritztarrek Amerikak egin / eta lurrerat utzi kapera, / eta lurrerat utzi
kapera. Ox 17. Katxurrilogiñan sakape baten, iñora juan barik, Ameriketak eiñ zittuan. Etxba Eib.

amerste (SP, Dv). (cid:141) (Sust. vbal.: part. amerstu? amertsi?). "Amerstea, se satisfaire, ou contenter en quelque
chose, se venger" O VocPo. "Amerstea zerbaiti (O), se satisfaire, se rassasier sur quelque chose" SP. (cid:145)
Et'uztazu, / Gutiziazu / Nizan horri berere / Amerstera, / Pot-gitera, / Dudan zuri botere. 'Et laissez-moi
satisfaire au moins le désir que j'ai'. O Po 8.

ames. v. amets.

amesari. v. ameslari.

amesau. v. amestu.

amesbera. (cid:141) Soñador. (cid:145) Azpian duk ikusi aren gorabera: / aurtzaroan yolasti, mutilletan amets-bera; / lan-
izerdiak eta ondo-atsedena; / ille urdintze ta aguretzea; ta azkenik..., azkena. Ldi BB 100.

amesdun. (cid:141) (El) que tiene sueños, soñador. (cid:145) Medikuaz ames eginezkero, biaramonean amesdunak karta bat
izango dau (V-ger). A EY I 116. Luzaiden Andres guren da amesdunen yaurria. Ib. 116. Mutiloako San Pedrora
eramaten dituzte amesdun umeak Zegaman ta Seguran. Ib. 117. Batek zorriz beterik dagoala amets egin ezkero,
laster berri on bat izanen du amesdunak (AN-larr). Ib. 117.

amesgaitz, -gaizto. v. AMETS GAITZ, GAIZTO.

amesgarri, amensgarri. (cid:141) De ensueño, fantástico, que hace soñar. (cid:132) Tr. Documentando en textos del presente
siglo. (cid:145) Txin, txin, pun, pun! Nork yotzen ditu orrela pertz aundi amesgarriak? 'Fantastique'. Or Mi 76. Ustez,

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 4
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia Ame-Asd
ur orlegiak / nituan oñean, / izarrok ziralarik / islatzen urean... / Gezur amesgarria, / lillurak sortua! "Pero es
mentira de ensueño". Ldi BB 60. Begiratoki amesgarri onetatik bezaingo ikusgai ederrik begietaratu ete-litakio
ikusleari iñundik? TAg Uzt 93. Ilargi xuri amesgarrian, fraide itzalak iduri, / Ixil ixila gabiltzalarik pentsatuz
gure hileri, / Hek... guri beha sistuz, dabiltza izarrez izar dantzari... Iratz 149. Amesgarria dagon ezkero arratsa,
/ intxaurraren azpian lotan ete datza? Atutxa in Onaind MEOE 677. Asis-inguruko egun-senti garbi,
amesgarriak. Lek SClar 132. Aldizka, zure iduri amesgarriak ernetzen du nere barne-muña. Txill Let 37.
Aingeru pare amesgarri onen ibillera ta leku kutunen barri ondo bai ondo ekien batzuen batzuek. Erkiag Arran
26. A zer paraje amesgarria / Jainkoak eman diguna. Basarri 68. (cid:132) Gazten gogo amentsgarri litake ikustea
ohoretan pilotari fedezko bat ororen aintzinean xingoladuntzen. Kondari Herr 31-1-1957 (ap. DRA).

amesgile (Urt V 10 (amets-), Lar, Añ), amets-egile (Dv → A). (cid:141) Soñador. "Faisseur de rêves" Dv. v. ameslari;
amesgin, amets-zale. (cid:145) Eta erran zioten batak bertzeari, horra, nausi ametsegile hori badator. Urt Gen 37, 19.
Hau ükha eztaitekeana, Josefen kondaira egia bada, (bere ametsetarik ametsegile izen ükhen ziana). Egiat 271.
Eta elkharri erraten zuten: huna non heldu den gure ametsegilea. "Somniator". Dv Gen 37, 19 (Ur, Ol, Ker
ameslari). Ez entzun profeta edo ametsegile haren solasak, zeren zuen Jainko Jauna baitabila zuek zertan froga.
Dv Deut 13, 3. Zuek beraz ez entzun zuen azti, amets-egile, zelatari eta gaizkinak, zeinek erraten baitarotzuete:
Ez duzue zerbitzatuko Babilonako errege. Dv Ier 27, 9. Amesgilien pozkai ederraz / alaitu naiz bat-batean / ego-
aldetik enada bi gaur / etorri zaizkidanean. EA Txindor 57. Alegia, amesgile zoro ari buruak eman dio, ikusi
dun neska bat bear dula; nekazari aberatsen alaba. 'Songe-creux'. Or Mi 91. Orra non datorren amesgillea, ots,
il dezagun, eta sar zagun urzulo zarrean. Or Gen 37, 19 (ap. DRA). Geu euskal-mistikoak izan gaitezan beraz,
abertzale realistek gure lepotik iseka egiñik ere, amets-egilleak geralakoan. Mde Krit 63s. Errainu artean bizi
zen amesgile hark. MIH 176. Amesgileak nahiko ez direla --zori oneko amesgileak--, egunoroko zeregina noiz
eta nola egin behar den erakutsiko diguten gizon burutsuak behar ditugu. Ib. 40. Hemen indartsuak, zentzuz
diardutenak, gertatuko dira garaitzaile, ez amesgileak eta pentsalari "sakonak". Ib. 392.

amesgin (-kin Lar). (cid:141) Soñador. v. amesgile. (cid:145) Batzuk lurran gañeko burugiñak; beste batzuk eideko
amesgiñak. Etxba Eib.

ameska. (cid:141) Soñando. (cid:132) Tr. Atestiguado en textos del presente siglo. (cid:145) Biotza pil-pil, bekokia ameska, ta odola
irakiten zedukeat. Or Mi 24. Zertako nai ditut izar eta tarte ameska berritu? / Nere biotzean, ain toki gutxitan,
guzia zaude Zu. Or Poem 526. Lo egizu, lo, amatto, ez izan ba hoin kexu: / Zureak zuri ameska aspaldi lo
ditutzu. Iratz 160. Zerumeak bi lerrotan gelarat heldu zaizko, / Begiak zeru-ameska, gau-hegalak soineko, /
Anaiaren azken hatsa otoitzez apaintzeko. Ib. 156. Otoitz-ameska bainaiz eztiki lokartzen / Xurgatuz egunaren
azken Jainko-xorta. Ib. 144. Hainitz Frantses zer alderditakoak diren, ari dira ameska, erregetiarrak badira,
bertze Luis hamalaugarren batez. SoEg Herr 6-6-1958 (ap. DRA). Funtsian nork esplika dezake amentsa?
Bainan nago bestiak ere ni bezala ez othe diren amentska hasiak? Herr 25-12-1958 (ap. DRA). Benetako
zorionaren... beti ameska bizi dan gaztea. EgutAr 24-7-1963 (ap. DRA).

ameskai. (cid:141) Ensueño. (cid:145) Kezka-xomorro mintsu / beltxik etzait ari, / beltx erien ordez gaur / berreun ipurtargi, /
oztiñeder-begi, / ameskai ugari... / Au bai dala pozaren / goreneko zori! EA OlBe 91.

ameskaitz. v. AMETS GAITZ.

ameskeria. (cid:141) Ensueño, ilusión, fantasía. (cid:145) Sasoi urdiñetako / ameskeri txoro oik / zertako? SMitx Arraun 123.
Amaika ameskeri irakurri ta ikasten yoenaz gaurko neskatxa biozperak, nobela edo elebarri diralakoetan.
Erkiag Arran 111. Iñoiz ikusi ez dan agintaririk bageko erritaldeen egoera ta ibilpidea... Ameskeri orrek [...].
Erkiag BatB 195. Matxinen goleta puntetatik etorki ikusirik, fokea anpatuta eta ur-gainka, ameskerizko zisne bat
iduri. Etxde Itxas 206. Platon aundiagotzen, gizonagotzen zioan ginoan, bazterrak ezagunagotzen zioan,
aundikeriak eta ameskeriak ere aienagotzen. Zait Plat 10.

amesketa. (cid:141) Ensoñación. (cid:145) Baña olerkariek, eskierki, sumatua luteke beren amesketak esku landuez, esku zuri
legunez, azkazal garbi gorriztadun eskuz itzuli-bearra. Ldi IL 36.

ameski. (cid:141) Ilusión, ensueño. (cid:145) Maitemintzen geranean, esate baterako, ez du ameskia andregaiak sortzen, gure
Jainko-egarriak baizik. Txill Let 117. Begiz ikusi eziñ diran ameskiak izanik. "Como son invisibles y
fantásticas". Berron Kijote 187.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 5
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia Ame-Asd
ameskizun. (cid:141) Ensueño, ilusión. (cid:145) Giza-biotzak bere ameskizunetan uts egin legike. Ibarg Geroko 11 (ap. DRA).
Eta, bere itxuragabeko ameskizunetan, zer-ikusirik ez du egiaren zeaztasunak, ezta zer-esanik ere Astrolojiak.
"Fabulosos disparates". Berron Kijote 21.

ameskoi (Lar). (cid:141) Soñador. v. ameskor. (cid:145) Itzal artean, / ixil, ametskoi, / lotan biotzak. A. Arozena in Onaind
MEOE 1016.

ameskoikeria. (cid:141) Delirio. (cid:145) Ona azpigarri orain / geure oinpean / atzo ameskoikeriz / ziranak Udaberrin /
ustean! SMitx Arraun 124s.

ameskor. (cid:141) Soñador. v. ameskoi. (cid:145) Ludi-ameskorra (tít.). "La vanidad del mundo". Laux BBa 56. Gazte-
samarrak geralarik ere (?) --ta, gazte-antzo, sutsu ameskorrak-- ari gatzaizu, bai enetxoa, munduko berri
ikasten. Ldi IL 102. Sarritan, ameskor, leioan nazala, / begiztu daroat itxaso zabala. Amez in Onaind MEOE
736. Ara! Leioan nago, zarata amaituta, / besoak arrien gain, ixillik, ameskor. Monzon Urrundik 161. Eguzki
ilzoriari so, / iñoiz ez bezin ameskor / azkenagur zoliena / zeralkion kisne ederrak, / eriosuar ta atsalkor. SMitx
EG 1956 (1-2), 5. Emezortzi-ogei urteko neska-mutil ameskor aien biotzetan maitasuna lenengoz loratzen asirik
dago. Etxde JJ 35. Asperen (suspiro) ameskor bat egin oi zun bere baitarako. Ib. 27. Eztialdi paketsu ta ameskor
au Madalen ezagutzearekin etorri zitzaion. Ib. 162. Euskaltzale horietatik bakan zenbait --garbiak, zindoak...
ameskorrak-- euskera bein "goimallako" kultura baten ekarle izan dadin alegintzen dira. Mde Krit 61.

ameslari (Añ; no A ni Bera), amesari (Lar). (cid:141) (El) que sueña, soñador (sentidos prop. y fig.). Cf. T-L: "Rêveur,
ameslari, amets-egile, gogoetatsu". Empleado sin determinantes, suele tener valor adverbial. v. amesgile. (cid:132) Tr.
Originariamente del Sur (atestiguado al menos desde Mendiburu), en el presente siglo también se emplea al
Norte. En DFrec hay 8 ejs. (cid:145) Nolerenai azkenean aberatsak eta ondasundun guziak dira errumes, behartsu,
ameslari baten gisako gizonak. [...] ondasunik geiena izaten duten aberatsak ere ill horduko arkitzen dira
errumes ameslari hau bezain gabe ta behartsu, ta beren esku utsak ekusi ta ezagutzen dute ameslari baten
gisakoa izandu dela orien bizitza ta ondasundi guzia. Mb IArg I 63. Anaia au, besteak urrutitik ikusi zutenean,
beetaronz zijoakiela, elkarri esan zioten; ara, ametslaria badator. Lard 49. Eta esaten zioten alkarri: Ara,
ametslaria badator. Ur Gen 37, 19 (Urt, Dv ametsegile). Jatsiten zalakoan lurrera zalditik, / Mitxel ameslaria
jausi zan burditik. AB AmaE 210. A, ze ameslaria izan nazan! Zenbat bidar egin dot ames Adalbaldogaz ondo
izango nintzala! Ag AL 111. Ameriketara joan zan, Arjentinako lurretara, [...] biozdun, ameslari, aberats
izateko uste ziurretan. Ag G 253. Emakume gazte ameslariak, oroitzen zerate zeiñ tirtiri egon ziñaten, jantzi
luzez ta ille arroz apaindurik lagun artera lenbizi erten bearrreko garaian? Ib. 334. Begiak lurrera beiñere
biurtzen ez dituan emakumea, ez da ordea lurrean bizi izateko jaio: gizon ameslarien irudimenean bizi izateko
bakarrik. Muj RIEV 1913, 540. Buruauste oriek utzi nituen alde baterat eta lasai-lasai bizi naiz ametsak
ameslarientzat utzita... EEs 1920, 126. Begi ameslarijak eukozan eta urre margodun (koloredun) ulia. Altuna
73. Eta txakur politak / oso ameslari, / ausi egiten dautso / zeruko oztiñari. Laux BBa 52. Aintzezko itz-sakonak,
idazti zarretan, / daurkiz gogo ameslarijak. / Asaben eredu garbijak... Ib. 8. Eta barru onetan zetan zaran ari /
ulertu nairik, lotu nintzan ameslari. "Me paré en un ensueño". Ib. 100. Eta zuri, ameslaria, zer zaizu? JE Ber 81
(cf. voc. del final: "Ameslari, rêveur"). Ori diñoenak zoro garbiak ezpadira, ameslari galantak bai dira beintzat.
Eguzk GizAuz 115. Ori ta guzti be, gizartekeria begi txarrez dakuse baserritar zintzoak: alper eta nagien, arlote
eta ameslarien asmakizuna dala uste dabe. Ib. 120. Neskatx ameslaria..., andre ta gizon, zar eta gazte, bildu dira
Pelagi donearen elizatxoan. TAg Uzt 23s. Euskal-Herriko ameslariak / atzar lo pisu hortarik / Ar giten kantuz,
soinuz ta pertsuz / iratzetarat bildurik. Iratz 89. Saindutzen ote zituzten auhen luze horiek / Ameslariren
auhenak, ororen zorigaitza? Ib. 64. Gizon arroputz, ameslari, zoro, aragikoi, berrizu, agoan deabruaren xedea
dutenen artean gertatu nintzan. "Homines superbe delirantes". Or Aitork 60s. Elkarri bait-ziotsaten: "Ara! ba-
zetorrek yaun ameslari ori". Ol Gen 37, 19. Alkarri auxe zirautsoela: Orra, or dator ameslaria. Ker ib. Eta zuek
ez egin jaramonik zuen profeta, asmatzaille, igarlari, ameslari ta aztiai. Ker Ier 27, 9. Kornubitar bat gertatu
zen, ordea, bere herritarrak "kernewek" zaharraren berpizkundeari buruz asko ameslari --eta aski bihoztokoi
[sic]-- abierazteko. Mde Pr 261. Ene Donosti ameslaria. Basarri 159. Frantziako Matxinada aundiko gizonak,
mundua azpikoz gora jarri nai zuten ameslari porrokatu aiek. Vill Jaink 132. Beste batuzek ameslari ta barruko
indarpean dabiltzanak. Erkiag BatB 190. Mistikarik beroena ta ameslariena. Zait Plat 7. Tellatuetatik gora bizi
dan ameslarixa nere seme gizajua. Etxba Eib. (cid:132) Soñador, sonámbulo. Murelagan ameslariak Arteagako Santa
Inesen Ermitara eroaten ebezan. "A los sonámbulos solían llevar". A EY I 117. Dimati Errigoitira gorpu
santuagana eroaten ditue ume ameslariak. Ib. 117.

amesle (Lar, Añ). (cid:141) Soñador. v. amesgile. (cid:145) Horduko ta lenago ere, ametsleari bezala begiratzen zioten
ekusten zuten geienak, eta egunoro egiten ziozkaten hist eta irri berriak eta irri agitz astunak. Mb IArg II 355.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 6
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia Ame-Asd

amesmen. (cid:141) Imaginación, fantasía. (cid:145) Amesmena goza / ttantta bat urdiñez; / iduki nazazu / sor-gor, zure
miñez... Ldi UO 19. Begiek, urre gar-uts; / entzumenak, ezti gorri; / amesmenak sor dizu / zelai zoragarri. Ib. 36.
Zurea jasoa naiz ta oso ongi derizkiot zure asmoari. Ain txuxen ere, euskel-egun txiki oiena darabilt aspaldian
amesmenean. Ldi, carta a J. Etxeberria 20-12-29 (ap. DRA). "--Goazemazu, uxo xuria; / ainbeste egizu nigatik". /
Ta uxo xuriak ega jasoaz / erromesari: "Atozkit..." / Amesmenaren egaztiari / ark, ordea, ezin segi... SMitx
Aranz 18s.

ameste. "Sueño, formar pajaritos" A. v. sobre ésto DRA s.v. amestu.

amestegi. (cid:141) Lugar de sueños, de ensueños. (cid:145) Amestegi guria, / naigabien azkaia, / nagien nausia [Oia]. Ldi BB
4. Eguzki, aize, edurren / altzo ta amestegi. Gand Elorri 65. (cid:132) (Usado como nombre propio). (cid:145) Gure pozaren
emana! / Yoran-ordu zoragarri! / Amestegiko alaba / gurekin emen dantzari! EA OlBe 20.

amesti. (cid:141)1. De ensueño, encantador. (cid:145) Espan kutunak neureganatuz / mosuba damost amesti. "Todo encantada
me besa". Laux BBa 60. Axiaz itz-dagije makal amestijak, / larrosakaz olgetan mitxelet zurijak. "Los chopos
ensoñadores". Ib. 90. Anai oi! leiora ator: Orra or alatza! / Ikusi zuritasun alatz amestija. Ib. 122. (cid:141)2. (V-gip
ap. Etxba Eib; Bera). Soñador. "Iluso, soñador" Bera. (cid:145) Agur, izki biziz, amesti ta joran, / Bizitzon zati bat
dirakurt zuengan. TP in Onaind MEOE 1041. Idazlari lau ta olerkarijak, euren idaz-lan ta olerkirik amestijenak,
udabarrija goralduteko ixango dabez. Euzk 1930, 521 (ap. DRA). Ixil-ixillik biok... / Amesti!... Maitale!... NEtx
LBB 325. Taberna baten aurrean / nintzalarik amesti / bulkoak arrapatan / miletan zaizkit jauzi. Lasa Poem 85.
Irutan Bakar Arek amesti zenkusan. 'Toda la Trinidad te veía con ilusión'. Gand Elorri 132. Beti bizi da amesti
bere asmuekin. Etxba Eib.

amestoki. (cid:141) Lugar de sueños. (cid:145) Gaberdiyaren ixil-uneko / lillurapean, orren gentzaro!; / lurtarrik ez dan
ames-tokira / aldatu banitz bezela nago. EA OlBe 56. Apurren bat geiago ibiliaz, amestokia zirudian leku
atsegingarria begien aurrean ikusteko aukera izan genduan. Erkiag Arran 8.

amestu (SP, H; Dv → A), amenstu, amesau. (cid:141) Soñar; soñar (con), desear; imaginar, concebir; proyectar. El
radical, al menos en Duvoisin, J. Etchepare y Zubiri, es amets. "Rêver, ne s'emploie pas dans son sens propre,
mais bien au figuré" Dv. "Soñar, en el sentido de imaginar" A, quien en Gram 152 sostiene que palabras como
arrausi, usin, [...] ames "no se pueden verbizar" con el sufijo -tu. "Ameztu nezu ánitx, he soñado mucho" Iz R
284. v. AMETS EGIN. (cid:132) Tr. Originariamente del Norte, en el presente siglo, a partir de Azkue, también se
emplea al Sur. En Arbelbide e Iratzeder aparece usado con aux. intransitivo; cf. tbn. el ej. de Iz R 284. En DFrec
hay 19 ejs., 14 de ellos meridionales. (cid:145) Hitz bat ez erraiten ez ametsten. SP. Bethi gauza guriak eta malguak
bilhatzen ditustenak Iesu Kristorenak utzirik: finean hari direnak iraunen eztuen gauzarik pensatzen, ametsten
eta deliberatzen. "Sed hoc saepe fingentes et componentes, quod non stabit". SP Imit III 32, 1 (Mst heltüren
ezten gaiza ardüra bere beithan ajargatzen eta konpostatzen dielarik, Ol ez diraukena maizeko asmakeri ta
ametsetan darabiltenak). Etzen orduan Franses, Español, Turkorik, / Amesten ere etzen halako sortzerik: /
Populu zaharrena Larrunen inguru. Hb Esk 17. Neskatxa zoro, arin, buru gabekoa, / Zeren gainean duzu
amesten khoroa? Ib. 177. Tribunal lazgarriaren aintzinean bazina, bizitze erreberritza bat amets zinezake. Dv
LEd 200. Hutsalkeria oraiko biziaz baizik ez amestea. Dv Imit 3 (ap. DRA). Amesten du hainitz gauza egin behar
duela, eta deus ez du egiten. "Il projette de faire beaucoup de choses". Dv. Ez dut egundaino holakorik amestu.
"Je n'ai jamais rêvé (pensé) semblable chose". Ib. Bakean nagoela orduz-geroztikan / Amesten duk menturaz
haurra hire baitan, / Etsai handia, etsai bakarra munduan Karloman... Elzb Po 201. Muthiko gaixtaginak /
diruaren plazan / Kintaleko harri bat / ezartzen du kutxan. / Aita heldu da; bainan / dirurikan ez han. / Amesten
du semea / han zaiola izan. Zby RIEV 1908, 764. Etzuen amesten nolako bihotzminak behar zituen bere lan
harren gatik. Jnn SBi 138. Eta bizkitartean nehork ez zuen oraino Amerikarik bazela aipatzen, ez eta amesten
ere. HU Aurp 50. Ikusi behar ginuela nehork sekulan amestuko ez zuen tokian, mando itsu batek lehertua,
buruan jorik nork erranen zaukun? Ib. 102. Egundaino ez bide zuen amestu ere, deputatu izaiterik. Ib. 103. Nik
uste [erdaratar horiek] lotarik ere erdaraz amesten diren; eta ahalik balute, gauaz ere lethorzke berdin gure
beharrietara. Arb Igand 21. Eta Franziarat bihurtzerik ez zukeen amestu ere, osagarriaz osoki
gabetzerainokoan. Prop 1896, 287 (ap. DRA). Ez dut egundaiño holakorik amestu. "No he imaginado en mi vida
cosa semejante". A. Ez dugu naski ez katedrale handi baten egiterik amesten. Prop 1905, 246 (ap. DRA). Zer da
batasun ederragorik? Amets dezakeguia bi gazte heien arteko bekoz bekoa baino osoagorik, dela bihotz, dela
gorputz, dela buru, dela ontasun? JE Bur 103. Etzitaken amets mutiko, neskatxa, hain bat bertzearen
neurrikorik, halako toki miragarrietan besoz beso ibilki. Ib. 96. Aditu duenak zoin zalhuak diren [xuberotarrak],
errana badakote ere luma bezala dabiltzala, egiaren erdia baizik ez du amesten. Ib. 141s. Ur gaziak eman dezon

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 7
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia Ame-Asd
gerokotzat etxean amesten duen familia handi haren hazteko indarra. Ib. 111. Aspaldi zuen jastatua nuela heien
[peludoen] haragia, ez bainuen sekula amestuko hain onik bazitakela. Ib. 14. Hau da Egiaren lehenbiziko itxura,
ikusi gabe guhauk amesten dakoguna, urrundanikakoa. Ib. 163. Jainkoaren oldez, Legea amestu zuten, eraiki,
jarri beren eta lagunen arteko. JE Ber 82. Ez da amesteko gaitz. Duela hiruetan hogoi bat urthe artino,
Eskualerria goxo-goxoa laborantzatik bizi zen eta hazkuntzatik, [...]. Ib. 49. Asmau egin dot antxe arratsaldera
arte be geldi egoteko, leku oberik a baño amesau (soñar) be ezin leike ba kukubentzako ta. Kk Ab I 65.
Betharrameko mendian bada geroztik hobi ederra; / Eta Zeruan --haur bat zelarik ametstuaren zuhurra!-- /
Migel Saindua dago ukhanik Saindu lagunen agurra. Ox 21. Bainan nork amestuko zuen Otxalde hori aipamen
ederrenaz ohoratuko zuela guarden aintzindari lehenak? Ib. 200. Bai; Jakobek amestu zuen zurubia / Jesusek
egiazki dauku bidalia. Ib. 83. Gaur-gaurko euskal-idazketa lurrak artzeko, artan errotzeko, ta bear dun ioera
emateko, --mendiko eguratsean bizi baita-- ez genezaken amestu ere Orixe baino oberik. Estefanía in Or BM 24s.
Alango zorionik eneiken gura, ez amestu bere. Or Tormes 121. Amets goxo egin dezatela; zorion osoa amestu
dezatela! Or Mi 24. Horra nun, beste anitzek bezala, 1914-eko gerla haundian saltzen dituen bere ardiak, amets
ez zitzaken salneurri altxatuenetan. Zub 65. Zer mirakuluzko oputzak, zer mozkin nasaiak ez lezazkete bil! Uzta
ederragorik ez dezakete amestu. Ib. 94. Nik amesten <-tan> bezela / ote-aiz, mendi-gaña? / Goi-yauregiko
malla? / Gotzonen urbilgo?... Ldi BB 18. Ez kendu, orratio, gaztediari bein amestu dun jaia; bereala aurkituko
du beste nunbait galdutako jolastokia. TAg Uzt 58. Amestu genezaken ikusgarririk zoragarriena agertzen digu
oraintxe basoaldeak. Ib. 278. Baña, irakurle, zure begien ikusgarri arrigarritzat, amestu zentzaken begiratokirik
ederrenetakoa nai badezu, zoazkio [Ernioko] goiko kurutzeari ondora. Ib. 92. Begia amesten zait, banago
begira... / Gaur lo pisu hortarik has zite jeikitzen. Iratz 23. Hain ziren zure begiak / Haurretik geroz eztitu. /
Hain ginen ere bi-biak / Goi-amodioz amestu! Ib. 167. Nundik duzue zuen barnean duzuen urre-gosea, / Nundik
amestu, diru-egarriz, herritik kanpo joatea? Ib. 178. Lurreko itzal haukien orde, huna ba huna nasairik / Ezin
amestu goiko izaite neurri-gabeko hetarik. Ib. 179. Agertu dela, diozu, guk amestu bihotza; / Dena amodio-
pindar, dena zeru-ihintza. Ib. 154. Biar ber-ekin dezazun pozik / orain lo, amets egizu: / bere antzeko Ama berri
bat / bidelaguntzat amestu... SMitx Aranz 24. Zer amesten zun [Iñigok]?, zerk beartze zun / alako erroitzartera?
/ Bide berriak asmotan eta / "indarrak dator artzera". Ib. 42. Ez dut ezer nai, nere bakartasunean amestu baizik.
Txill Let 35. Berak amestu eta naien izan eban neskatillea. Erkiag Arran 176. Aipatu ditu populu zaharrek
asmatu argitasunak eta mendez mende sortuak, Rusoek azken denbora hotan amestuetaraino. Herr 19-2-1959
(ap. DRA). Bai, Bera izan da mundu au "amestu" duena. Vill Jaink 93. Haurraren gorputza hondatua zen;
uraren oldarrak engoiti bazeraman hainbat gutiziatu zuen zabalarantz, Gazteen Lur hainbeste amestu
hartaraino... Mde HaurB 104. Ez dute beti gure barnean lo dagon "norapait joaiteko gogoa" amensten! "Ils
n'imaginent pas ce "désir d'aller ailleurs" qui sommeille toujours en nous!". Ardoy SFran 284s. Amenstua zuen
Erromarat joanen zela. Ib. 99. Lehen aldia zen nik pertsulariak entzuten nituela; bainan etziren nik amensten
nituen heietarik. Xa Odol 37. Ordu arte Turkoen beldurrez ikaran zauden bazterrak, eta girixtinoek ez zuten
kasik etsi handiagorik amesten. Lf in Casve SGrazi 10.

amestxo. (cid:141) Dim. de amets. (cid:145) Zer erantzun nezakio galdera orri? Nor dan ikusi gabe..., nolakoa dan jakin
gabe... Baditut, gero, nere amestxoak, Agerre! TAg Uzt 300.

ametatu. "Acabar, llevar al cabo ametatu, ametadu, amatadu" Aq 1315 → Azkue, quien lo da bajo ameta. Cf.
amatatu.

ameteria (V-ple ap. A). (cid:141) "Aparcería, convenio de granjear a la parte" A. (cid:145) Saldu-erosietan, artu-emonetan
pisu ta neurrian, joko ta beste onelakoetan, tranpa ta engañurik sartu dozunez: tratu ta ameterietan bide
bagetasunik egin badozu. Añ EL1 137.

ametitu, ametidu, admititu. (cid:141) Admitir, aceptar, permitir. v. onartu. (cid:132) Tr. Atestiguado sobre todo en bersolaris
y diálogos. En DFrec hay 8 ejs. Ultimamente su uso parece extenderse a registros más cultos. Cf. BU Arano:
"Ametitu. [...] (Veo que ya lo usan buenos escritores)". (cid:145) Ain konsolaturík bizidire [anitz animále bi oñetákoak]
nola ezpáliz bérze bizirik baizik au, ta aisa admitilezakéte edozéin bekátu obéki, ezi ez trabáju edozéin. LE Prog
108. Eztá án admititzen baizik sandu déna. Ib. 114. Urten eban Carlos IV lege batek aginduten ebala, ez
Elixako, ez bestelako Juezak admitiu eijeela esposaleen gañeko demandarik, baldin [...]. JJMg BasEsc 250.
Nungo juezak leike / ametidu ori? EusJok II 80. Ni nago morroi serbitzen, / besteren kargak berdintzen; / andria
orla ametitzea / ez du legiak agintzen. Xe 274. Itzak eder ta biyotza falso, / beti dabilla tranpiyan, / engañatuta
erabilli nau / urte bat eta erdiyan; / orain bastante egin diyote / ametitzia erriyan. Ib. 189. Arren astuak azkar
juteko / biar aiñ' indar etzuan, / ametituko zitzaion pozik / lan egin izan bazuan. PE 42. --Beorri bezelako batekin
bakar bakarrik ezkonduko nitzake. --Bakarrik biarko luke izan. Elizak ez du besterik ametitzen. Sor Gabon 45.
Beti jostatzeko aurrena izanik ere, au izan zan gazte bat, iñoiz ere itz lasai bat bederik bere aurrian esatia

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 8
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia Ame-Asd
ametitu nai etzuena. Bv AsL 26. Umill eskatu zion Franziskori, artu zezala bere ikaslien artian, eta ametitu zuan.
Ib. 69. Tokatzen ez bazitzaion / plaza artan sartzia, / zertako ametitu / kantuz aritzia? AzpPr 118. Orain esango
ditut / nik kontu berriyak, / ametitutzen banau / Alzako erriyak. Tx B 186. Orrek nai du bizi / guziyen nagusi, /
iñon ametitzerik / eztu merezi. Tx B IV 141. Eztet proatu nolakua dan / Hotel Maria Kristiñik, / bañan apenas
ametitzen det / zu bezelako zikiñik. Imaz Ib. 160. Demokraziak gizon guzien eskubideak ametitzea, onartzea,
erakusten eta agintzen deusku. EgutAr 20-4-1962 (ap. DRA). Eta orain dala bost bat urtez emendik, ez omen da
kanpoko beirik ametitzen. Uzt Sas 348. Ta mikeleteak orduan: --Bertsoak formalidade piska batekin jarri ta
etorri beste batean! Orduan utziko dizugu! Oiek [berdeak] ez dira ametitzeko modukoak! Uzt LEG 49. Ez duela
gasolinarik ametitzen ganbara ontan. Lab SuEm 187. Honekin esan nahi dena hau da: adjetibo guztiek mailak
ametitzen dituzte: polit adjetiboak, adibidez, mailak ametitzen ditu politasunean. PGoen Gram 309.

ameto. (cid:141) Usado en la expr. ameto eman 'permitir'. "Ameto eman, dar el visto bueno" PMuj. Cf. G: Ori ezin leike
ameto eman (= ezin ametitu leike); ameto eman diote. Empleado también sólo, sin det. alguna, ameto (= ameto
ematen dut).

ametralladora. (cid:141) Ametralladora. Cf. T-L "mitrailleuse, mitrallusa". (cid:145) Polori ametralladora utzi zion eta berak
dinamita artu zuan. JAIraz Bizia 74. Ametralladora txiki bat eskuan zeukala. Ugalde Iltz 16. Bat fusil-
ametralladorarekin eta beste biak fusillakin ederki armatuta. Salav 97. Illunabarrero ametralladorak
probatzeko tiro batzuk eginda. Ib. 99.

amets (gral.; SP, Urt I 205, Lar, Lecl, Añ, VocBN, Arch VocGr, VocB, Gèze, Dv, H, Aizk), ames (V, G (no bet);
Mic, Añ, Aizk, Zam Voc), aments (BN; H (L)). Ref.: A (amens, aments, ames, amets); Bon-Ond 151; Lrq; Etxba
Eib (amesa); Iz To (ametsa), Ulz (amets), Als (amesetan), ArOñ (ámes). (cid:132) Tr. La forma ames se documenta en
autores vizcaínos; también en algunos guipuzcoanos como Aguirre de Asteasu, Iztueta, Arrue, Lizardi, T. Agirre
y S. Mitxelena, siempre junto al más frecuente amets. Entre los vizcaínos emplea amets Lauaxeta. La forma
aments la emplean autores como Laphitz --no como forma única-- y algunos autores bajo-navarros
contemporáneos, que en general tbn. utilizan amets. En DFrec hay 126 ejs. de amets, 6 de ames y 2 de aments.
(cid:141)1. Sueño, ensueño (sentidos prop. y fig.). "Songe, rêve" SP. "Rêve. Fig. chimère, illusion" Dv. Amets se
contrapone frecuentemente a egia 'verdad'. (cid:145) Ametsak, erran nahi dirade Iainkoak bere Profetei eta berze
plazer zuenei lo zeunzala egiten zerauzten rebelazioneak. Lç Decl a) 1v. Othe dugu zentzurik? Othe dugu
adimendurik? Ala elheak, ametsak, edo gezurrak, othe dira hauk? Ax 599 (V 758). Ea sinistu edo egin daben
etxizeria, enkantamentu edo sorgindasunik [...] eta sinistu dabeenz edo amesen batzuetan edo zoriren batzuetan.
Cap 91s. Urde goseak ezkur amets. O Pr 456. Amets, al'egia, d'ote nik enzuna, / Emaiten duzula zur'edertasuna,
/ Hon eztaritzozunari, / Moien apur baten sari? O Po 18. Ametsa othe da hau? Ala egia othe da? Gç 118.
Aingürü batek hurak salhatü zeritzon Josef saintiari amets batetan eta hura manatü zian, Herodesen eskietarik
itzur ladin Ejiptarat. Bp II 32. Hala higuindu izan zuten oraño gehiago haren amets eta hitzak zirela kausa. Urt
Gen 37, 8. Sinistu ote deban edo eman krediturik amesai. OA 146. Ametsak edo elheak balire baiño gehiago, ez
gaitezela ukituak izan mundu huntan arribatzen diren gorabehera diferentez. He Gudu 63. Beraren eriotzarekin
aitu dira arendako beinzat guziak eta guzietatik etzaio gaueko amets batetik gelditzen den baño geiago gelditu.
Mb IArg I 223. Gazte onek jakiñen du, errege, zure ametsak esan nai dutena. Ib. 392. Zure eskuan balego bitatik
bat, amets labur atsegindun bat edo mill urteko bizi eder atseginduna, zein artuko zenuke? Ib. 285. Lenbiziko
ametsa bezain amets eroa izandu da S. Franzisko Xabier-en aldar aldean azkenik nik izandua. Mb IArg II 332.
Baña amets utsa da itsuaren ekus-uste guzia. Ib. 354. Sinisten ez dedala, ta amets edo ipui bat bezala ori guzia
artzen dedala. Cb Eg II 26. Ametsa ala egia da au? Ai! Egia, ta ziertoegia! Ib. 15. Zer da mundu huntako
bizitzerik nahikarazkoena eta dohatsuena? Amets bat berehala suntsitzen dena. Lg II 184. Apostoluek
ametsentzat hartu zituzten heien erran guziak. Ib. 287. Ontasun aphur eta funs-gabeko bat, berehala ametsa
bezala joan den sentsuen satisfakzione labur bat. Brtc 154. Aizoak bizi zirade etsai bezala, adiskidegoak ere
bere izena galdürik, gehiago amets baizik ezta ageri, sekülan izan ezpaliz bezala. Egiat 212. Gure bizia badoa /
Nihork ez daki nola. / Amets baten pare dire / Denbora iraganak. Monho 104. Bizian adimendua / Ilunbez duk
estalia, / Eta hi haizen guzia / Ez-deusetarik hasia, / Amets baten itzala! Ib. 110. Ez dago konfesatzeko
obligaziorik ames alakoak, ta gero konsentitu ez diranak esnatu ondoan. Mg CC 108. Geroago gau baten izan
zuen ames beldurgarri bat txakur andi baten itxuran. Ib. 140. Ames zantarrak eukitia berez pekatu ez da. Mg CO
153. Ez dago obligazinoerik konfesetako alango ames, esnatuta konsentidu ez dirianak. Ib. 153. Eztakizu, amets
batean erraz azpian artu, eta itto ditekeala aurra? AA II 81. Helas, suntsitu dire ametsa bezala ohoreak,
onthasunak, atseginak. Dh 162. Bizitze hau laburra da, ametsaren pare da. Ib. 217. Euren gogo gustija, euren
gurari gustija eta euren amesa bere, ezta besterik, ezpada nundik nora ardaua edango dabeen. Astar II 130.
Betean emon izan badeutsezu siniste... sorginkeria gauzai edo aztuen asmu, ipuin ta guzurrai edo zure ames
zoroai. Añ EL2 135. Ukullu bazterrean / nagoala lotan, / amets jolasetan, / Jesus, Jesus, / agertu zait bertan.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 9
mende.
Orotariko Euskal Hiztegia Ame-Asd
Echag 122. Askotan dirudite / gure esperantzak / osoro txakurraren / gaberdiko ametsak. It Fab 41 (cf. infra
Apaol 47). Egia zela uste ukenik / Lasterrez honat jin nuzu; / Madarikatu amets batek / Ekarri nizu. Arch Fab
239. Ratonek aldiz bere aldetik / etzion egin sagu ametsik, / Gaznari zelakoz ametsez. Ib. 223. Gau baten euki
zituzan ames gogaikarri batzuk. Ur MarIl 65. Eta gero ezagutu zan ez zala izan ames ta burutaziñoia bere
ikuskizuna, ezpada ziur ta egijazkua. Ib. 105. Batek dio ez dela gorphutzik, bertzeak oro gorphutz direla, ungia
eta gaizkia bardin, oro asmu, oro amets. Hb Egia 127. Hori ungi atzemanen dute bizia amets edo komedia
batentzat daukatenek. Ib. 64. Bestaleak hasi ziren Elizaz trufatzen: profeten erranak amets batzuek ziren,
mirakuluak on haurren yostatzeko, [...]. Ib. 116. Biaramonean-goiz Erreinuko jakintsuak beregana erakarri
zituen, baña iñor etzan, amets aiek zertara eman ziekienik. Lard 53. Lo zetzala amets misteriozko bat egin zuen.
Ib. 35. Andik bi urtera Faraonek berak izan zuen amets bat, iñork ezin asmatu zuena, eta buruauste andiak
ematen ziozkana. Ib. 53. Erran izan zioten: Adi zazue ikhusi dudan ene ametsa. Dv Gen 37, 6. Ikhuspenak izanen
dituzte zuen gizon gazteek, eta ametsak zuen zaharrek. Dv Act 2, 17. Profeta hura ordean edo amets-sortzaile
hura hila izan bedi. Dv Deut 13, 5. "Ariyo!" esaten badit / laister entzungo du: / "Nere arratseroko / ametsa, zer
modu?" Bil 48. Lurra eta lurreko amentsak utzirik, gogo guzia zerurat itzultzen du. Laph 229. Ebiakoitz batez
harat igorri zion Jainkoak garaitikako amets bat zortzi egun iraun zioena. Ib. 46s. Iru aldiz izan zuan amets au
Silbestrok, eta arriturik juan zan Santuari adia ematera. Bv AsL 69. Lau andren besta. Amets bat (tít.). Elzb Po
206. Larrainetako haritz, gaztaina, / mendietako ithurri; / Horiek oro enetzat dire / Amets histu bat iduri / Amets
histu bat iduri. Ib. 194s. Lau gathu zahar, anjelusean, / Bat maingu, hirur saltoka, sorgiñak puies! zohazila
bidean / Ikusi ditut nik amets batean / Akhelarre, akhelarre-gainean. Ib. 208. Nere haurtasunaz, Pello, amets
batez bezala orhoitzen nauk. Elzb PAd 15. Amesa dala eukia, eta / Amesa bere ezeukia, / Amesa astea geituaz
eta / Gurariz nekatutea, / Amesa iñor iraindutea, / Amesa mundu guztia, / Txikia onik andiena ta / Amesa bizi
izatea. AB AmaE 196. Ez daukagu munduko / Andien amesik, / Abere ta lurrakaz / Bizi gara pozik. Ib. 355.
Dazaudaz lurrun ketsu ugarien erdian, / Danielen amesak ta mamu zurbillak. Ib. 433. Utzi zadazu nere biotza
estutzen didan pena bat zuri agertzen, eta da, nere buruzagiak orri, nere amestzat artu, eta federik emango
eztiola. Arr May 177. Asmo au amets misteriotsu baten bidez ontzat emana. Ib. 169. Gure esperantzak eta
gaberdiko zakurran ametsak berdin. Apaol 47 (cf. supra It Fab 41). Aiñ zitalak dituk ire ametsak nola diran ire
egiñak. Ib. 26. Haren amets bakharra zen Jesus Jaunari atsegin egitea. Jnn SBi 77. Handik goiti, etzuen bertze
ametsik baizik-ere Aines behar zuela andretzat. Ib. 136. San Antoniok ikusi zuena etzen osoki ametsa. Ib. 128.
Zeren ezagutarazi darotzun zer amets edo zer nahikunde sumatzen nuen aspaldion nere bihotzean. Ib. 69. Ah!
ene Semia, ikhusten dit sobera baizik egiatü dela ene ametsaren lehen phartia. Ip Hil 55. Ez erran bertze Eskual-
herri bat nahi duzula itsasoz haindian asentatu; hori ez da amets bat beizik. Arb Igand 25. Haur-haurretik omen
zuen [Colombek] amets hori egina, eta nehork ez zezoken burutik ken harat joaiteko xedea. HU Aurp 50 (cf.
infra AMETS EGIN). Eta merkatariak / ain dira malmutzak / ze geure ames ederrak / izango dira utsak. Azc PB
333. Argia baino askozaz / da zarrago iluna / ta iluna da ames-loa / ekarten deuskuna. Ib. 337. Merindade
guztiko / udako lorea / ta neskarik geienen / ames-amorea. Ib. 129. Bere ametsetik ilkhiarazi dut. Dv. Ames
baten gisara sosmau nituan lenengo, gero paper zarretan egiak dirala ikasi izan dot, eta gaur, irakurlea,
oraintsu batean neure begiakaz ikusi banitu legez esango deutsudaz zuri. Ag AL 10. Gau atan andiki ames asko
egiñ eizituan Mañasik. Ag Kr 167. Euren ames-jauregi gozoa goi goitik beberaño etorri jakoen. Ib. 188. Nire
irudimenak sortu ebanean ["Kresala"], eznerabillen eder-amesik, neure indargetasuna badakit eta. Ib. 11. Ori
zan senar-emazte zar bien aspaldiko ames, gogo ta itxaropena. Ag G 68. Berak itoko zituan bidegabeko ames ta
itxaropenak egiaren itxasoko ur garratzetan. Ib. 142s. Zerbait ikasi baño naiago zuan irakasleari ziñuka egon,
edo lagun guztai zirika edo burura zetorzkion ames gaiztoai jarraika. Ib. 61. O burua! Amaika ikutu ta igortzi
egindako ames jauregia! Ib. 164. Buruko apaindurian aisa ezagutu leiteke zenbat ames darabilten gizonak... eta
emakumeak. Ib. 164s. Nere esan au ametsa baldin bada, erri guztia ta inguruetako beredin gizaseme ta
emakume ere ametsetan ari dira. A Ardi 32. Liburuetarik buruan hartuko ditu [haurrak] jakintsunen amets eta
erran xoragarriak. JE Bur 179. Etzazula holako ametsik erabil. [Eskolemaileak] ez dira deus handirik ari. Ib.
48. Beude othoi ametsak bazterrerat gure begiz ikus eta eskuz hunki dezakegunari gaudelarik! Ib. 94. Entzuleari
geroztik, dena hedoi eta amets geldituko zaio burua. Ib. 55. Beraz bi amets, bat lotan ta bestea esna egiñ dituzu.
Urruz Zer 15. Nere amets goxua / nai duenak jakin: / lau legoi kazuelan / zezenarekin. JanEd II 140. (Bere
artian). Ametsa edo egiya da entzuten detana? Ill Pill 8. Amets lazgarri bat. StPierre 27. Amets bat baizik ez zen.
Bainan omen baitire zerbait erran nahi duten ametsak, [...]. Barb Sup 16. Gogamenik balute beren ametsetan, /
Gaur sortuaz bertzerik lukete gogoan. Ox 65. Barda egin düt amets bat eta amets harek zainetan ezari daitadan
izialdüra etzait orano ere igaraiten. Const 20. Bizi nerekin nere kolkoan, / amets alaien kabi beroan, / elurra ari
dan artean... Jaukol Biozk 2. Zalekeri ta ametsez / beterik doa... / Urrutira ta gabez... / Ontzi gaxoa! Ib. 45. Jel-
izparringi baten gero iragarri, / Euzkoak jakin daijen ames onen barri. Enb 32. Agur nire atsegin! Agur nire
pozak!... / Amesagaz batera... danak juan dozak! Ib. 53. Bizia aiserian iragaiteko doian, eta etxalde baten
erosteko xedean, bere betiko ametsa ardiesteko. Zub 86. --Umekeriak! Aur-ametsak! Ez, Ama, gizonaren egin-
gai ondo asmatuak baizik. Alz Ram 130. Ramuntxo gizarajuak Maritxo beste ametsik ez dik. Ib. 97. Hoien amets
ederra / hortan da akabo. Etcham 181. Zeruko ikuskarria zen; lur itzemanaren amets gozoa. Or Mi 119. Ez du

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 10
mende.