Ontwerpen aan de kust

64 Pages·2013·18.45 MB·Dutch

mobiliteitsafname Moby Dick Mobytick morfologie NAP
morfodynamiek mui
natuur oceaan
natmakerij naviloog Nehelennia Noordzee ocean farming
oeverwal omtoor Oosterschelde Oostzee opmerkeli
tendgymnastiek ontwerp
fauna en –flora opwas oude duinen paal 0 Pampus panorama Mesd
paalworm
NAi Uitgevers
Parnassia Peazemerlannen plan
paradigma patstelling perspectief pier pionier
lder poldermodel potpolder potvis Pythagoras quotu
priel quarantaine-eiland
abjerg Mile regressie rif ringvaart Roompot Rubjerg Knude Ruyte
Razende Bol
hiel de schoorwal SCUBA sedimentatie Skagen
saltspray Scheveningen schor
ikslee slufter SONAR Sont sprekende zeevogelnamen springt
Slochterenmeer
spronglaag Staatsbosbeheer Stelling van Amsterdam stormvloed
Stevin
rmvloedkering strand strategie stuifdijk Sylt ta
strandpaal strandwal stuifduin
actiek Tarsis Ter Heijde Terschelling Texel Tiengemeten toerisme toer-unit
terp
ansgressie uiterwaard vaart Valkenburg Van Dikshoorndriehoek
trekvaart Ontwerpen aan de kustvee
en Verdronken land van Saeftinghe VOC Vogelrichtlijn volle zee Voordelta vr
Naar zee!
horizon VVZ wadden Waddenzee walvis
Vrije Westen vrije zee Vijflandenpunt
watergeuzen waterschap werelddelta’s Westerschelde Westland Whitby
wantij
xerofobie xyloglyptiek yacht IJsselmeer zandhagedis zandloopkeve
Wind zand
zandsuppletie zeeculair
zandrivier zeecontainer zeefabeldieren zeegras
egroenten zeehond zeeklimaat zeekraal zeemijl zeepissebed zeereep zeeslan
zeespiegeldaling zeespiegelstijging zeevitrage zeevlam zeevonk zeeziekte
zoetwaterbel zoöplankton Zuiderzee Zuiderzeevereeniging ’t Zwin Zijpe
Reeds verschenen publicaties Scene, een kwartet ruimtelijke scenario’s voor Nederland
Ed Dammers, Hanna Lára Pálsdóttir, Frank Stroeken,
Leon Crommentuijn, Ellen Driessen, Friedel Filius
ISBN 90 5662 324 9
Energie is ruimte
Hugo Gordijn, Femke Verwest, Anton van Hoorn
ISBN 90 5662 325 7
NAi Uitgevers, Rotterdam
Ruimtelijk Planbureau, Den Haag
Atelier ‘Naar zee!’ Bart Bomas Luki Budiarto Duzan Doepel
Dieke van Ewijk Jan de Graaf Wouter van der Heijde Cleo Lenger
Arjan Nienhuis Olga Trancikova
Naar zee! Ontwerpen aan de kust
Inhoud Meer zee meer kust De wijsheid van Windroos 6 Oceanisch perspectief 6 Noordzees gezien 9 Kustiaal
bekeken 10 Deltaïsch gedacht 12 Naar een zeeklimaat 15 Het Vrije Westen Vrijheid 20 Maatschappelijk
verbreed: zandige stromen 21 Historisch verdiept: kostelijke kusten 25 Visionair verrijkt: archipelagische
proeftuin 28 Zelfredzame zee 32 Holland op zijn Langst Lengte 36 Maatschappelijk verbreed:
inventiviteit 37 Historisch verdiept: water met water 40 Visionair verrijkt: klimmen met de zee 44 Maakbaar
water 49 Het Hoge Oosten Hoogte 52 Maatschappelijk verbreed: rijzende zee 53 Historisch verdiept::
kaarten en bakens 57 Visionair verrijkt: leesbare lijnen 61 Laatbaar land 65 Het Kwelderspel Dromen 66
Veranderland 67 Drie kwartieren 66 Drie keer meer 68 Denken en doen 68 Meer Grevelingenmeer
Het Zuiderkwartier 73 Verzouten 75 Verbouwen 77 Verhalen 79 Verslikken 81 Vervullen 83 Vermaken 85
Epiloog 86 Meer Haarlemmermeer Het Middenkwartier 89 Verwateren 91 Verzanden 93 Verstuiven 95
Verdichten 97 Verbinden 99 Versterken 101 Epiloog 102 Meer Slochterenmeer Het Noorderkwartier 105
Vertrekken 107 Vervormen 109 Verzakken 111 Verhogen 113 Verwisselen 115 Verwachten 117 Epiloog 118
Agenda 22120 Meer wijsheid128 Samenvatting ‘Naar zee!’ 132 English Summary 134Literatuur 136
Over het Ontwerpatelier 2002: ‘Naar zee!’ 140 De deelnemers van atelier ‘Naar zee!’ 142
De wijsheid van Windroos 6 Oceanisch perspectief 6
Onderstreepte woorden in de tekst verwijzen
Noordzees gezien 9 Kustiaal bekeken 10 Deltaïsch gedacht 12
naar het lexicon, vanaf pagina 20.
Naar een zeeklimaat 15
Meer zee meer kust
6 De wijsheid van Windroos In het midden van de meer zee en kust voor even zoveel geluk?
Noordzeedrijft, volgens de maritieme kaart, een Dit hoofdstuk vormt in vier stappen een opmaat
eiland. Zijn naam is Windroos, waar het altijd waait. naar drie denkbeeldenhorend bij deltaficatie. Eerst
Zijn bestaan wordt vaak in twijfel getrokken, zijn wordt vanuit een mondiaal gezichtspunt het belang
kustlijn zelden gezien. Toch is dit eiland bij iedere van de zee beschreven: kustlanden delen uitdagende
zeevaarder bekend. De verwanten van Windroos sie- opgaven. Dit vraagt vanuit een oceanisch perspectief
ren immers elke maritieme kaart. Windroos is een fic- om een nieuw soort planologie. Vervolgens wordt
tieve plek, bewoond door Noordzeelanders; een de Noordzeebelicht. Deze historisch rijke zee dreigt
gezelschap van inventievelingen. Ze leven met het te verarmen in betekenis. Daarom eindigt het deel
ritme van het tij. Zanden zout, mist en wind, helm- over de Noordzee met een pleidooi voor een plano-
grasen haringpassen vanzelfsprekend in hun woor- logie van verlangen in plaats van belangen. Na de
denschat. Ze zijn vertrouwd met de grillen van de zee is de kust het volgende onderwerp van aan-
ondiepe zee en roemen het bezonken reliëf van haar dacht. Deze blijkt in de loop der tijd te zijn verkort.
karakter. Noordzeelanders leven in een zeeklimaat, In ‘Deltaïsch gedacht’ komen zee en kust samen
ze kennen een weidse horizon. Hun wereldoriëntatie als delta. Door de kustlijnverkortingis de delta
is benijdenswaardig panoramisch, hun blik jaloers- gefixeerd geraakt. Dat strookt niet langer met de
makend oceanisch. voorgestelde nieuwe planologie, gebaseerd op
Het oceanisch perspectiefvan de fictieve Noordzee- verlangen. Een nieuwe omgang met zee en kust is
landers strekt tot lering voor een groeiend aantal nodig. Geografisch-specifiek betekent dat voor
kustbewoners. Vandaag de dag wonen er net zoveel deze streken: intensivering van de deltabelevenis.
mensen in kustgebieden als er halverwege de twin- Deltaficatie dus, een paradigmawending. Dit traject
tigste eeuw mensen op de wereld woonden. Prog- vertrekt van Windroos, bezoekt de drie amfidrome
noses, zoals die van de UNESCO, zeggen dat over punten, dan het Vijflandenpunt, vervolgens de bult
dertig jaar 75 procent van de wereldbevolking van Texel, om via het sluitgat van de Afsluitdijkweer
binnen zestig kilometer van zee leeft. Als de kust in op Windroos thuis te komen.
die periode uit het oogpunt van veiligheid wordt
bekort en de wereldbevolking exponentieel groeit, Oceanisch perspectief Zee bedekt meer dan zeventig
krimpt de kust. Meer mensen, minder kust. Minder procent van de wereld. Het is een oceanische ruimte,
kust per inwoner. Bovendien veranderthet klimaat: één geheel, dat ooit werd verdeeld in ‘Zeven Zeeën’:
het wordt warmer, zeeën zetten uit, hun spiegels de noordelijke en zuidelijke Atlantische Oceaan,
rijzen, meer zee. Dat kan een gevaar, een bron van de noordelijke en zuidelijke Pacific, de arctische en
ongeluk zijn, wanneer oceanische stormen de vast- de antarctische Poolzee en de Indische Oceaan. Ze
goedbelangen op het land bedreigen, wanneer ze werden voor het eerst in kaart gebracht door ‘ont-
mensen verdrinken. De mobiliteit neemt toe, ook op dekkers’ als Columbus, Magalhães, Tasman en Cook.
zee, zodat het risico op aanvaringen navenant groeit: Deze reizigers keerden terug met avontuurlijke ver-
nog meer gevaar. Toch is de zee ook een vriend. Zo halen. Op hun kaarten tekenden ze de lonkende
wordt hij steeds vaker aangemerkt als potentieel horizon van elke pas ontdekte kust. Desondanks
wingewest voor duurzame energie. Zee en kust zijn bleven de meeste mensen thuisblijvers, landrotten,
daarnaast het territoir van een groeiende belevenis- beladen met een continentale blik. Een blik waar-
economie. Meer mensen willen de zee intenser bele- door de mens deze planeet ‘Aarde’ is blijven noemen,
ven. Dat betekent: meer zee, meer doorleefde zee. ondanks zijn aquamarijne kleur. Zou die aarde niet
Dit alles vraagt een nieuwe omgangsvorm met zee beter ‘Oceaan’ kunnen heten? Het zou een waardige
en kust. Welke strategiewijst de weg? naam zijn voor deze globe in haar meest indruk-
Atelier ‘Naar zee!’ presenteert een antwoord: een wekkende vorm. Een louter continentaal perspectief
strategisch conceptgenaamd deltaficatie, gebaseerd schiet tekort om deze wereldzee te vatten. Een alter-
op het werkwoord deltaficeren. Het is een vorm van natief is gewenst: het oceanisch perspectief, denken
veranderingsgezind denken, gericht op proefonder- vanuit zee.
vindelijk handelen in de delta die Nederland is. Als Het jaar 1998 was het Jaar van de Oceanen, uitge-
woord is deltaficatie een samenstel van het Griekse roepen door de Verenigde Naties. Het epicentrum
delta, dat een geografisch verschijnsel naar zijn vorm was Portugal, het kustland waar Europa ooit zijn
benoemt – een driehoek, het wiskundige symbool urbane oriëntatie verruilde voor een maritieme.
voor verandering – en van ficatie, als in disneyficatie, Locatie: de havenstad Lissabon. Daar aan de oever
van het Latijnse facio(feci, factum), dat maken, tot van de Taag werd op een wereldtentoonstelling
iets maken betekent. Kern van dit concept is dat het gepleit voor een rechtvaardige, uiteraard duurzame
zee en kust opvat als ruimte, een doorleefd zeeruim. houding jegens de zee. Daar werd door veel landen
Het ontleent zijn motieven niet aan een statische uitgesproken dat de mariene rijkdom – het zee-
opvatting van geografie – aardrijkskunde – maar aan kapitaal – een gemeenschappelijk goed is. Het
een dynamische opvatting van ruimte. Dat zeeruim behoort een ieder toe, ook minder bedeelde landen.
is een constellatie van geo- en biofysische processen, Verdeel daarom de oogst eerlijk: olie uit de diepzee
van stromen zoals eb en vloed. Deze constellatie bijvoorbeeld of windenergie en biomassa. Beproef
werd eeuwenlang bespeeld door mensen, geculti- mariene technologie ecologisch gewetensvol.
veerd, ook mentaal. Hoe dit beweeglijke krachten- Streken die voor hun levensonderhoud bouwen op
veld ook in de toekomst zo te cultiveren dat het de visvangst: schep ze niet leeg. Bedenk een fatsoenlijke
Nederlandse delta dienstbaar is? Hoe een houding reisethiek om de verleidelijke schone kusten en de
Wereldsteden aan zee
te kiezen waarmee de intrinsieke krachten van zee stille, maar kwetsbare wereld van wrakken en ver-
Oceanisch perspectief en kust worden benut voor de bewoners van delta’s? dronken steden te beschermen. Deel nieuwe inzich-
Meer zee lijkt een feit. Maar kan het, anders dan ten uit bijvoorbeeld het Global Ocean Observing
7 vrees, ook uitdrukking van verlangen zijn? Tien keer System, kortweg GOOS, dat binnenkort werkzaam is.
8 Dit levert straks een schat aan oceanische informatie, lende overheden, waaronder de nog prille Europese
geschikt voor onder andere nauwkeurige weers- gremia, die op democratische wijze zoeken naar
voorspellingen. Eiwitrijk voedsel, schone energie, eenheid. Deze eenheid, als een palet van verschei-
zuiver drinkwater, huisvesting, veiligheid, betamelijk denheid, zou op zee kunnen beginnen. Daar zijn
betaald werk, goede scholing, snelle hulp in tijden begrippen als Vrije Zeeen Onschuldige Doorvaart
van natuurrampen: het zijn basale doelen. Deel gemeengoed. Ze bieden wellicht voeding aan een
vooral verbeeldingskracht om deze te bereiken. Dit oceanische ruimtepolitiek, die verder gaat waar
is de uitnodiging van de Verenigde Naties, ook aan Hugo de Groot begon. Hij stelde: res nulliae, mare
Nederland deltaland: zo we ‘ontwikkelingsplano- liberum, de zee is van niemand, hij is vrij. Zijn stelling
logie’ wensen te bevorderen, laten we dan die mon- kan een nieuwe wending krijgen: de zee is van
diale doelen beschouwen als solidariteit. Laten we niemand in het bijzonder; hij is van iedereen. Geen
dat engagement tot ‘merk’, tot geestesmerk promo- niemandsland dus, maar iederszee. Want zee en
veren, om een historisch leenwoord in herinnering kust zijn bij machte, zo leert de Franse historicus
te roepen. Dat is een vorm van stijl, sustainable style. Braudel, om een zekere culturele eigenheid te
Naast dit pleidooi voor een rechtvaardige zee toon- scheppen. Ook de Noordzee schept een ‘cultuur’,
de ‘Lissabon’ ook de doorleefde zee. Die zee her- een Noordzeewereld, een kring van mensen, dieren
bergt een schat aan onstoffelijke waarden. Hij is het en planten die klimaat, tijd en ruimte delen. Dat
toneel van de utopische verbeeldingskracht die als geldt in het bijzonder de besloten zeeën van Europa.
concrete gedaante veelvuldig het verschijnsel eiland Ze vormen grote openbare ruimtes. Atelier ‘Naar
koos, zonder zich overigens uit te laten over de geo- zee!’ beschouwt ze als pleinen of parken, zeepleinen,
grafische ligging ervan: nergensland. Inderdaad zeeparken, publiek domein.
gedroomde eilanden, maar ook verzonnen tochten Atelier ‘Naar zee!’ ambieert de evocatie van wat
en dito sprookjes: geofictievan niveau. Dit literaire de wereld als zee schenkt: zowel voorraden als asso-
genre werd verbeeld, vaak ook in prachtige mari- ciaties, zowel stoffelijke schatten als kunstzinnige
tieme cartografie. Naast de zwaarwichtige vraag- waarderingen. Zo’n soort mare-logiebeschouwt,
stukken van duurzaamheid erkende ‘Lissabon’ ook als nog jonge scheut aan de planologische stam, de
de vrolijke, luchtige kant van de zee. De zee is soms oceanische ruimte op veranderingsgezinde wijze.
zelfs vermakelijk. Ook dat inspireert. Want hoe Was de zee in de episode van het kolonialisme een
pover acteert de planologische professie in vergelij- marsveld, en leek diezelfde zee na de Koude Oorlog
king daarmee. Te vaak is ze slechts in conclaaf met als arena ontmanteld, de richting waarin de wereld-
zichzelf, en als de kring wordt verruimd, dan met zee thans koerst, is verre van zorgeloos. Toch is onze
beroepsbehartigers van verzonnen burgerbelangen. inzet Meer zee meer kustoptimistisch. Het zeeruim
Maar vindt het planologisch bestel nog een bestaans- biedt tal van kansen om profijt te trekken van de
grond in het maatschappelijke debat? Die primaire spanning tussen mondiale stromen en de betekenis
vraag klemt des te meer, nu planologie naast haar van plekken, zoals eilanden of havensteden. Reden
werkzaamheden op het land, een nieuw domein te meer om, aan de vooravond van een nieuwe wed-
betreedt: de zee. Welke maatschappelijke rol kan die loop op de zeeën, de vraag te opperen: hoe ziet een
discipline daar spelen? Als neutrale manager, als juri- Eerlijke Zee eruit? En in dat licht: welke gevolgen ver-
dische autoriteit of als aanstekelijk verteller? Wat ons oorzaakt een klimaatverandering, waar en voor wie?
betreft als die derde figuur. Dichten historici vorm Wie bezit straks de nieuwe bronnen van energie?
toe aan een disparate reeks van feiten, ontwerpers Wie kan en mag mobiel zijn? Vrij reizen voor wie?
denken net zo selectief. Schrijft een historicus verha- Voor bootvluchtelingen, verstekelingen of alleen
len over een geconcipieerd vroeger, ter verdieping voor recreanten en toeristen? En als de belevenis-
van een telkens opschuivend heden, zo ontwerpt de economie welvaart én welzijn brengt, waar dan?
planoloog een geconcipieerd straks, ook als concept. Wie draagt de lasten van het accelererend toerisme,
Klaarheid brengen in een spectrum aan kansen, dat en van de global reachvan die uitdijende belevenis-
is het oogmerk. Wat zo’n concept niét is: een extra- economie? Een eensluidend antwoord op die vragen
polatie. Het is geen voorspelling. Wat het zeker niet geeft dit boek niet. Toch gaat Atelier ‘Naar zee!’
is: een plan. Het is geen blauwdruk die om uitvoering dergelijke vragen niet uit de weg. Immers, ze zijn
vraagt. Concepten tonen voorbeelden, doordachte bepalend voor de toekomst van de zee. Het zijn
verzinsels, bespiegelingen vooraf, die uitdrukken hoe wereldvraagstukken, uitdagingen voor alle kust-
een ‘land’ zich rekenschap geeft van ‘toekomst’. Hun bewoners op weg naar een Eerlijke Zee. Die weg
kracht ligt in een welomschreven wensbeeld dat aan begint dicht bij huis: bij de Noordzee.
een concreet plan voorafgaat. Ze beogen een kriti-
sche gezindheid, betrokkenheid. Ter verrijking van Noordzees gezien De beweeglijke Noordzeebezit
datzelfde steeds opschuivende heden. Dergelijke drie onwrikbare punten. Het zijn de amfidromieën,
concepten kunnen nooit het werk zijn van een disci- plekken waar het verschil tussen eb en vloed nul
pline alleen. Zeker niet van de planologische.Het meter bedraagt. Rondom deze punten, waar niet de
wordt daarom tijd voor nieuwe allianties, waarin tijd, maar het tij stilstaat, bewegen zich de zeestro-
kunstenaars en wetenschappers, historici en filoso- men. Wie bij zo’n amfidromie voor anker gaat en op
fen, schrijvers en ontwerpers zich rechtstreeks uiteen- de einder let, ziet de zee elke zes uur rijzen en weer
zetten met diegenen die zij zelf willen zijn: wereld- dalen. Bij vloed stijgt de panoramische horizon en
burgers, kustbewoners van een doorleefde zee. komt dichterbij. Het schip ankert als in een zeedal,
Kan de zee bijdragen aan het geluk van haar om- een amfitheater. Met afgaand tij zinkt de horizon
wonenden? En als er meer zee is, is er dan ook meer naar beneden. De amfidromie wordt de top van een
geluk? Meer zee meer kust: het klinkt eenvoudig, waterheuvel, een uitzichtpunt. Het panorama is
maar het verwoordt een appèl aan de bewoners van immens: overal zee.
9 elk continent. Een appèl vooral ook aan de verschil- De Noordzee vormt een belangrijke schakel in de
10 wereldeconomie: een scharnier van Europa. Het is – waar de kust is herontdekt – voor de Vlaamse
een relatief kleine zee met een gemiddelde diepte stedenruit met zijn 67 kilometer kust en voor de
van 95 meter. Toch beschikt deze zee over een Hollandse deltametropool waarin de delta nog
imposante onderwaterwereld vol stroming en leven, nauwelijks een rol speelt? Of is de toekomst aan het
waarin intensief gevist wordt op haring, tong, schol noordelijk deel van de Noordzee? Want als de pool-
en kabeljauw. Via de verkeerswegen op de Noordzee kap smelt, dan wordt de noordelijke doorvaartwaar-
wordt Europa voorzien van grondstoffen en produc- voor Barentsz. het leven liet, als vanzelf gebaand.
ten. Per jaar varen er op de Noordzee honderd- Verschuift dan de Noordzee noordwaarts, wordt
duizenden schepen. Op boorplatforms wonen en het noordelijk gedeelte scharnier van Europa?
werken duizenden en boven de Noordzee ligt het Het Nederlandse deel van de onstuimige Noordzee
drukste luchtruim van alle wereldzeeën. Jaarlijks is inmiddels ook op beleidskaarten van de ruimtelijke
worden met 170 duizend burgervluchten, miljoenen ordening verschenen. Het dreigt een landsdeel te
reizigers boven dit kruispunt van bestemmingen ver- worden dat gewoontegetrouw in ruimtefuncties
voerd. De Noordzee is in fysieke zin een drukke zee, verkaveld en dan beheerd wordt. Alsof het ver-
en ook in metafysische zin is die zee vol; betekenis- trouwde planologisch instrumentarium naadloos
vol. Rondom en offshore wonen en werken mensen, past bij een zeeruim waarvoor nog nauwelijks ruim-
ze besteden er hun vrije tijd. Er gelden rechten en telijke hypothesen zijn geformuleerd, waarvoor zelfs
regels, zeerechten en zeeregels. De zee schenkt de passende begrippen nog ontbreken. Hier is een
mogelijkheden tot handel en ontwikkeling, is een ruimtepolitiek gewenst die zich verlegt van belangen
bron van welvaart. Toch is de Noordzee voor velen naar verlangen. Zee en kust vormen een grootse
een onbekend terrein, terra incognita. openbare ruimte die, hoe vluchtig ook, pleisterplaats
Door de eeuwen heen kreeg die Noordzee tal van is van een gedeeld geheugen, een bron van jeugd-
duidingen. Was hij in de zeventiende eeuw nog het herinneringen. Zee en kust staan voor indrukken van
brandpunt van een maritieme wereldhandel, gaan- schoonheid en huiver. Ze bieden ervaringen die zelfs
deweg de achttiende eeuw verbleekte de Hollandse hen beroeren die meer houden van bossen, bulten
koopvaardijvlag. In de Oostzee, zo met de Noordzee en bergen.
verbonden, namen de Denen het heft in handen.
En Engeland, uitvinder van het begrip colonialism, Kustiaal bekeken Texelheeft een bult. Het is een
oriënteerde zich steeds Atlantischer. Toen in de heuvel van keileem, zijdelings opgeworpen door
negentiende eeuw het continent industrieel ont- het dikke pak landijs dat hier ooit kruiend voorbij-
waakte, met name in Duitsland, bestond de door- schoof. Dankzij zijn bodemsamenstelling vormt
leefde Noordzee natuurlijk nog steeds, maar niet deze plek een van de vaste punten in een naar zijn
meer als hoofdrolspeler. De Hollandse havens wer- aard beweeglijke kustlijn. Die kustlijn wordt opge-
den doorvoerhavens, van grondstoffen oostwaarts spannen tussen de rots van Cap Gris Nez in Frankrijk
en van emigranten westwaarts. Het overkwam de en de klif van Skalligen boven Esbjerg. Vrijwel exact
Noordzee, in de twintigste eeuw vervallen tot non- in het midden van die langgerekte lijn, ligt de hoogte
place. Zeker: nog steeds fysiek gevarieerd en econo- van Texel. Als deze onverzettelijke bult kon spreken,
misch van eminent belang, maar toch miskend. dan vertelde hij van een geleidelijke zeespiegelrij-
Mentaal gedegradeerd tot een consumptiezee, zing, elke eeuw een paar decimeter. Hij sprak van
transportroute, visvijver, waterplas. Misschien wordt zand dat met wind en water langzaam noordwaarts
de zee op die ene warme dag in Nederland nog reist. Hij zou generaties memoreren die dijkenbouw-
gewaardeerd voor een verfrissende duik, maar in den, die schermen plaatsten om de Vliehors van de
de harten van velen is de Noordzee al lang verruild wind te vangen, die havens groeven als Nieuwe Diep.
voor een warmere, zuidelijkere zee. Hij zou verhalen van schepen in stormgeweld, of
Toch gaat de toekomst van de Noordzee al zijn juist door blakteop de Rede van Texel tot wachten
omwonenden aan. Het hart van deze zee, de plek gedoemd. De bult sprak van het altijd wisselende
waar de zeegrenzen van Engeland, Nederland, spel van licht en schaduw op het water, geroemd
Duitsland, Denemarken en Noorwegen elkaar raken, door schilders.
symboliseert het gemeenschappelijk goed van de Wat is kust? Is het de haardunne scheidingslijn van
Noordzee. Deze potentiële vijfsterrenlocatie is zelfs schuimend zeewater en land? Is het een gebied waar
bijna een Vijflandenpunt, epicentrum van een de vorm van het land verwijst naar zee of is het de
Noordzeecultuur. Om dit mathematisch ideaal te streek waar een zeeklimaat heerst? Is het een streep,
realiseren volstaan enkele minieme grenscorrecties. een strook, een band, een zone of een vlak? Vragen
Dan wordt het een plaats van gedeeld verlangen, zonder eenduidig antwoord. Waar ‘kustlijn’, gemar-
ergens ver voorbij de horizon. Het Vijflandenpunt keerd door de Rijksstrandpalenlijn, ieder nog helder
maakt kustlanden bewust van hun oceanische ruim- voor ogen staat, daar is het fenomeen ‘kust’ grenze-
te. De Noordzee wordt dan misschien weer een loos. Voor een geofysicus begint de Nederlandse
wereldzee. Dat biedt kansen voor een nieuw soort kust misschien al ten westen van Utrecht, terwijl een
maritiem toerisme. Laten we putten uit de narratieve schilder pas aan kust denkt in het zicht van de
schatkist van zee en kust. De waarde van deze her- duinen. Een zeevaarder weet dat hij in kustwateren
ontdekte geografie is van onschatbare betekenis. is, wanneer hij ondiepten ervaart en er land aan de
Wat is dan de toekomstwaarde van de Noordzee? horizon opdoemt; als het land op de horizon valt,
Wordt het zuidelijk deel een cruciaal zwaartepunt zegt men op zee.
van een handelseconomie, zoals in de zeventiende Het begrip kust wordt sterk afhankelijk van de
Drukste zee ter wereld
eeuw? Of juist niet, wanneer Europa zich opsluit in belevinggedefinieerd. De wetenschap kan geen
Vijflandenpunt een naar binnengekeerd vasteland? Festung Europa? universele grenzen aangeven waar kust begint en
Wat is het belang van de zee voor grootstedelijke ophoudt. En dat is prima. Het laat ruimte om kust
11 netwerken als Londen met Zuid- en Oost-Engeland als een eigenschap te beschouwen. Zodat het niet
12 in de eerste plaats een geografisch vastgesteld object den. In welingelichte kringen circuleren verschillende
is, bijvoorbeeld de zone tussen min twintig meter ‘officiële’ cijfers. Volgens de Amerikaanse CIA is de
NAPen twintig kilometer landinwaarts, maar veeleer Nederlandse kust 451 kilometer lang. Maar als de
subject. Kust bestaat bij de gratie van interpretatie. Oppertoezichthouder, zeedrost van het Nederlandse
Kust is vanuit dat oogpunt een beleving van ruimte: waterbeheer, Rijkswaterstaat het bij het rechte eind
de beleving van het grensgebied tussen zee en land heeft, dan is de kustlengte 376 kilometer.De lengte
– fysiek, sociaal en mentaal. Dat grensgebied kan van alle Noordzeekusten samen bedraagt ongeveer
tal van vormen aannemen. Zo bestaan er rotsige, zestig duizend kilometer. Voor elk van de 240 miljoen
zandige, grillige en rechte kustlijnen. De kustlijn van bewoners in de stroomgebieden rondom deze zee,
de laaggelegen streek ten zuidoosten van de Noord- betekent dat het kostelijke bezit van gemiddeld
zee, waar ook Nederland toe behoort, koos de vorm 25 centimeter kustlengte. Elke Noordzeelander heeft
van een delta; een streek waar zee en rivieren elkaar blijkbaar recht op circa één voet kustlijn. Dit staat in
ontmoeten. De beleving van die delta, die kust, is schril contrast met de gemiddelde kustlengte die een
cultuurgebonden en verandert in de tijd. De toe- Nederlander vandaag de dag tot zijn beschikking
komst van deze deltakust is ongewis, maar dit staat heeft. Elk van de zestien miljoen laaglanders is
vast: hij is van oudsher in beweging. slechts bedeeld met een schrale tweeëneenhalve
Toen kort na de laatste ijstijd het klimaat opwarm- centimeter kust: geen voet maar een schamele
de, steeg de zeespiegel meer dan honderd meter en duim. Tien keer minder dan het gemiddelde van
kroop de kustlijn van de Noordzee gestaag richting de bewoners rond de Noordzee.
zuidoosten. Soms ging het ook catastrofaal snel.
Een mythische overstroming, de Cymbrische vloed, Deltaïsch gedacht De Afsluitdijk is een vrijwel kaars-
vaagde Doggersland van de kaart. Nu is het de rechte streep die tot de zee lijkt te zeggen: tot hier
Doggersbank. Wie er zijn netten uitgooit, vindt en niet verder. Aan de ene zijde klotst tijloos het
mammoettanden en de resten van mensen die over- zoete, grijsgroene water van het IJsselmeer en aan
vallen werden door het water. Na de doorbraak van de andere zijde golft het veelkleurige Waddenwater.
het Kanaal, zo’n zesduizend jaar geleden – voor de Precies daar waar op 28 mei 1932 een vrouw als
Noordzee en zijn kusten een uitzonderlijke gebeur- eerste haar overstap waagde tussen Noord-Holland
tenis – vestigden mensen zich permanent op de en Friesland, verrees in 1933 een gedenkteken voor
droge delen van het moerassige kustland. Terwijl de afsluiting van de Zuiderzee. Een sobere toren,
in zonniger regionen een Grieks zeerijk – een ontworpen door architect Dudok, dwingt de bezoe-
Thalassocratie – opbloeide rondom de Middellandse ker om eerst het meer te aanschouwen. Pas na een
en Zwarte Zee en terwijl Pythagoraszijn Stelling inspannende klim wordt hem het uitzicht over de
bedacht, het abc van de driehoeksmeting, was de Waddenzeegegund. Het weidse perspectief stemt
Noordzeekust het rijk der Friezen. Ze spraken Noord- tot denken. Het gebouw kiest een schaalsprong: laag
zeegermaans (Ingweoons), hun Noordzee heette de bij het zoete water lijkt de zee buitengesloten, maar
Friese, later ook wel de Germaanse zee. Hun huizen vanuit een hogere positie is daar zee, delta.
stonden in duinen of op handgemaakte aarden De meest treffende naam voor het kustgebied aan
heuvels – terpen– waarop ze bij hoogwater bivak- de zuidoostelijke oevers van de Noordzee is delta.
keerden. In de loop der tijd wisten de laaglanders Vanuit zee beschreven: een laaggelegen streek waar
steeds grotere percelen van de zee af te schermen. Noordzee en rivieren – Rijn, Maas, Schelde, Vecht,
Grenzend aan de Noordzee en aan een welvarende Eems en inmiddels verdwenen soortgenoten – ineen-
delta, werd dit randschap een gordel van handels- grijpen. Hier heeft land noch water de overhand, ze
steden zoals Hanzestad Kampen of stapelmarkt zijn voortdurend in samenspel. Stranden, slikken,
Amstelredamme. schorren, duinen, geulen en prielenaan de zeezijde
Om have en goed te beschermen tegen over- en strandvlaktes, donken, lagunes en waterrijke
stromingen werden dijkengebouwd en dammen veenmoerassen landwaarts. En mensen, steeds meer
geplaatst. Het werden beproefde middelen, tot mensen. Zij die dit ‘kneedbare’ amorfe land eerst
het uiterste getest, maar niet altijd berekend op aarzelend doortrokken, wisten van het water.Ze
de kracht van de zee. Stormvloedenals de Sint hebben het land vervormd, vergraven, verdronken,
Elisabethsvloed of de Sint Felixvloed braken door verdroogd, verarmd, verrijkt en verzilt. Hoe ook, ze
de kustlijn en hervatten het werk dat hen werd hebben het landschap dat ze betraden, veranderd.
belet: het landschap vervormen. De deltabewoners Een onwaarschijnlijk divers repertoire aan kunst-
reageerden op deze vrijpostige zee. Ze kwamen op grepen, een beschavingsgeschiedenis die een
een historische tweesprong: accepteren dat de delta culturele schat vertegenwoordigt, groter dan de
beweeglijk is of het gevecht aangaan met de zee. stoffelijke resten die er van zijn overgebleven.
Een oceanisch of een continentaal perspectief. Ze Uiteraard zijn de molens van Kinderdijk, het oude
kozen voor het laatste: de zee werd teruggedrongen, eiland Schokland, de Beemster of de Stelling van
de kustlijn verkort. Een kortere kust kon immers Amsterdam, wonderen van techniek. Echter, meer
gemakkelijker tegen de zee worden verdedigd, zo nog dan deze relicten dient het repertoire van de
was de gedachte. Een triomf van dit continentale achterliggende tactiekenbij UNESCO voorgedragen
denken is de Afsluitdijk. Hiermee werd de Zuyderzee te worden als werelderfgoed. Maar bovenal zijn de
een IJsselmeer. Na de stormvloed van 1953– alsof betekenissen die deltabewoners aan hun ruimte
het de laatste natuurramp zou zijn tot Dé Ramp hebben toegedicht – in de vorm van een woorden-
verklaard – bezegelde het Deltaplande kustlijn- schat – van waarde. Dat lexicondient gekoesterd te
verkorting: de lengte van de Zeeuwse kustlijn was worden.
van achthonderd kilometer teruggebracht tot Delta’s zijn er in veel varianten. Hoe verschillend
tachtig. Tien keer korter dus. ze ook zijn, delta’s bestaan altijd uit drie parallelle
13 De exacte lengte van de huidige kustlijn is omstre- stroken tussen de beide rivierarmen die hun drie-
14 hoekige vorm begrenzen. Van zee naar land gekeken plaats: ruimtebeléving. Zeker: beleving is groeps-
eerst een gebied van de kustzee. Getij, wind en gebonden en efemeer, maar het is reden temeer
golvenveroorzaken hier sedimentatieen erosie. om niet statisch over deze delta te denken. Ruimte-
Dan een tussenzone van waterland. Hier vormen beleving kent in de Lage Landen een rijke geschie-
zee en rivieren een fijn vertakt waternetwerk. Ten denis van veranderingsgezind denken, door proefne-
slotte een zone die taps toeloopt in een punt waar mingen gesteund. Echter, juist die typisch deltaïsche
de rivierenwaaier splitst vanuit de hoofdstroom, op intentie is geleidelijkin een impasse verzeild geraakt.
de rand van het droge land. Deze drievoudige kust- Kustlijnverlenging wil dat doorbreken. Het gaat op
streek is gekneed, laag op laag, als een boek. Elk tijd- zoek naar een proefondervindelijke houding. Noem
vak voegde een nieuwe laag, een nieuw hoofdstuk deze houding, deze geotude: deltaficatie, een strate-
met eigen kenmerken toe. Niet alleen verschilt het gisch concept, met als inzet Meer zee meer kust.
materiaal: klei, zand, veen, löss, keileem, evenzeer Tot op de dag van vandaag was het credo ‘maak
verschilt het verhaal van de cultivatie ervan. Het meer land’. Dit is gedacht vanuit een continentaal
narratief van dit leesbare landschap ligt niet vast. perspectief. Meer zee meer kustis daarentegen een
Het deltaland vernieuwt zich, voortdurend versleept wens, ontlokt door het oceanisch perspectief. Wie de
door golven en getij. Een delta, waar de Noordzee opdracht aanvaardt om Meer zee meer kustte
verslingerd is aan het land. maken, heeft een missie om kustbeleving te intensi-
Achter de duinen en dijken van deze delta neemt veren. Met andere woorden: schep meer kustbele-
het ruimtegebruik toe. Bevolkingsgroei, welvaart ving die tevens zeebeleving inhoudt: deltaficeer
voordelta kustzone rivierenwaaier Hinterland
en toenemende mobiliteit zorgen voor een steeds deze streek. Hoe dit te realiseren? De zee zelf neemt
zwaardere ruimteclaim. Met de jaren groeit de druk hierin het voortouw. Kijk op het wad, daar veroor-
op de kust en de zee, terwijl de kust almaar korter, zaakt het getij de meest markante ervaring voor
harder en ontoegankelijker wordt. Maar hoe groter Waddengasten: droogvallen en dan vervolgens weer
de druk, des te taaier de patstelling: zee en kust zijn natvallen. Elke dag maakt de zee er, vanaf laagwater,
in de greep van de ‘stelling van pat’. Niet in fysieke zes uur lang ‘meer zee’ om dan, vanaf hoogwater
zin alleen, de impasse is vooral van symbolische, – overigens in iets kortere tijd – urenlang ‘meer kust’
mentale aard. Hoe meer claims, hoe meer zee en te scheppen. Door zeespiegelrijzing kan het verschil
kust tot sectorale kostbaarheden worden verklaard. van eb en vloed zelfs nog groter worden. Hoe kan
Zee en kust worden geduid in versteende, enkel- daar gebruik van worden gemaakt? En als dit moge-
voudige concepten die strijden om het alleenrecht: lijk blijkt, welke kansen biedt dit voor de toekomst?
veiligheidsmiddel, buitengrens, Ecologische Hoofd- In de volgende hoofdstukken wijzen drie denkbeel-
structuur, vrijetijdslandschap, Exclusieve Economische den de weg: het Vrije Westen, Holland op zijn Langst
Zone. Het is dit interpretatieve getwist dat beklem- en het Hoge Oosten. Ze beogen Meer zee meer kust,
mend werkt. De kust krimpt, de zee boet in aan een project voor de lange termijn, te beginnen tussen
belang. Het is een ontwikkeling die geen recht doet nu en tweehonderd jaar. Een afrekenbare doelstel-
aan de dynamiek van de huidige samenleving. Een ling hoort bij deze tijd. Tien keer meer lijkt ons
turbulente en op belevenissen gerichte maatschappij gepast. Tien keer Meer zee meer kust.
strookt niet langer met een statische kust, strookt
niet met kustlijnverkorting. Zolang het denken over Naar een zeeklimaat Ruimtelijk beleid voor het
de Noordzee en de kust blijft uitgaan van het secto- vaste land is vaak gebaseerd op een worsteling van
cratische bestemmingsdenken, zolang planologie ruimtefuncties. In een bestuurlijk-politieke arena
niets méér is dan een afweging van strijdige belan- strijden de ‘ruimte-gladiatoren’ om grond. Ook de
gen, dan ontbeert deze kust elke uitdaging. Zee en huidige kust is een dergelijk slagveld, een resultaat
kust, gevangen in een patstelling. Elke zet is onmo- van met name mentale annexatie. Ver weg op zee
gelijk, niemand wint. lijkt vooral het recht van de sterkste te heersen; ‘de
Een wending is nodig. Atelier ‘Naar zee!’ doet een zee is van niemand’. Ruimtevragende activiteiten bij
openingszet: kustlijnverlenging. Deze tactiek rekent zee en kust, zoals militaire oefeningen, olie- en gas-
af met de zucht om zee en kust met dammen en boringen, energiewinning, visserij, kustverdediging
dijken, hekken en prikkeldraad, in te perken tot of ecologische bescherming gedragen zich inert als
een ingepolderd niemandsland. Kustlijnverlenging ze eenmaal verzekerd zijn van territoir. Hun pleit-
is meer dan een middel om de kustlijn fysiek langer bezorgers zijn er moeilijk toe te bewegen om zichzelf
te maken. Het kiest positie tegenover de notie kust- te relativeren, hun eigen vooronderstellingen te her-
lijnverkorting, koosnaam voor een eeuwenoud zien, die impliceren dat ‘natuur’ botst met ‘industrie’
paradigma– noem dat deltafixatie. Deltafixatie is en dat ‘verkeer’ niet bij ‘recreatie’ past, vormen ook
de strategie die duizend jaar lang een breed spec- blokkades om kansen te ontlokken aan het zeeruim.
trum van, op zichzelf waardevolle, tactieken in zijn De wens Meer zee meer kustvereist een wijziging
greep hield. Met als uitkomst: de kust werd korter, van de grondbeginselen van ons denken over ruimte-
eenvormiger en armer. Kustlijnverlenging, gedacht lijke ordening, een ander epistèmè, een ander para-
vanuit een oceanisch perspectief, staat voor een her- digma. Want ons oogmerk is niet méér ruimte voor
ijking van al die ontelbare werkwoorden waarmee zee en kust in strikt fysieke zin, zoals in het parool
de Nederlandse delta vorm kreeg. Het verlengt, ‘meer ruimte voor de rivieren’. Eerder is het een soci-
verandert en verrijkt de kust. aal project. Mensen verenigen zich ten dienste van
Kustlijnverlenging markeert een paradigmawen- een zaak. Eerst en vooral is het een mentaal en daar-
ding naar een nieuwe strategie: geen deltafixatie, mee intellectueel project, een klimaatverandering op
Opbouw delta
maar deltaficatie. Het fenomeen kust blijkt zo zélf weg naar een ander denkklimaat. Inderdaad: een
Deltafixatie naar deltaficatie sleutel tot de oplossing voor de patstelling te zijn. zeeklimaat. Het wil in de traditie van het geestrijke
Immers kust – geografisch specifieker délta – is, Holland van weleer – Holland op zijn rijkst is een zees
15 eerder dan een geografisch object, in de eerste Holland – op proefondervindelijke wijze kennis ver-
16 garen, deze toetsen en vervolgens weer verspreiden. hebben ook wij ons Noordzeelander gewaand, door
Dit zeeklimaat is een ontvankelijk klimaat, waarin het zeeklimaat geïnspireerd. Laat het eiland zich een-
kritische gedachtewisselingen een deugd zijn. Waarin maal vinden, dan doet de reiziger een ontdekking.
mogelijkheidszin de voorkeur heeft boven werkelijk- Vanaf zijn kust verschijnen meer eilanden aan de
heidszin. En waarin uiteindelijk die denkbeelden horizon. Windroos is niet alleen. Ook in de Baltische
prevaleren die mensen – de vraag is wie? – dienen. Zee drijft zo’n eenzaam eiland. De kaart van Olauf
Meer zee meer kustis een feit; immers de zee zet Magnus doet daarvan verslag. De Middellandse Zee
uit. Het is ook een verlangen. Vier woorden die uit- kent een mediterrane Windroos, kijk op de zeekaart
drukking geven aan een wens, maar ze laten het daar van Willem Barentsz. Wie Windroos heeft bezeild,
niet bij. Facta, non verba, daden, niet slechts woor- vindt er tien keer meer, in allerlei gedaantes. Het
den. Het is een project, een uitnodiging: maak meer eiland blijkt te behoren tot een geofictieve familie
zee en maak meer kust. Om te beginnen hier in deze die thuishoort in een isolario, een eilandenboek. Op
delta – de Lage Landen bij de zee. Een ruimtelijke elke bladspiegel een eenzaam eiland, geïsoleerder
opgave, maar dan wel opgevat als een culturele kan niet. Maar met elkaar vormen ze een archipel
opgave: maatschappelijk verbreed, historisch ver- – van pelagos: een zee vol eilanden. De schier onvind-
diept en visionair verrijkt. Meer zee meer kustis bare eilanden waar, denk aan het Avalon van Arthur,
hét project voor een deltaïsche beschaving die er de volgens een mythe gelukzaligen leven. Deze eiland-
komende eeuwen graag nog een beschaafde schep bewoners zijn gelukkig dankzij de zee die hen
bovenop wenst te doen. omringt. Dat verdient navolging. Hoe dan ook, op
Op Windroos zal het blijven waaien. In gedachten Windroos zal het blijven waaien, harder dan ooit.
Vrijheid 20 Maatschappelijk verbreed: zandige stromen 21
Historisch verdiept: kostelijke kusten 25 Visionair verrijkt:
archipelagische proeftuin 28 Zelfredzame zee 32
Het Vrije Westen
17