Opgedragen aan mijn ouders, zus en broer, en in het bijzonder aan Alice Promotor

358 Pages·2008·1.95 MB·Dutch

Opgedragen aan mijn ouders, zus en broer,
en in het bijzonder aan Alice

Promotor: Prof. dr. Kristoffel Demoen
Vakgroep Latijn en Grieks

Decaan: Prof. dr. Freddy Mortier
Rector: Prof. dr. Paul Van Cauwenberge

Kaftinformatie: afbeelding “Stone Walls and Chains do not make a Prison – For
Houdini”. Still uit de film “The Grim Game”, (1919), met in de hoofdrol Harry
Houdini.

The author and the promoter give the authorisation to consult and to copy parts of
this work for personal use only. Every other use is subject to the copyright laws.
Permission to reproduce any material contained in this work should be obtained
from the author.

Faculteit Letteren en Wijsbegeerte

Talis oratio, qualis vita
Een tekstpragmatischonderzoek
naar de poëtica van Flavius
Philostratus’ Vita Apollonii

Wannes Gyselinck

Proefschrift voorgedragen tot het bekomen van de graad van
Doctor in de Taal- en Letterkunde:
Latijn en Grieks
2008

Dankwoord
In de eerste plaats gaat mijn dank uit naar mijn promotor Kristoffel Demoen
voor zijn geduld, acribie en wetenschappelijke nieuwsgierigheid, en voor de
gesprekken die aan vele van de ideeën in dit proefschrift ten grondslag
liggen. En voor Nabokov’s Sebastian Knight, dat hij me ergens in het
voorjaar van 2004 toeschoof.
Dit proefschrift heeft haar bestaan direct te danken aan de projecttekst
geschreven door Danny Praet. Het FWO-project werd door hem voorzien
van de titel “Het leven van Apollonius van Tyana, door Flavius Philostratus.
Literaire allusie en compositorische eenheid, literair spel en ideologische
ernst”. Hoewel het proefschrift zich vooral concentreert op het eerste lid van
de tweedeling, dekt de projecttitel nog steeds wonderwel de lading: of hoe
spel toch ernstig kan zijn en worden genomen. Verdere dank en waardering
voor zijn intellectuele veeleisendheid, collegiale loyaliteit, gezonde afkeer
van postmoderne (“po-mo”) mistgordijnen en gezonde voorkeur voor
degelijke spijs en drank.
Ook Marc Van Uytfanghe wil ik bedanken voor zijn bijdrage in de
maandelijkse leessessies en de inspirerende discussies die volgden op dit
gezamenlijk doorploegen van de tekst. Stelios Panayotakis en Graeme
Miles wil ik bedanken voor hun stimulerende aanwezigheid. Verder ook
dank aan Luc Van der Stockt, Jaap-Jan Flinterman en Gerard Boter voor de
allerhartelijkste inter-universitaire samenwerking.
Dank, verder, aan collega’s Yanick Maes (omwille van de intellectueel
stimulerende discussies bij de koffie-automaat), Koen De Temmerman
(klasgenoot, doctoraal lotgenoot en belichaming van de behulpzaamheid),
Pieter Borghardt (nijvere buurman en no-nonsense narratoloog), en de leden
van de vakgroepbadmintonclub “De Plezierige Pluimpletsers”.
Tenslotte wil ik de volgende mensen bedanken: Jeroen, Thomas & Heleen
en alle leden van vzw MambocitoMio voor de vriendschappelijke steun en
aanmoediging. En in het bijzonder: Guinevere, Wouter en Alice voor hun
aandachtige correctie van het proefschrift (het spreekt voor zich dat alle
onzorgvuldigheden geheel op rekening van schrijver dezes moeten worden
geschreven).
i

Voorwoord
“Met een luide kreet sprongen wij op hem toe
en sloegen onze armen om hem heen. De oude
was zijn listige kunsten niet vergeten, maar
eerst veranderde hij zich in een baardige
leeuw, toen werd hij een draak, toen een
panter, toen een groot zwijn. Hij toverde zich
om tot stromend water en een loofrijke boom.
Maar wij bleven standvastig en hielden hem
stevig omkneld. Toen de oude man eindelijk
genoeg had van zijn afschuwelijke
toverkunsten, begon hij te spreken en vroeg
mij: ‘Zoon van Atreus, wie van de goden gaf u
de raad een hinderlaag mij te leggen en met
geweld mij te vangen? Wat wilt ge? (τ(cid:31)ο σε
χρ(cid:31);) (Homerus, Odyssee IV 454–463,
vertaling Schwartz)

Het is in het meer recente onderzoek naar de Vita Apollonii (VA) bijna een
topos geworden om de ongrijpbare Proteus, de god met de vele gedaanten,
als metafoor te gebruiken, niet alleen, zoals Philostratus deed, om zijn
schimmige held Apollonius van Tyana te vatten, maar om diezelfde
metafoor ook toe te passen op de tekst zelf.
Vele hinderlagen zijn reeds gelegd om van deze tekst het antwoord af te
dwingen op de vraag die Proteus in de Odyssee zijn belagers stelt: τ(cid:31)ο σε
χρ(cid:31)?
Sinds de tweede helft van de derde eeuw leek de worsteling er lange tijd
één tussen een proteïsche en een transsubstantiërende godheid. Het moet
gezegd: deze laatste heeft intussen ruim 17 eeuwen de bovenhand gehaald
en bepaalde tot laat in de 20e eeuw het perspectief van waaruit de VA door
onderzoekers werd benaderd. James Francis verwoordt het zo:
The temptation to entertain the notion that Philostratus, perhaps in
some less deliberate way, was reacting to Christianity in developing
iii
his particular portrait of Apollonius is almost irresistible (J. A.
FRANCIS 1995: 84n1)
Zo werd de VA een tegenhanger van de Christelijke evangelies, een
interessante heidense paralleltekst, een uitdrukking van de laatantieke
religiositeit, een neopythagoreïsche aretologie of de biografie van een
θε(cid:31)ος (cid:31)ν(cid:31)ρ. En dat is de tekst (op de eerste kwalificatie na) ook. Maar een
proteïsche tekst zou geen proteïsche tekst zijn als het bij deze eerder
gewijde gedaanten zou blijven.
In de laatste decennia van de 20e eeuw is de tekst zich van haar meer
gesofisticeerde kanten beginnen tonen: de literaire opmaak werd niet langer
van de inhoud afgesplitst als een irrelevante uiterlijkheid, maar werd, onder
invloed van de groeiende historische én literaire interesse in de Tweede
Sofistiek, een legitiem onderzoeksobject. Mijn eigen worsteling met de
tekst, waarvan dit proefschrift de neerslag vormt, is aan deze evolutie
schatplichtig.

In het eerste hoofdstuk stel ik de proteïsche vraag “τ(cid:31)ο σε χρ(cid:31)”, maar hoor
als narcistische lezer slechts mijn eigen echo: τ(cid:31)ο σε χρ(cid:31)? Wat wil ik als
21e-eeuwse lezer van deze vreemde tekst? Na een problema-tisering van de
VA als ambigue tekst breng ik eerst mijn hedendaagse verwachtingshorizon
in kaart, onderzoek ik welke vragen we geneigd zijn te stellen en meer
bepaald, op basis van welke (modernistische en postmodernistische)
literaire en esthetische waardenschalen. Tenslotte stel ik de vraag in welke
mate we kunnen vermijden dat ons onvermijdelijke perspectivisme tot een
anachro-nistische lectuur van de tekst leidt.
In een tweede hoofdstuk wil ik enkele stappen terug zetten om zo afstand te
nemen, zowel van het onderzoeksobject, de tekst in haar context, als van de
onderzoekspraktijk, de interpretatie. Het naturaliseringsmodel van Jonathan
Culler reikt ons een perspectief aan om zowel onze eigen interpretatieve
contingentie als die van ons onderzoeksobject, de tekst en de literaire
communicatie waar hij deel van uitmaakte, te benoemen als het product van
tijd- en cultuurgebonden conventies. Elke vorm van tekstproductie en -
gebruik (dus ook onze eigen interpretatieve praktijk) wordt door bepaalde
conventies gereguleerd: literatuur is als kunst altijd ook kunstmatig, en
nooit “natuurlijk”. Ze wordt natuurlijk eens ze op basis van
communicatieve, literaire en culturele conventies wordt genaturaliseerd.
iv