Örgütsel Adalet ve Örgütsel Vatandaşlık Davranışı İlişkisi

15 Pages·2016·0.41 MB·Turkish

Türk Psikoloji Dergisi, Haziran 2016, 31 (77), 61-75
Örgütsel Adalet ve Örgütsel Vatandaşlık Davranışı İlişkisi:
Türkiye’de Yapılan Araştırmalar Üzerinden Bir Meta Analizi
Sait Gürbüz Özgür Ayhan Mahmut Sert
Kara Harp Okulu Kara Harp Okulu Kara Harp Okulu
Özet
Bu çalışmanın temel amacı, işgörenlerin örgütsel adalet algılarının örgütsel vatandaşlık davranışı ile olan ilişkisini,
Türkiye bağlamında yapılan çalışmalar üzerinden “Psikometrik Meta Analiz” yöntemiyle incelemektir. Bu bağlamda
aradaki ilişkiye emik açıdan yaklaşılarak Türkçe yazında konu ile ilgili 37 adet bireysel çalışmaya ulaşılmış ve bun-
lardan analizlere dâhil edilme kriterlerine uygun olan 29 adet çalışma analize dâhil edilmiştir. Meta analizlere dâhil
edilen 29 bireysel çalışmadan (N = 8674) elde edilen sonuçlar değerlendirildiğinde, Türkiye bağlamında yapılan
çalışmaların toplamında, örgütsel adalet ve örgütsel vatandaşlık davranışı arasında orta düzeyde olumlu yönde ilişki-
lerin olduğu görülmüştür. Bu araştırma sonuçlarının teori ve uygulamaya olan katkıları tartışılmış, ileride yapılacak
araştırmalar için öneriler sunulmuştur.
Anahtar kelimeler: Örgütsel adalet, örgütsel vatandaşlık davranışı, psikometrik meta analiz
Abstract
The main purpose of present study is to provide a meta-analytic examination of the relationship between organiza-
tional justice and organizational citizenship behavior in Turkish sample using principles of psychometric meta-anal-
ysis method. In this context, 37 individual (primary) studies in Turkish organizational behavior and organizational
psychology literature were obtained and examined, and 29 of them were identified as appropriate for meta-analysis.
Results based on 29 individual studies (N = 8674) indicated a moderately strong, positive relationship between
organizational justice and organizational citizenship behavior. The theoretical and practical contributions of these
findings were discussed, and directions for future research were identified.
Key words: Organizational justice, organizational citizenship behavior, psychometric meta analysis
Yazışma Adresi: Özgür Ayhan, Kara Harp Okulu, Savunma Bilimleri Enstitüsü, Bakanlıklar, 06654 Çankaya Ankara
E-posta: [email protected]
Yazar Notu: Bu çalışma, üçüncü yazarın tez çalışmasından üretilmiş olup 7-8 Kasım 2015 tarihleri arasında düzenlenen 2. Örgütsel
Davranış Kongresi’nde sunmuş bildirinin genişletilmiş halidir.
62 Türk Psikoloji Dergisi
Son 30 yıl içerisinde örgütsel davranış ve endüst- olduğu ve Türkiye’de de ÖVD konusunda ve bunun en
ri-örgüt psikoloji alanında yayımlanan makaleler ince- önemli öncüllerinden birisi olan ÖA ile ilişkisi noktasın-
lediğinde, örgütsel vatandaşlık davranışı (ÖVD) kavra- da artık meta analiz yapacak kadar bir birikimin oluştuğu
mını konu alan hatırı sayılır miktarda çalışma olduğu görülmektedir (örn., Dilek, 2005; Erkutlu, 2011; Öğüt,
görülmektedir. Örneğin, kavramın Organ ve arkadaşları Kaplan ve Biçkes, 2009). Bu nedenle ÖVD ile ilgili ya-
tarafından ortaya atıldığı 1980’li yıllardan itibaren (Ba- pılan bireysel çalışmaların analiz edilerek bütüncül bir
teman ve Organ, 1983; Smith, Organ ve Near, 1983), yaklaşım ortaya konulması hem kuramsal açıdan hem de
700’den fazla makalenin, ÖVD ya da ÖVD ile benzer uygulama açısından önem taşımaktadır.
yapılar olan örgütsel vatandaşlık performansı (Borman, ÖVD kavramı kuramsal temellerini Barnard (1938)
2004), prososyal davranışlar (Brief ve Motowidlo, 1986; ve Katz’ın (1964) çalışmalarından almaktadır. ÖVD ola-
George, 1991; George ve Bettenhausen, 1990), ekstra rol rak adlandırılan işgörenlerin göstermiş oldukları ekstra
davranışı (Van Dyne, Cummings ve Parks, 1995), sesi- çabalar, başlangıçta yalnızca “diğergamlık” (alturism)
ni duyurma davranışı (voice behavior) (LePine ve Van ve “genel uyum” (general compliance) olmak üzere iki
Dyne, 1998; Van Dyne, Ang, ve Botero, 2003; VanDyne alt boyut olarak tanımlanmıştır. İlerleyen yıllarla beraber
ve LePine, 1998), ve bağlamsal performans (contextual işgörenlerin göstermiş oldukları bu tür davranışlara araş-
performance) (Borman ve Motowidlo, 1993, 1997) gibi tırmacılar yoğun ilgi göstermeye başlamışlar ve ÖVD
değişkenleri konu aldığı belirtilmektedir (Podsakoff, ile ilişkili farklı kavramlar ortaya koymuşlardır. Yazında
Whiting, Podsakoff ve Blume, 2009). ÖVD’nin bu ka- ÖVD ve ilişkili kavramların bu kadar ilgi görmesinin ne-
dar ilgi görmesinde, söz konusu değişkenin arzu edilen deni olarak ÖVD’nin örgütsel etkinlik ve verimlilik ile
örgütsel çıktılarla olan güçlü ilişkisinin etkili olduğu dü- olan ilişkisi ile bu sonuçları doğuran ÖVD’nin öncülle-
şünülmektedir. ÖVD sadece uluslararası yazında değil; rini belirlemeye yönelik olarak araştırmacıların duydu-
aynı zamanda ulusal yazında da yoğun ilgi görmüştür ğu yoğun istek gösterilebilir (Podsakoff ve ark., 2009;
(örn., Çetin, Gürbüz ve Sert, 2015; Gürbüz, 2006; Şeşen Spitzmuller, Van Dyne ve Ilies, 2008). Bu ilgi sonucunda
ve Basım, 2010; Yılmaz ve Taşdan, 2009). Yapılan ça- yazında araştırmacıların ÖVD ve ilişkili kavramlarla il-
lışmalarda ÖVD’nin örgütsel adalet (ÖA) ile ilişkisi pek gili olarak birbirine çok benzeyen, çoğu zamanda birebir
çok kez ortaya konulmasına rağmen (örn., Aryee, Budh- örtüşen 30’a yakın alt boyut tanımladığı ifade edilmek-
war ve Chen, 2002; Blakely, Andrews ve Moorman, tedir (Podsakoff, Mackenzie, Paine ve Bachrach,2000).
2005; Konovsky ve Pugh, 1994), ÖA’nın alt boyutlarının ÖVD ve ilişkili kavramların alt boyutlarının bu
ÖVD ile olan ilişkisi konusunda bir fikir birliği olduğunu kadar geniş bir yelpazede ifade edilmesine rağmen
söylemek mümkün görünmemektedir. Bazı araştırma- Organ’ın (1988) arkadaşlarıyla yaptığı ilk çalışmaların-
cılar işlemsel adalet ve ÖVD arasında diğer boyutlara dan sadece beş yıl sonra ortaya koyduğu “diğerkâmlık
göre daha güçlü bir ilişki olduğunu savunurken (örn., (alturism), nezaket – (courtesy), vicdanlılık - (consci-
Konovsky ve Folger, 1991; Greenberg, 1993; Niehoff entiousness), sivil erdem (civic virtue) ve centilmenlik
ve Moorman, 1993), kimi araştırmacılar ise ÖVD’nin en (sportsmanship) boyutlarından oluşan beş boyutlu mo-
fazla dağıtımsal adalet ile ilişkili olduğunu savunmak- deli, ÖVD yazınında en çok kabul gören ve görgül ola-
tadır (Ertürk, Yılmaz ve Ceylan, 2006; Farh, Early ve rak da birçok destek bulan model olmuştur (LePine, Erez
Lin, 1997). Rifai (2005) ve Schappe (1998) ise yaptık- ve Johnson, 2002).
ları araştırmada, işlemsel adaletin ÖVD ile anlamlı bir ÖVD yazınında Organ’ın beş boyutlu modelinden
ilişkisi olmadığını tespit etmişlerdir. Ayrıca etkileşimsel sonra en çok kabul gören yaklaşım ise Williams ve An-
adalet-ÖVD ilişkisinin gücüne vurgu yapan çalışmalara derson (1991) tarafından ortaya konulmuştur (Podsakoff
da rastlanılmaktadır. (örn., Chiaburu ve Lim, 2008; Mo- ve ark., 2009). Bu yaklaşımda çalışanların organizasyon
orman, 1991; Williams, Pitre ve Zanuba, 2002). içerisinde sergiledikleri ÖVD’leri, davranışların amaçla-
Daha önce, yabancı yazında yapılan meta analiz rı temel alınarak ikiye ayrılmaktadır (Williams ve Ander-
çalışmalarında, ÖA ve ÖVD arasındaki ilişkinin olumlu son, 1991). ÖVD-Kişi olarak tanımlanan birinci boyutta
yönde anlamlı olduğu tespit edilmiştir (Cohen-Charash amaç; sergilenen ÖVD davranışlarıyla organizasyonda
ve Spector, 2001; Colquitt, Conlon, Wesson, Porter, ve çalışan belirli kişi veya kişilere doğrudan fayda sağlan-
Ng, 2001; Dalal, 2005; Organ ve Ryan, 1995). Ancak masıdır. Tanımlanan bu boyutta örgütsel verimliliğe ve
daha önce yapılmış olan bu meta analiz çalışmaların etkinliğe dolaylı bir katkı söz konusudur. ÖVD-Örgüt
büyük çoğunluğu, Batı bağlamında gerçekleştirilmiştir. olarak tanımlanan ikinci boyut ise örgütün bütününe ya-
Söz konusu değişkenler arasındaki ilişkiyi inceleyen rar sağlayan ve hiçbir çalışanın doğrudan faydasını he-
Türkiye bağlamında yapılmış herhangi bir çalışmaya deflemeyen davranışlar olarak ifade edilmektedir (Wil-
rastlanılmamıştır. Yazın incelendiğinde Kuzey ABD liams ve Anderson, 1991). ÖVD-Kişi Organ’ın (1988)
kaynaklı bir kavram olan ÖVD’nin son yıllarda farklı diğerkâmlık ve nezaket boyutlarında yer alan davranış-
kültürel bağlamlarda da üzerinde fazla çalışılan bir konu larla örtüşürken, ÖVD-Örgüt vicdanlılık, sivil erdem ve
ÖA-ÖVD İlişkisi: Meta Analizi 63
centilmenlik boyutlarında bulunan davranışlarla örtüş- Yazında ÖA’ya dair pek çok model ve boyutlandır-
mektedir. ma olmasına rağmen en yaygın kabul gören boyutlan-
ÖVD’nin hem örgütler hem de bireyler için sağla- dırma Niehoff ve Moorman’ın çalışması etrafında şekil-
dığı faydalar, araştırmacıları ÖVD’nin öncüllerini ortaya lenmiştir. Niehoff ve ve Moorman (1993), ÖA’yı iki alt
çıkarmaya yöneltmiştir. ÖVD’nin en önemli öncüllerin- boyut altında incelemiş ve bu boyutları dağıtımsal adalet
den birisi de örgütsel adalet (ÖA) algısıdır. ÖVD üze- ve işlemsel adalet olarak ikiye ayırmıştır. Ancak bazı
rinde güçlü etkiye sahip değişkenlerin başında ÖA’nın araştırmacılar işlemsel adaleti de ikiye ayırarak işlem-
geldiği düşünülmektedir. Adams (1965) ve Homans’ın sel ve etkileşimsel adalet olarak adlandırmışlardır (Luo,
(1961) çalışmaları ÖA alanındaki ilk çalışmalar olarak 2007). Dağıtımsal adalet, örgütlerde fayda ve zararın da-
kabul edilmektedir (Cohen-Charash ve Spector, 2001; ğılımına dair algılamalar üzerine inşa edilirken sadece
Colquitt, ve ark., 2001). Bu çalışmalarla başlayan ÖA ile ödüllerin dağılımına değil; aynı zamanda iş yükünün de
ilgili araştırmalar geçen yıllar boyunca çok sayıda görgül dağılımına dair algılamalara da dayanmaktadır (Colquitt
ve kuramsal çalışmaya konu olmuştur. Bu çalışmalarda ve ark., 2001). Dağıtımsal adaletin oluşmasında eşitlik,
ÖA’nın, örgütün etkin ve verimli işlemesi için gerekli ol- eşit paylaşım ve ihtiyaç kuralları ön plana çıkmaktadır
duğu; adaletsizliğin ise örgütler için bir problem kaynağı (Luo, 2007). Grenberg (1987)’in süreç kontrolü gibi hem
olduğu ifade edilmiştir (Greenberg, 1990). ÖA konusunu yapısal bileşenlere hem de iş ilişkilerindeki adalet algı-
görgül olarak araştıran çalışmalarda ÖA’nın arzu edilen sının belirleyicisi olma özelliğine vurgu yaptığı işlemsel
örgütsel sonuçlar ile (iş tatmini, iş performansı, örgütsel adalet ise karar mekanizmasının uygulama ve faydala-
bağlılık, ÖVD) olumlu, arzu edilmeyen davranışlar ile rı belirleme sürecinde adil oluşunu temsil etmektedir
(üretim karşıtı davranışlar, hırsızlık, işe devamsızlık ve (Luo, 2007). İşgörenlerde kendilerine değer verildiği
işi bırakma vb.) olumsuz yöndeki ilişkisi olduğu ortaya algısının oluşmasında işlemsel adaletin önemli rolü bu-
konulmuştur (Colquitt ve ark., 2001; Cohen-Charash ve lunmaktadır. (Niehoff ve Moorman, 1993). Son olarak
Spector, 2001; Beugre 2002; Greenberg, 1990; Whit- bazı araştırmacılar tarafından işlemsel adaletin bir par-
man, Caleo, Carpenter, Horner ve Bernerth, 2012). çası (Niehoff ve Moorman, 1993) olarak kimi araştırma-
ÖA, örgüt içinde doğrudan iş ile ilgili konularda cılar için ise tıpkı işlemsel adalet gibi ÖA’nın ayrı bir
adaletin oynadığı rolü ifade eden bir kavramdır. İşgören- boyutu olarak değerlendirilen (Colquitt ve ark., 2011)
lerin örgüt içerisinde iş ile ilgili konularda kendilerine etkileşimsel adalet ise süreçlerin sosyal yönünü teşkil
adil davranılıp davranılmadığına nasıl karar verdiği ve etmektedir. Etkileşimsel adalet, genel olarak süreçler-
işgörenlerin bu kararlarının işgörenin işiyle ilgili diğer deki etkileşimin kalitesi olarak değerlendirilebilir (Luo,
değişkenleri nasıl etkilediği ile ilgilenir (Moorman, 2007).
1991). Genel olarak araştırmacılar ÖA’yı“işgörenlerin Organ (1988), ÖA ile ÖVD arasındaki ilişkiye
örgüt içerisinde yetkiyi elinde bulunduranların kendile- vurgu yapan ilk araştırmacıdır. Organ (1988), işgörenin
rine ne kadar adaletli davrandıkları ile ilgili kanaatleri ve örgüt içinde kendisine adil olarak davranıldığına ilişkin
algıları” olarak tanımlanmaktadırlar (Whitman ve ark., olumlu yöndeki adalet algısının çalışanın ÖVD’lerini
2012: 777). destekleyen ve artıran önemli bir rolü olduğunu ifade
Yazında ÖA ile ilgili yapılan tanım ve açıklamalar etmektedir. Organ’ın (1988) çalışmasıyla beraber ÖA,
genel olarak göz önüne alındığında işgörenlerin örgüt araştırmacıların ÖVD’nin öncülleri arasında en çok ilgi
içindeki adalet ile ilgili algılamalarına vurgu yapılmak- duydukları ve araştırma yaptıkları değişkenlerden birisi
tadır. Burada önemli olan husus ÖA konusu içinde de- olmuştur (Farh, Podsakoff ve Organ, 1990; Greenberg,
ğerlendirilebilecek uygulamaların işgörenler tarafından 1993; Moorman, 1991; Niehoff ve Moorman, 1993; Or-
adil olarak algılanıp algılanmamasıdır (Gürbüz, 2007). gan ve Konovsky, 1989). ÖA ve ÖVD arasındaki ilişkiyi
İşgörenlerin ÖA algılarının biçimlenmesinde örgütsel ortaya koymak için yapılan bu araştırmalar sonunda elde
kazanımların nasıl dağıtıldığı, kazanımların dağıtım edilen bulgulardan hareketle araştırmacılar ÖA’yı işgö-
kararlarının alınmasında izlenen süreç ve alınan bu renlerin ÖVD sergilemelerinin önemli bir öncülü olarak
kararların işgörenlere nasıl iletildiği etkili olmaktadır görmüşlerdir (Skarlicki ve Latham, 1997).
(İçerli, 2010). Bu ifade işgörenlerin örgüt içi adalet algı- Araştırmacıların ÖA’nın işgörenlerin ekstra rol
lamalarında, yazında en çok kabul gören ÖA boyutların- davranışları sergilemelerine neden olacağını düşünmele-
dan üçünün (dağıtımsal, işlemsel ve etkileşimsel ada- rinin altında yatan neden, örgüt tarafından kendisine adil
let) önemine vurgu yapmaktadır (Cropanzano, Byrne, davranıldığını ve değer verildiğini gören çalışanın buna
Bobocel ve Rupp, 2001; Konovsky, 2000). Ancak bahsi karşılık olarak örgütüne karşı olumlu tutum ve davranış-
geçen bu üç boyutun araştırmacılar tarafından çalışma- lar sergileyeceğini vurgulayan Blau’nun (1964) sosyal
larda sıklıkla kullanılmasına rağmen, yazında ÖA’nın mübadele teorisi (George, 1991; Moorman ve Byrne,
boyutlarıyla ilgili olarak tam bir fikir birliği olduğu da 2005) ve işgörenin örgütsel çıktıların dağıtımında ada-
söylenemez. letsizlik algılaması sonucu niçin ÖVD sergilemekten
64 Türk Psikoloji Dergisi
vazgeçtiğini açıklama getiren Adams’ın (1965) eşitlik sonuçları elde eden bir işgörenin kendisini örgüte karşı
teorisidir (Moorman, 1991; Organ, 1988). sorumlu hissetmesi gerekmektedir. Bu sorumluluk hissi
Söz konusu teorilere göre işgören, örgütü tara- de genel olarak işgörenlerin ÖVD sergilemesine sonuç
fından kendisine adil davranıldığını düşündüğünde, o vermektedir (Lily, 2015). Dağıtımsal adaletin iç grupla-
da buna karşılık olarak ÖVD sergileyecek ve adaletin rın yaygın olduğu Türkiye bağlamında da ÖVD sergi-
kaynağına doğru olumlu davranışlarda bulunacaktır. lemede önemli bir öncül olacağı değerlendirilmektedir.
Ancak, yine eşitlik ve sosyal mübadele teorisine göre Lind ve Tyler (1988)’in adalet modeline göre insanlar
işgörenin kendisine adil davranılmadığını algıladığında çıkralarını maksimize etmek için diğer insanlarla etki-
da bu durumların tam tersi de gerçekleşecektir. İşgörenin leşime girerek grup oluştururlar. Böylelikle uzun vade-
örgütü veya amirinin kendisine adaletsiz davrandığı ve de tek başına elde edemeyeceği kazanımları belirli bir
değer vermedikleri hakkındaki algıları, işgörenin ÖVD gruba üye olduğu için elde edeceğini ve bu durumun da
sergilemekten kaçınmasına neden olabilecektir. İşgören adil olacağına inanmaktadır. Bu tarz adil bir ortam da
algıladığı adaletsizliğe karşı sonunda yaptırımlarla kar- ise bireylerin ÖVD sergilemeleri beklenmektedir. (Lily,
şılaşabileceği biçimsel rolleri yerine getirmemeyi ter- 2015). Yapılmış olan pek çok bireysel çalışmada, da-
cih etmekten ziyade kendi kontrolünde olan ve yapmak ğıtımsal adaletin ÖA’nın diğer alt boyutlarından daha
zorunda olmadığı örgütün yararına olan davranışlardan güçlü şekilde ÖVD ile ilişkili olduğu iddia edilmekte-
vazgeçerek algıladığı adaletsizliği dengelemeye çalışa- dir (örn., Ertürk, Yılmaz ve Ceylan, 2006; Farh, Early
bilecektir (Moorman, 1991). Söz konusu ilişkiye dair ve Lin, 1997). Dolayısıyla çalışmanın ikinci hipotezi şu
ortaya konulan teorik arka plan Batı bağlamında yapıl- şekildedir;
mış olan pek çok bireysel çalışmayla ortaya konulduğu H: Dağıtımsal adalet boyutuyla, ÖVD-Genel
2
gibi meta analizlerde de bireysel çalışmalar toplanarak (H ), ÖVD-Kişi (H ) ve ÖVD-Örgüt (H ) arasında
2a 2b 2c
ÖA-ÖVD ilişkisi bulgulanmıştır (örn., Cohen-Charash olumlu yönde anlamlı bir ilişki vardır.
ve Spector, 2001; Colquitt ve ark., 2001; Dalal, 2005; Dağıtımsal adaletin, ÖVD ile diğer adalet boyutla-
Organ ve Ryan, 1995). Sosyal Mübadele ve Eşitlik teori- rından daha güçlü şekilde ilişkili olduğu iddia edilmesi-
leri ile daha önce yapılmış olan çalışmalardan hareketle ne rağmen, adalet boyutlarının ÖVD üzerindeki etki ve
ÖA-ÖVD ilişkisine dair ileri sürülen ilk hipotez şu şe- ilişkilerinin birbirinden farklı olabileceği de ifade edil-
kildedir; mektedir. Yapılan bireysel çalışmalarda birbiriyle çelişen
H: Örgütsel adalet genel boyutuyla, ÖVD-Genel bulgulara ulaşılmıştır. Örneğin yapılmış bazı çalışmalar-
1
(H ), ÖVD-Kişi (H ) ve ÖVD-Örgüt (H ) arasında da işlemsel adaletin, dağıtımsal adalete göre ÖVD ile
1a 1b 1c
olumlu yönde anlamlı bir ilişki vardır. daha kuvvetli bir ilişki içinde olduğu belirtilirken (örn.,
Colquitt, Greenberg, ve Zapata-Phelan (2005) iş- Konovsky ve Folger, 1991; Greenberg, 1993; Niehoff ve
görenlerin adalet algısının oluşması için sadece kaynak- Moorman, 1993), Rifai (2005) ve Schappe (1998) yap-
ların dağılımı değil aynı zamanda dağılım sürecini ve bu tıkları araştırmada işlemsel adaletin, ÖVD ile anlamlı
sürecin sosyal yönünün de göz önüne alınması gerekti- bir ilişkisi olmadığını ileri sürmüşlerdir. Yapılan meta
ğini belirtmektedir. Dolayısıyla işgörenlerin olumlu iş analiz çalışmalarında ise işlemsel adaletin ÖVD ile olan
çıktıları üzerinde örgütsel adaletin her bir alt boyutunun ilişkisi ortaya konularak, işlemsel adaletin ÖVD-Örgüt
önemli etkiye sahip olması beklenmektedir (Colquitt ile ÖVD-Genel ve ÖVD-Kişi boyutlarına nazaran daha
ve ark., 2005). Greenberg’e (1993) göre ÖA ve ÖVD kuvvetli olduğu raporlanmıştır (Colquitt ve ark., 2001;
arasındaki ilişkinin temelinde “işgörenlerin kendilerine Organ ve Ryan, 1995). Sosyal mübadele teorisine göre
örgütleri tarafından adil olarak davranıldığını düşün- (Blau, 1964), işgörenlerin adalet algısı örgütten edin-
düklerinde buna karşılık olarak işgörenlerde örgütlerine dikleri kazanımların örgütteki diğer işgörenlerin kaza-
karşı daha diğergam davranışlar sergileyeceklerdir” (s. nımlarıyla yapılacak karşılaştırmayla şekillenmektedir.
250) genel kabulü vardır. Yapılan çok sayıda bireysel Dolayısıyla dağıtım kararlarından çok dağıtım süreçlerin
araştırmada da Greenberg’in (1993) ifade etmiş olduğu işgörenlerin adalet algılarını şekillendirmesi beklenmek-
bu genel kabulü doğrular nitelikte ÖA ve alt boyutları tedir. Bu durumda bir işgören, beklentisinin ötesinde bir
ile ÖVD ve alt boyutları arasında olumlu yönde ve an- kazanım elde ettiği durumlarda dahi diğer işgörenlerle
lamlı ilişkiler olduğu sonucuna ulaşılmıştır (örn., Aryee, yapacağı kıyaslama neticesinde düşük adalet algısına sa-
Budhwar ve Chen, 2002; Blakely, Andrews ve Moor- hip olabilir. Diğer yandan beklentisinin altında da elde
man, 2005; Konovsky ve Pugh, 1994; Moorman, 1991; edeceği kazanç durumunda yapacağı mukayese netice-
Niehoff ve Moorman, 1993; Williams, Pitre ve Zainuba, sinde yüksek adalet algısına sahip olabilir. Haliyle iş-
2002; Young, 2010). görenlerin ÖVD sergilemelerinde dağıtım kararlarından
Eşitlik teorisine göre (Adams, 1965), işgörenlerin ziyade sürecin daha yüksek etkiye sahip olması beklen-
adalet algısı öncelikle somut çıktıların örgüte yaptıkları mektedir. Yapılan çalışmalar ve sosyal mübadele kura-
girdi ile orantılı olmasına göre şekillenmektedir. İstediği mından hareketle oluşturulan hipotez şu şekildedir;
ÖA-ÖVD İlişkisi: Meta Analizi 65
H: İşlemsel adalet boyutuyla, ÖVD-Genel (H ), beklenmektedir. Bu araştırmayı farklı kılan bir başka
3 3a
ÖVD-Kişi (H ) ve ÖVD-Örgüt (H ) arasında olumlu faktör ise bu çalışmada daha önce yapılmış olan meta
3b 3c
yönde anlamlı bir ilişki vardır. analiz çalışmalarından farklı olarak analize dâhil edilen
Psikolojik sözleşme teorisine (Rousseau, 1989), bireysel çalışmaların toplulukçu kültürel değerlere sahip
göre bireylerin örgütleri ile resmi evrak üzerinde yapmış bir ülke olarak sınıflandırılan Türkiye’de gerçekleştiril-
oldukları sözleşme haricinde, karşılıklı beklentileri ve miş çalışmaların oluşturmasıdır. Böylece ÖA-ÖVD iliş-
inançları iş tutum ve davranışlarını belirlemede önem- kisine emik açıdan yaklaşılmış ve söz konusu ilişki Batı
li etkiye sahiptir. Luo (2007)’ya göre süreçlerin sosyal bağlamı dışında başka bir bağlamda ele alınmıştır.
yönünün kalitesini ifade eden etkileşim adaleti, işgören-
lerin sergileyecekleri ÖVD’nin en önemli öncüllerinden Yöntem
birisi olarak değerlendirilmektedir. Karşılıklılık teorisine
(Norm of Reciprocity) göre (Gouldner, 1960), bireyler Evren ve Örneklem
kendilerine iyi davranıldığında buna karşılık olarak iyi Meta analiz çalışmaları, bireyler yerine meta ana-
davranışlar sergilemektedir. Dolayısıyla gerek dağıtım lizin konusu ile ilgili olarak gerçekleştirilen araştırma
kararlarında gerekse de süreçte gerçekleşecek etkile- sonuçlarının incelendiği bir yöntemdir. Meta analiz
şimin kalitesi işgörenlerin sergileyecekleri ÖVD için çalışmalarında analiz birimi daha önce yapılmış olan
önem arz etmektedir. Alan yazında, ÖA ve ÖVD iliş- müstakil araştırmaların sonuçlarıdır (Lipsey ve Wilson,
kisinde etkileşimsel adaletin diğer iki adalet boyutuna 2001). Bu kapsamda bu meta analiz çalışmasının evren
nazaran ÖVD ile daha yüksek bir ilişki içinde olduğunu ve örneklemini; ÖA ile ÖVD ilişkisini Türkiye bağla-
tespit eden bireysel çalışmalar bulunmaktadır (Chiaburu mında inceleyen, 2012 yılı Aralık ayına kadar yapılmış
ve Lim, 2008; Moorman, 1991; Williams ve ark., 2002). olan Türkçe ve İngilizce yayınlanmış ve yayınlanmamış
Colquitt ve arkadaşları (2001) etkileşimsel adaletinin, çalışmalar oluşturmaktadır.
ÖVD-Kişi ile daha kuvvetli olarak ilişkili olduğu belir- Bu kapsamda, ÖA-ÖVD ilişkisini Türkiye örnek-
lemiştir. Psikolojik sözleşme ve karşılıklılık teorisi ile lemi üzerinde inceleyen yerli ve yabancı kaynaklarda
daha önce yapılmış olan çalışmalar göz önüne alınarak yayınlanmış ve yayınlanmamış tüm çalışmalara ulaşıl-
oluşturulan araştırmanın hipotezi şu şekildedir; maya çalışılmıştır. Ayrıca meta analiz çalışmalarının
H: Etkileşimsel adalet boyutuyla, ÖVD-Genel bir gereği olarak henüz yayın aşamasında olan veya
4
(H ), ÖVD-Kişi (H ) ve ÖVD-Örgüt (H ) arasında hiç yayınlanmayacak (çekmecede kalmış) olan araştır-
4a 4b 4c
olumlu yönde anlamlı bir ilişki vardır. malara da ulaşmak için gayret gösterilmiş ve çalışmayı
Yapılmış olan meta analiz çalışmaların büyük ço- daha anlamlı kılmak için bu çalışmaların da meta anali-
ğunluğu Batı bağlamında gerçekleştirilmiştir. Söz ko- ze dâhil edilmesine çalışılmıştır. Bu maksatla YÖK tez
nusu değişkenler arasındaki ilişkiyi inceleyen Türkiye veri tabanında tam erişime izin verilmeyen yüksek lisans
bağlamında yapılmış herhangi bir meta analitik bir ça- ve doktora tezlerinin sahiplerine ulaşılmaya çalışılarak
lışmaya rastlanılmamıştır. Yazın incelendiğinde Kuzey tez çalışmaları meta analize dâhil edilmeye çalışılmıştır.
ABD kaynaklı bir kavram olan ÖVD’nin son yıllarda Bu süreçte elektronik veri tabanları ve Google, Yandex,
farklı kültürel bağlamlarda da üzerinde fazla çalışılan bir Google Scolar gibi arama motorlarından faydalanılmış-
konu olduğu ve Türkiye de ÖVD konusunda ve bunun tır. Yazın taraması yapılan veri tabanları şunlardır; Aca-
en önemli öncüllerinden birisi olan ÖA ile ilişkisi nokta- demic Search Complete, Business Source Complete,
sında artık meta analiz yapacak kadar bir birikimin oluş- EBSCHO, Emerald, ERIC, DOAS (Directory of Open
tuğu görülmektedir (örn., Dilek, 2005; Erkutlu, 2011; Access Journals), IEEE Xplore Digital Library, JSTOR,
Öğüt,Kaplan ve Biçkes, 2009). Bu çalışmanın amacı, PsycINFO, Sage Journals Online, Science Direct, Sprin-
psikometrik meta analiz yöntemini kullanarak; ÖA ile ger Link, ULAKBİM (Ulusal Veri Tabanları), Taylor and
ÖVD arasındaki ilişkileri inceleyen müstakil araştırma- Francis Online Journals, Wiley Online Library, Web of
ların toplam değerini, Türkiye bağlamında ortaya koy- Knowledge, Web of Science.Tarama yapılırken kullanı-
maktır. Tercih edilen psikometrik meta analiz yöntemiy- lan anahtar kelimeler ise şunlardır: Örgütsel vatandaşlık
le örneklem ve ölçek hatalarından arındırılmış gerçek davranışı, ekstra-rol davranışı, bağlamsal performans,
değere mümkün olan en yakın düzeltilmiş ortalama etki örgütsel adalet, adalet, ÖVD, organizational citizenship
büyüklükleri elde edilerek özellikle Türkiye yazınındaki behavio(u)r, extra-role behavior, contextual performan-
bir boşluk doldurulmaya çalışılacaktır. Bu çalışmanın, ce, organizational justice, fairness ve OCB. Sonuç ola-
Türkiye bağlamında örgütsel davranış ve endüstri örgüt- rak araştırma kapsamında toplam 39 adet çalışma tespit
sel psikoloji yazınındaki yapılmış/birikmiş bireysel ça- edilmiş olup, bunların 37’sine ulaşılabilmiştir. Ayrıntılı
lışmaların sonuçlarını birleştirilip özetlemesi ve büyük incelenen toplam 37 bireysel çalışmadan meta analize
resmi ortaya koyarak daha doğru ve genellenebilir bil- dâhil edilme kriterlerine uygun olan toplam 28 çalışma
gilere ulaşılması noktasında ilgili yazına katkı yapacağı meta analizine dâhil edilerek sonuçları değerlendirilmiş-
66 Türk Psikoloji Dergisi
tir. Kuşcuoğlu’nun (2008) çalışması iki farklı örneklem- ÖA-ÖVD ilişkisini inceleyen 28 çalışmadaki top-
le gerçekleştirmiş olduğundan dolayı araştırmanının ör- lam denek sayısı N = 8674 kişi, bu çalışmalardaki orta-
neklem büyüklüğü 29 olmuştur. Araştırmaya dâhil edilen lama denek sayısı ise 310 kişidir. Bireysel çalışmalarda,
çalışmalar, kaynakçada “*” işareti ile belirtilmiştir. katılımcıların %70 veya daha fazlasının erkek olduğu
çalışma sayısı yedi (7/28) iken, kadınlar için bu sayı iki
Araştırmaya Dâhil Edilme Kriterleri (2/28)’dir. Sekiz bireysel çalışmada ise cinsiyetle ilgili
Yukarıda belirtilen arama motorları ve veri taban- herhangi bir bilgi verilmemiştir.
ları üzerinden tespit edilen çalışmalardan araştırmaya
dâhil edilecek olanların seçiminde birtakım kriterler kul- İşlem
lanılmıştır. İlk kriter, ÖA ile ÖVD ilişkisinde, ya genel Bu araştırmada ÖA ile ÖVD arasındaki ilişkiyi tes-
olarak ÖA ya da ÖA’nın üç alt boyutundan (dağıtımsal, pit etmek maksadıyla psikometrik meta analiz yöntemi
işlemsel ve etkileşimsel adalet) herhangi birisinin ÖVD (Hunter ve Schmidt Metodu) kullanılmıştır. Bu yöntem-
ve alt boyutları ile ilişkisinin araştırılmış olmasıdır. Son- de diğer meta analiz yöntemlerinin temel basamaklarına
rasında bu araştırmalardan Türkiye örneklemini ihtiva ilave olarak üç ana adımdan bahsedilebilir; (a) araştır-
eden çalışmalar tespit edilmiştir. Türkçe yayınlanmış maya dâhil edilen bireysel çalışmalarda etki büyüklüğü
dahi olsa Türkiye örneklemi dışında kalan çalışmalar değerini (korelâsyon katsayısını) azaltan sınırlılıklar ve
meta analize dâhil edilmemiştir. Ayrıca bir diğer kriter hatalar tespit edilir, (b) çalışmalarda belirlenen bu hata
olarak değişkenler arasındaki ilişkinin görgül olarak ve sınırlılıklar ya tek tek ya da toplu olarak giderilir, (c)
ölçülmesi gelmektedir. Meta analize dâhil edilecek ça- giderilen hata ve sınırlılıklardan sonra araştırmanın de-
lışmaların korelâsyon katsayısının veya bu katsayının ğişkenleri arasındaki gerçek ilişki bütün çalışmaları kap-
hesaplanmasını sağlayabilecek verilerin rapor edilmesi sayacak şekilde elde edilir (Pigott, 2006).
gerekmektedir. Bireysel çalışmaların meta analize dâhil Meta analize dâhil edilecek çalışmalardaki etki
edilme kriterlerinden bir diğeri de çalışmadaki örnek- büyüklükleri aynı türden olmalıdır. Bunun için bireysel
lemini teşkil eden bireylerin tam veya kısmi zamanlı çalışmalarda rapor edilen farklı etki büyüklükleri tek bir
olarak bir örgütte aktif olarak çalışıyor olmasıdır. Son etki büyüklüğü cinsine çevrilmelidir (Hunter ve Schmidt,
olarak, aynı örneklemin kullanıldığı çalışmalar analize 2004). Bazı bireysel araştırmalarda değişkenler arasın-
tek çalışma olarak dâhil edilirken farklı örneklemler üze- daki korelâsyon katsayısı yerine “t-testi” ve “F-testi”
rinde yapılan bireysel çalışmalar örneklem sayısına göre sonuçları verilmiştir. Ulaşılan bu sonuçları korelâsyon
analize ayrı ayrı dâhil edilmiştir. katsayısına çevirmek için Hunter ve Schmidt’in (2004)
önerdiği işlem basamakları uygulanmıştır. Hesaplamalar
Kodlama ve Araştırma Sonuçları için ise Card (2012: 99) tarafından önerilen formül esas
Bu çalışmada Hunter ve Schmidt (2004) ile alınmıştır. Hata koruma sayısı (fail-safe N) ve Q-testi
Card’ın (2012) çalışmalarından yararlanılarak araştırma- hesabı içinde bu formüllerin orijinallerinde kullanılan
nın amacına uygun olarak bir kod formu geliştirilmiştir. standartlaştırılmış farklılık (Cohen’s d) “d” değerinin
Geliştirilen bu kod formu meta analizde ihtiyaç duyulan korelâsyon katsayısına (r) dönüştürülmesinde Borenste-
bilgileri kapsayacak şekilde üç ana başlıktan meydana in ve arkadaşlarının (2009: 48) önerdiği formül kullanıl-
gelmektedir. Yazarların tam mutabakatı ile meta analize mıştır.
dâhil edilecek çalışmalar belirlendikten sonra yazarlar Araştırmanın bağımsız ve bağımlı değişkenle-
tarafından çalışmalar bu kod formuna aktarılmıştır. Ça- ri arasında test edilen her ilişki için meta analize dâhil
lışmanın künye bilgilerinde çalışmanın adı, yazarı, yayın edilen çalışmaların örneklem büyüklükleri ve gözlenen
yılı ve yayın türü kodlanmıştır. Katılımcıların özellikle- korelâsyon katsayıları kullanılarak düzeltilmemiş ağır-
rin de ise örneklem büyüklüğü, katılımcıların yüzde (%) lıklı ortalama korelâsyon değeri (ṝ) Hunter ve Schmidt’in
kaçının erkek cinsiyetine sahip olduğu ile katılımcıların (2004: 81) önerdiği formül ile hesaplanmıştır.
çalıştıkları örgütte sahip oldukları pozisyonları (beyaz Ölçekten kaynaklanan hatalar için hata çarpanı
veya mavi yakalı, öğrenci vb.) kodlanmıştır. Çalışmanın bağımlı ve bağımsız değişkene ait ölçeklerin güvenirlik
değişkenlerine ait bilgi ve veriler bölümünde bağımlı ve (cronbach alfa) katsayılarının çarpımının kareköküdür (ã
bağımsız değişkenleri ölçmek için kullanılan ölçek cinsi, = ) (Borenstein, Hedges, Higgins, ve Rothste-
ölçeğin kaç boyut ve kaç maddeden oluştuğu ile ölçekle- in, 2009: 343). Bu formül kullanılarak meta analize dâhil
rin güvenilirliği (α; cronbach alfa katsayısı) kodlanmış- edilen her bir bireysel çalışma için ölçek hatalarından
tır. Ayrıca bu bölümde değişkenler arasındaki gözlenen kaynaklanan kusurlar giderilerek düzeltilmiş korelâsyon
(düzeltilmemiş) korelâsyon değeri ile bu korelâsyon de- (ŕ) değeri hesaplanmıştır. Düzeltilmiş etki büyüklüğü
ğerini hesaplamak için kullanılabilecek diğer istatistikî (ŕ) değeri hesaplanırken bazı çalışmalarda ölçeklerin
veriler de (örneğin t-testi ve ANOVA sonuçları) kodlan- güvenirlik katsayılarının (cronbach alfa) rapor edilme-
mıştır. diği tespit edilmiştir. Bu çalışmalar için meta analize
ÖA-ÖVD İlişkisi: Meta Analizi 67
dâhil edilen bireysel çalışmalardaki ölçeklerin güve- Hunter ve Schmidt (2004: 205-206) önerdiği formül kul-
nirlik katsayılarının ağırlıklı ortalaması hesaplanmış ve lanılmıştır. Meta analizin son aşamasında ise hatalardan
bu değer kullanılmıştır (Chan, Lam, Chow ve Cheung, kaynaklanan toplam varyans oranına bakılmıştır. Çalış-
2008). mada veri analizleri için Meta-Analysis Mark X progra-
Daha sonra Borenstein ve arkadaşlarının (2009: mı kullanılmıştır (Steel, 2012).
343) önerdiği formül kullanılarak meta analize dâhil
edilen çalışmalara ait düzeltilmiş ağırlıklı ortalama Bulgular
korelâsyon katsayısı (düzeltilmiş ortalama etki büyüklü-
ğü, ρ) hesaplanmıştır. Böylece meta analize dâhil edilen ÖA ve ÖVD’ye ilişkin yapılan meta analiz sonuç-
çalışmalardaki ölçek ve örneklem hataları giderilerek ları Tablo1’de görülmektedir. ÖA-ÖVD-Genel ilişkisine
değişkenler arasındaki gerçek ilişkiyi yansıtan mümkün yönelik meta analiz sonuçları incelendiğinde, değişken-
olan en yakın değer elde edilmiştir. ler arasındaki ilişkiyi gösteren düzeltilmiş ortalama etki
Hatalardan kaynaklanan toplam varyans Borens- büyüklüğünün ρ = .41 olduğu görülmektedir. Örneklem
tein ve arkadaşlarının (2009: 348) önerdiği formül kul- için hem %80 güvenirlik aralığı değerlerinin (.23 - .59)
lanılarak hesaplanmıştır. Bu araştırmadaki hatalardan hem de %95 güven aralığı değerlerinin (.33 - .49) sıfır
kaynaklanan toplam varyans ölçek ve örneklemden kay- değerini içermemesi ve güvenirlik aralığının (Gr.A) alt
naklanan hata varyanslarının toplamına eşittir. sınırlarının sıfır değerinden oldukça uzak olması değiş-
Araştırmada ayrıca %80 güvenirlik (credibility in- kenler arasındaki ilişkiyi gösteren düzeltilmiş ortalama
terval) aralığı ile %95 güven aralığı (confidence interval) etki büyüklüğü (ρ) değerlerinin anlamlı olduğunu göster-
hesaplanmıştır. SSρ’yi hesaplamak için Borenstein ve mektedir. Böylece ÖA ile ÖVD arasında orta düzeyli ve
arkadaşlarının (2009: 345) önerdiği formül, %80 güve- anlamlı bir ilişki olduğunu görülmektedir. ÖA ile ÖVD-
nirlik (credibility) aralığını hesaplamak için ise Hunter Kişi ve ÖVD-Örgüt arasındaki ilişkilerinde anlamlı ol-
ve Schmidt’in (2004: 205-206) önerdiği formül kullanıl- duğu tespit edilmiş (%80 Gr.A; ÖA-ÖVD-Kişi, .18 - .34;
mıştır. Düzeltilmiş ortalama etki büyüklüğünün (ρ) %95 ÖA-ÖVD-Örgüt, .33 - .61) ve aradaki ilişkiyi gösteren
güven aralığı ise ρ’nin SH kullanılarak şu şekilde ρ + etki büyüklükleri sırasıyla ρ = .26 ve ρ = .47 olarak bul-
1.96SH hesaplanmıştır. Standart hatayı hesaplamak için gulanmıştır
ρ
Tablo 1. Örgütsel Adalet ve Örgütsel Vatandaşlık Davranışı İlişkisine Ait Meta Analiz
Sonuçları
ÖVD-Genel ÖVD-Kişi ÖVD-Örgüt
Örgütsel Adalet .37 (.41)a .20 (.26)b .38 (.47)c
Dağıtımsal Adalet .27 (.35)d .22 (.29)e .25 (.32)f
İşlemsel Adalet .26 (.33)g .24 (.30)h .26 (.32)ı
Etkileşimsel Adalet .32 (.41)j .26 (.31)k .26 (.32)l
Not. k; Çalışma (etki büyüklüğü) sayısı, N; Toplam katılımcı sayısı, Parantez dışındakiler;
Düzeltilmemiş ağırlıklı ortalama etki büyüklüğü, Parantez içindekiler; Düzeltilmiş ağırlıklı
ortalama etki büyüklüğü, SSρ; ρ’ye ait örneklem hatasından arındırılmış standart sapma, %80
Gr.A; %80 Güvenirlik (Credibility) aralığı, %95 G.A; %95 Güven (Confidence) aralığı, H.K.T.V
%; Hatalardan kaynaklanan toplam varyansın düzeltilmiş olan örneklem ve ölçek hatalarından
kaynaklanan yüzdesi ÖVD; Örgütsel vatandaşlık davranışı.
a k=12 N=4484 SS=.14 %80 Gr.A = (.23-.59) %95 G.A. = (.33-.49) H.K.T.V % = 11.24
ρ
b k=3 N=762 SS=.06 %80 Gr.A = (.18-.34) %95 G.A. = (.14-.37) H.K.T.V % = 61.27
ρ
c k=4 N=809 SS=.11 %80 Gr.A = (.33-.61) %95 G.A. = (.34-.60) H.K.T.V % = 46.60
ρ
d k=16 N=4193 SS=.13 %80 Gr.A = (.19-.51) %95 G.A. = (.28-.42) H.K.T.V % = 23.92
ρ
e k=15 N=4700 SS=.14 %80 Gr.A = (.11-.46) %95 G.A. = (.21-.36) H.K.T.V % = 20.16
ρ
f k=15 N=4700 SS=.12 %80 Gr.A = (.16-.48) %95 G.A. = (.25-.39) H.K.T.V % = 27.57
ρ
g k=13 N=3852 SS=.10 %80 Gr.A = (.20-.46) %95 G.A. = (.26-.40) H.K.T.V % = 30.20
ρ
h k=16 N=4541 SS=.14 %80 Gr.A = (.22-.37) %95 G.A. = (.22-.37) H.K.T.V % = 18.85
ρ
ı k=17 N=4847 SS=.11 %80 Gr.A = (.26-.39) %95 G.A. = (.26-.39) H.K.T.V % = 34.38
ρ
j k=11 N=3286 SS=.23 %80 Gr.A = (.12-.70 %95 G.A. = (.27-.55) H.K.T.V % = 07.40
ρ
k k=15 N=4472 SS=.17 %80 Gr.A = (.10-.52) %95 G.A. = (.22-.40) H.K.T.V % = 12.70
ρ
l k=15 N=4472 SS=.11 %80 Gr.A = (.18-.46) %95 G.A. = (.25-.39) H.K.T.V % = 33.63
ρ
68 Türk Psikoloji Dergisi
ÖA’nın alt boyutlarından ilki olan dağıtımsal ada- r = .72]. Bu çalışmada, Türkiye’de yapılmış bireysel
letin, ÖVD-Genel, ÖVD-Kişi ve ÖVD-Örgüt ilişkisine çalışmalar psikometrik meta analiz yöntemiyle bir ara-
ilişkin bulgular, dağıtımsal adaletin hem ÖVD genel ile ya getirilmiştir. ÖA (dağıtımsal, işlemsel ve etkileşim-
hem de alt boyutları ile ilişkili olduğunu göstermektedir sel adalet) ve ÖVD (ÖVD-Genel, ÖVD-Kişi ve ÖVD-
(ρÖVD-Genel = .35; ρÖVD-Kişi = .29; ρÖVD-Örgüt = Örgüt) arasındaki düzeltilmiş ortalama etki büyüklükleri
.32). Söz konusu ilişki %80 güvenilirlik aralığında an- ortaya konulduğunda, ÖA ve ÖVD değişkenleri arasında
lamlı ve orta düzeydedir. orta düzeyde olumlu yönde bir ilişkinin olduğu görül-
Yapılan meta analiz sonuçlarına göre işlemsel ada- mektedir.
let, ÖVD-Genel (ρ = .33), ÖVD-Kişi (ρ = .29) ve ÖVD- ÖA (dağıtımsal, işlemsel ve etkileşimsel adalet)
Örgüt (ρ= .32) ile orta düzeyde olumlu yönde ilişkilidir. ve ÖVD (ÖVD-Genel, ÖVD-Kişi ve ÖVD-Örgüt) ara-
ρ’nin anlamlılığı hakkında bilgi veren %80 güvenirlik sındaki ilişkinin gücünü gösteren düzeltilmiş ortalama
aralığı incelendiğinde, işlemsel adalet-ÖVD arasındaki etki büyüklükleri incelendiğinde, ÖA (örgütsel adalet,
ilişkiyi inceleyen hiçbir meta analiz sonucunun güvenir- dağıtımsal, işlemsel ve etkileşimsel adalet) ile ÖVD-
lik aralığı değerlerinin (İşlemsel adalet-ÖVD-Genel .20 Genel arasındaki ilişkilerin, ÖA (örgütsel adalet, dağı-
- .46; İşlemsel adalet -ÖVD-Kişi .12 - .48; İşlemsel ada- tımsal, işlemsel ve etkileşimsel adalet) ile ÖVD-Kişi ve
let -ÖVD-Örgüt .18 - .46) sıfır değerini kapsamadığı gö- ÖVD-Örgüt arasındaki ilişkilere kıyasla göreceli olarak
rülmektedir. Bu sonuçlarda ortalama etki büyüklüğü de- daha kuvvetli olduğu söylenebilir. Meta analizler sonucu
ğerlerinin (ρ) anlamlı olduğunu göstermektedir. İşlemsel ulaşılan bu sonuçların tek istisnası, ÖA-ÖVD-Örgüt ara-
adalet ve ÖVD arasındaki ilişki genel olarak değerlendi- sındaki ilişkinin (ρ = .47), ÖA-ÖVD-Genel arasındaki
rildiğinde, İşlemsel adaletin üç ÖVD boyutuyla da he- ilişkiden (ρ = .41) daha güçlü olmasıdır. Ancak bu sonuç
men hemen aynı düzeyde ilişkili olduğu görülmektedir. değerlendirilirken, ÖA-ÖVD-Örgüt arasındaki ilişkiyi
Tablo1’de sunulan meta analiz sonuçlarında bek- tespit etmek için meta analize dâhil edilen bireysel çalış-
lendiği gibi etkileşimsel adaletin, ÖVD-Genel (ρ = .41), ma sayısının (k = 4) nispeten küçük ve denek sayısının
ÖVD-Kişi (ρ = .31) ve ÖVD-Örgüt (ρ = .32) boyutları düşük olduğu (N=809) hususu, göz önüne alınmalıdır.
ile orta düzeyde olumlu yönde ilişkili olduğuna işaret et- ÖVD genel olarak tek bir boyut olarak değerlen-
miştir. Etkileşimsel adalet ve ÖVD ilişkilerinde %80 gü- dirilip ÖA (örgütsel adalet, dağıtımsal, işlemsel ve etki-
venirlik aralığı değerlerinin (Etkileşimsel adalet-ÖVD- leşimsel adalet) ile olan ilişkisi incelendiğinde, ÖVD-
Genel .12 - .70; Etkileşimsel adalet -ÖVD-Kişi .10. - .52; Genel’in genel ÖA ve etkileşimsel adalet ile dağıtımsal
Etkileşimsel adalet -ÖVD-Örgüt .18 - .46) meta analizler adalet ve işlemsel adalete göre nispeten daha kuvvetli
sonucunda ulaşılan düzeltilmiş ortalama etki büyüklüğü olarak ilişkili olduğu görülmektedir. ÖVD-Genel ile
değerlerinin anlamlı olduğunu göstermektedir. dağıtımsal adalet ve işlemsel adalet arasındaki ilişkilere
Elde edilen sonuçlar değerlendirildiğinde H, bakıldığında ise çalışanların ÖVD sergilemesi için hem
1
H, H ve H hipotezlerinin kabul edildiği görülmek- dağıtımsal hem de işlemsel adaletin eşit derecede öneme
2 3 4(a,b,c)
tedir. Değişkenler arasındaki ilişkiler incelendiğinde alt sahip olduğu belirlenmiştir. Bu sonuçlara göre işgörenle-
boyutlar arasında en güçlü ilişkinin etkileşimsel adalet rin daha fazla ÖVD sergilemelerinde; örgüt içi kazanım-
ve ÖVD-Genel arasında olduğu görülmektedir. Bu iliş- ların dağıtım kararları, bu kararların alınma süreçlerini
kinin büyüklüğünü gösteren düzeltilmiş ortalama etki ve kararların işgörenlere nasıl bildirildiğini ifade eden
büyüklüğü değerlerinin ρ = .41 olduğu tespit edilmiştir. genel örgütsel adalet algısı ile yönetici ve liderlerinin
Etkileşimsel adalet ile ÖVD-Kişi ve ÖVD-Örgüt ara- işgörenlerine davranış biçimini, dağıtım kararlarıyla il-
sındaki ilişkiler incelendiğinde ise etkileşimsel ada- gili bilgi verip vermemeleri ve onlarla olan kişiler arası
letin, ÖVD-Kişi ve ÖVD-Örgüt boyutlarıyla benzer dü- ilişkilerinin kapsayan etkileşimsel adaletin, dağıtımsal
zeyde ilişkili olduğu görülmektedir (Etkileşimsel adalet adalet ya da işlemsel adalet algısından daha önemli ol-
-ÖVD-Kişi ρ = .31; Etkileşimsel adalet -ÖVD-Örgüt ρ = duğu söylenebilir.
.32). Bu sonuçlara göre, etkileşimsel adaletin ÖVD-Kişi ÖA’nın alt boyutlarının ÖVD ve alt boyutları ile
ve ÖVD-Örgüt için eşit derecede önemli olduğu söyle- olan ilişkisine bakıldığında etkileşim adaletinin, ÖVD-
nebilir. Genel ve ÖVD-Örgüt ile olan ilişkisinin diğer adalet bo-
yutlarından az da olsa daha yüksek ilişkili olduğu bulgu-
Tartışma ve Sonuç lanmıştır. Bu durumun olası nedeni olarak, Türkiye’nin
geniş bağlamlı ve dişil bir toplum olması (Sargut, 2010)
ÖA-ÖVD arasındaki ilişkiyi inceleyen ve meta düşünülmektedir. Şöyle ki, Sargut’a (2010) göre geniş
analizlere dâhil edilen bireysel çalışmalar gözden geçi- bağlamlı toplumlarda, dil çok keskin şekilde kullanılma-
rildiğinde bu çalışmalarda ÖA-ÖVD arasındaki ilişkile- makta ve konuşan kişi muhatabının duygularını gözden
rin birbirinden çok farklı düzeylerde tespit edildiği gö- geçirmektedir. Dolayısıyla gerek dağıtım kararları ge-
rülmüştür [örn., Atalay (2005) r = .03; Ali ve ark., (2010) rekse de bu kararların süreçlerinin işgörenlere aktarımın-
ÖA-ÖVD İlişkisi: Meta Analizi 69
da ve sosyal ilişkilerde ortaya çıkan etkileşimsel adaletin büyüklüğüne ihtiyaç olduğuna işaret etmektedir. Bu hu-
geniş bağlamlı toplumlarda yüksek çıkması ve işgören sus, ileride bu konular üzerinde çalışacak araştırmacılar
davranışlarını şekillendirmesi beklenmektedir. Bunun- tarafından göz önünde tutulmalı ve araştırmacılar müm-
la birlikte dişil toplumların özellikleri olarak sıralanan kün olduğunca çalışmalarını daha büyük örneklemlerle
şefkatli olmak, nazik olmak, merhametli olmak halden gerçekleştirmelidirler.
anlamak vb. özelliklerin işgörenlerin adalet algılarının Sonuç olarak bu araştırma sonunda ulaşılan meta
oluşması sürecinde ve karşılıklılık teorisi (norm of re- analiz sonuçları ÖA (örgütsel adalet, dağıtımsal adalet,
ciprocity) çerçevesinde işgörenlerin bu tip iyi davranış- işlemsel adalet ve etkileşimsel adalet) ve ÖVD (ÖVD-
lar karşısında ÖVD sergilemelerinde etkiye sahip olması Genel, ÖVD-Kişi ve ÖVD-Örgüt) arasındaki orta dü-
beklenmektedir. Dişil kültürel özellikler taşıyan Türki- zeyde olumlu yönde ilişki olduğunu ortaya koymaktadır.
ye bağlamında (Gürbüz ve Bingöl, 2007; Sargut, 2010) Bu araştırmanın sonuçlarının, yabancı yazında yapılmış
etkileşim adaletinin, hem farklı bağlamlardaki çalışma- diğer meta analiz sonuçlarıyla (örn., Dalal, 2005; Me-
lardan hem de diğer adalet boyutlarından daha yüksek yer ve ark., 2002; Organ ve Ryan, 1995; Riketta, 2002)
derecede ÖVD ile ilişkili olmasının, bağlamın özellikleri değişkenler arasındaki ilişkilerin orta düzeyde olumlu
ile açıklanabileceği değerlendirilmektedir. yönde olması açısından tutarlıdır. Ancak meta analiz
Meta analiz sonuçlarına göre ÖA, genel olarak tek çalışmaları değişkenler arasındaki etki büyüklüklerinin
bir boyut olarak değerlendirildiğinde işgörenlerin ÖA değerleri (ρ) açısından karşılaştırıldığında, bu çalışmayla
algılarının işgörenlerin örgütün bütününe yönelik vatan- geçmişte yapılmış meta analiz çalışmaları arasında fark
daşlık davranışı sergilemelerinde, kişilere yönelik ÖVD olduğu da dikkat çekmektedir (Bknz. Tablo 2). Bu se-
sergilemelerine göre daha etkili olduğu ortaya konul- beple bu çalışmada, ÖA-ÖVD için ulaşılan düzeltilmiş
muştur (ÖA-ÖVD-Kişi: ρ = .26; ÖA-ÖVD-Örgüt: ρ = ortalama etki büyüklükleri (ρ = .41) ile geçmişte yapıl-
.47). Bu durumun olası nedeni olarak, ÖA’nın alt boyut- mış olan meta analiz çalışmalarında ÖA-ÖVD için tespit
larından etkileşimsel adalet kişilerarası ilişkilerle şekil- edilen etki büyüklükleri çalışmanın ilerleyen bölümle-
lenirken, dağıtımsal ve işlemsel adalet doğrudan kararlar rinde Tablo 2’de verilmiş ve meta analiz çalışmalarında
ve bu karar süreçleri ile şekillenmesi olacaktır. Dolayı- ulaşılan farklı etki büyüklüklerinin olası nedenleri açık-
sıyla işgörenlerin ÖA algıları, bireylere yönelik sergile- lanmaya çalışılmıştır.
necek vatandaşlık davranışından ziyade örgüte yönelik Tablo 2’de ÖA ve ÖVD arasındaki ilişkiyi ince-
sergilenecek vatandaşlık davranışı ve ÖVD-Genel ile leyen geçmişte yapılmış meta analiz sonuçları (Cohen-
ilişkili olması, ÖVD’nin hedefine yönelik yapısal özel- Charash ve Spector, 2001; Colquitt ve ark., 2001; Dalal,
liği ile açıklanabilir. 2005; LePine ve ark., 2002; Meyer ve ark., 2002; Organ
Araştırmada ÖA ve ÖVD arasındaki ilişkileri in- ve Ryan, 1995; Riketta, 2002) ile bu çalışmanın sonuç-
celeyen meta analiz sonuçları incelendiğinde dikkat larını kapsayacak şekilde sunulmuştur. Tablo 2’de geç-
çeken bir husus da düzeltilmiş olan örneklem ve ölçek mişte yapılmış olan meta analiz sonuçlarının ÖVD ile
hatalarından kaynaklanan varyansın yüzdesi olarak ifade her iki bağımsız değişken arasında orta düzeyde anlamlı
edilen hatalardan kaynaklanan toplam varyans oranları- bir ilişkiyi ortaya koyduğu görülmektedir. Aynı şekilde
nın genel olarak düşük olmasıdır. Tablo 1 incelendiğin- bu çalışma sonucunda ulaşılan etki büyüklük değerleri
de, düşük olan hatalardan kaynaklanan toplam varyans de ÖA ve ÖB ile ÖVD arasında orta düzeyde anlamlı
(H.K.T.V) oranlarının da çok büyük bir kısmının ör- bir ilişki olduğunu göstermektedir. Bununla beraber bu
neklem hatalarından kaynaklandığı dikkat çekmektedir. çalışmada ulaşılan etki büyüklükleri geçmişte yapılmış
Buna dayanarak meta analizlere dâhil edilen bireysel olan çalışmalarla kıyaslandığında bu çalışmadaki etki
çalışmalarda kullanılan ölçeklerin güvenirliklerinin bir- büyüklüklerinin ortalama 0.15 puan daha yüksek olduğu
birleriyle oldukça tutarlı olduğu sonucuna ulaşılabilir. göze çarpmaktadır.
Ayrıca her ne kadar H.K.T.V oranının büyük bir kısmı Daha önce de ifade edildiği gibi geçmişte yapılmış
örneklem hatalarıyla açıklansa da H.K.T.V oranların meta analizlere dâhil edilen bireysel çalışmaların büyük
genel olarak düşük olması, meta analizlere dâhil edilen çoğunluğu, bireyci ve belirsizlikten kaçınmayan kültürel
bireysel çalışmalardaki örneklem büyüklüklerinin yeterli değerlere sahip Kuzey Amerika ülkelerinde gerçekleşti-
olduğuna işaret etmektedir. Ancak şu da ifade edilme- rilmiş araştırmalardan oluşmaktadır (örn., Dalal, 2005;
lidir ki, ÖA-ÖVD-Kişi ve ÖA-ÖVD-Örgüt ilişkisini Meyer ve ark., 2002; Organ ve Ryan, 1995; Riketta,
tespit etmek amacıyla yapılan meta analizlerin H.K.T.V 2002). Moorman ve Blakely (1995) toplulukçu kültür-
oranlarının diğer meta analizlere kıyasla yüksek olması lerde yetişmiş bireylerin ÖVD sergilemeye bireysel top-
ve H.K.T.V oranının tamamına yakının örneklem hata- lumdaki bireylerden daha fazla eğilimli olduğunu iddia
larından kaynaklanması değişkenler arasındaki ilişki- etmektedir. Toplulukçu kültürlerde “biz”’in “ben”’den
lerin daha sağlıklı olarak tespit edilebilmesi için daha önce gelmesi bireylerin şahsi çıkarlarından ziyade ço-
çok bireysel çalışmaya dolayısıyla daha fazla örneklem ğunluğun faydasına hareket etme eğiliminde olmasına
70 Türk Psikoloji Dergisi
Tablo 2. ÖA ve ÖVD ile İlgili Yapılmış Meta Analiz Sonuçları
Bağımsız Örgütsel Vatandaşlık Davranışı
Meta Analizler
Değişken k N ṝ r*
LePine ve ark. (2002) 40 1975 .20 .23
Organ ve Ryan (1995) 17 2969 .24 .28
Örgütsel Cohen-Charash ve Spector (2001) 7 1758 .27 .34
Adalet Colquitt ve ark. (2001) 8 1972 .25 .27
Dalal (2005) 10 1997 .15 .20
Türkiye (Bu çalışma) 12 4484 .37 .41
Not. k; Çalışma (etki büyüklüğü) sayısı, N; Toplam katılımcı sayısı, ṝ; Düzeltilmemiş ağırlıklı
ortalama etki büyüklüğü, ρ*; Tamamı anlamlı düzeltilmiş ağırlıklı ortalama etki büyüklüğü,
Kaynak: Dalal, 2005’ten faydalanılarak hazırlanmıştır (2005: 1249)
ve adalet için şahsi çıkarların feda edilebilmesine neden menfaatleri ön plandadır (Sargut, 2010). Bireylerin ser-
olmaktadır (Moorman, Niehoff ve Organ, 1993). Bir di- gileyecekleri ÖVD karşısında alacakları kişisel ödül az
ğer ifadeyle toplulukçuluk/bireycilik hem ÖVD üzerinde dahi olsa grubun normları ya da menfaati için rol ötesi
hem de ÖA üzerinde belirleyici olma özelliğine sahiptir davranışlar sergilemesi beklenmektedir (Moorman ve
(Moorman ve Blakely (1995). Bu çalışmada meta anali- Blakely, 1995). Böyle bir durumda toplulukçu kültürel
ze dâhil edilen çalışmalar toplulukçu kültürel değerlere değerlere sahip bir birey harcadığı çaba ile orantısız şe-
sahip ülkelerden birisi olarak kabul edilen (Gürbüz ve kilde ödül alsa dahi, grubun menfaatleri zarar görmediği
Bingöl, 2007; Hoftede, 1984) Türkiye’de gerçekleştiril- müddetçe bu durumu adaletsiz olarak görmemekte ve
diği görülmektedir. Buna göre meta analiz bulgularının ÖVD sergilemeye devam etmektedir.
büyük oranda toplulukçu kültürel değerlere sahip ülkele-
rin sonuçlarını yansıttığı söylenebilir. Çalışmanın İlgili Yazına Potansiyel Katkısı
ÖVD ile kültürel değerler arasındaki ilişkiyi ince- Buradan çıkarılacak en önemli sonuç, alan yazına
leyen bazı bireysel araştırmalarda da benzer sonuçlara hâkim olan batı kültürel değerlerine sahip ülkelerde ger-
ulaşılmış, toplulukçu kültürel değeri yüksek birey ve çekleştirilmiş olan araştırma sonuçlarının özellikle Tür-
toplumların ÖVD sergileme olasılıklarının bireycilik kiye gibi bu kültürel değerlerden farklı kültürel değerlere
kültürel değeri yüksek kişi ve toplumlara göre daha yük- sahip (örneğin Toplulukçu) ülkeler için genellemesinin
sek olduğunu tespit edilmiştir (Moorman ve Blakely, yapılırken kültürel bağlamın önemli olduğunun ortaya
1995; Paine ve Organ, 2000; Van Dyne,Vandewalle, konulmuş olmasıdır.
Kostova, Latham ve Cummings, 2000). Bu çalışmada meta analize dâhil edilen bireysel
Yapılmış olan bazı bireysel araştırmalar topluluk- çalışmaların toplulukçu olarak ifade edilen Türk kültü-
çu kültürel değerleri kuvvetli toplumlardaki bireylerin ründe gerçekleştirilen çalışmalar olması nedeniyle bu
özellikle kendilerinin de dâhil oldukları grupları için da- araştırmadan elde edilen analiz sonuçlarının geçmişteki
ğıtım kurallarından eşitlik ve ihtiyaç dağıtım kurallarını meta analiz çalışmalarının kapsamını genişlettiği, böy-
tercih ettiklerini, bireyci kültürel değerlere sahip işgö- lece ÖA ile ÖVD arasındaki ilişkilerin alandaki araştır-
renlerin ise örgütsel kazanımların dağıtımında hakkani- macılar tarafından daha net görülmesine katkı yaptığı da
yet kuralını tercih ettiklerini ortaya koymuştur (Chen, söylenebilir.
1995; Sama ve Papamarcos, 2000). Tüm bu araştırma Ayrıca bu araştırma sonuçlarının geçmişteki meta
sonuçları; toplulukçu kültürlerde örgütsel kazanımla- analiz sonuçlarıyla beraber değerlendirilmesi halinde,
rın eşitlik veya ihtiyaç kuralına göre dağıtılmasının, bu ülkelerin sahip olduğu kültürlerarası farklılıkların örgüt-
kültürel değerlerde yetişmiş bireylerde, bireyci kültürel sel davranış ve örgütsel psikoloji alanında oynadığı ro-
değerlere sahip toplumlardaki işgörenlere nazaran daha lün daha iyi anlaşılmasına yararı olacağı, mevcut teorive
az adaletsizlik algısı oluşturduğu ve işgörenlerin eşitlik modellerin geliştirilmesi açısından da alan yazına katkı
ve sosyal mübadele teorileri çerçevesinde daha fazla sağlayabileceği ifade edilebilir.
ÖVD sergiledikleri biçiminde yorumlanabilir. Bununla Örgütsel adalet değişkeni ile en yüksek ilişki için-
birlikte toplulukçu toplumlarda güçlü bir iç grup olgu- de bulunan ÖVD boyutu, ÖVD-Genel boyutudur. Buna
su bulunmaktadır ve kişisel çıkarlardan ziyade grubun göre, ÖVD-Genel boyutunun ÖA ile olan ilişkisi ince-