Ölüler Evinden Anılar - Fyodor Mihailoviç Dostoyevski

393 Pages·2008·1.76 MB·Turkish

by  Fyodor Mihailoviç Dostoyevski

Fyodor Mihailoviç
Dostoyevski
ÖLÜLER EVİNDEN ANILAR
BİRİNCİ BÖLÜM
Giriş
Sibirya’nın ücra köşelerinde, stepler, dağlar, geçit vermez
ormanlar arasında, bin, en çoğu iki bin nüfuslu, fakir, evleri
ahşap, iki kilisesi olan –biri kasaba içinde diğeri mezarlıkta–,
şehirden ziyade Moskova dolayındaki güzel köyleri andıran
tek tük kasabalara rastlanır. Birçoğunda emniyet müdürleri,
yargıçlar ve memur nüfusu oldukça kabarıktır. İklim soğuk
olmakla beraber, Sibirya’da memurluk hayatına genellikle
kolay ısınılır. Basit, tutucu bir halkı vardır; kurallar eski,
sağlamdır ve asırlar boyunca handiyse kutsallık kazanmıştır.
Memurlar haklı olarak kendilerini Sibirya eşrafı sayarlar;
bunların bazıları yerli ve kökleşmiş Sibiryalılardır, bazıları da
Rusya’dan, hatta birçoğu büyük şehirlerden gelmişlerdir.
Bunlar, atandıkları işle pek ilgisi olmayan aylıklara, iki kat
harcıraha ve istikbal için parlak ümitlere kapılarak gelirler.
Aralarında hayat bilmecesini çözebilenler hemen hemen her
zaman Sibirya’da kalır, orada seve seve yerleşirler. Sonraları
da birçok zengin ve faydalı ürün meydana getirirler. Fakat
aklı bir karış havada olanlar, hayat bilmecesini çözmeyi
bilemeyenler, Sibirya’dan çabucak bıkarlar, üzüntüyle kendi
kendilerine, buraya niçin geldiklerini sorarlar. Sabırsızlıkla üç
yıllık mecburi hizmet süresinin dolmasını bekler, hemen
sonra da nakilleri için uğraşmaya başlarlar; sonunda da
Sibirya’ya küfürler savurup onunla alay ederek pılı pırtıyı
toplayıp evlerine dönerler. Bu adamlar haksızdırlar: Çünkü
Sibirya’da yalnız memurluk bakımından değil, türlü
bakımlardan rahat, mutlu yaşanabilir. Bir kere iklim
fevkaladedir; gayet zengin, konuksever birçok tüccar, hali
vakti yerinde pek çok yabancı da vardır. Genç kızlar birer gül
gibidir, son derece namusludurlar. Av kuşları sokaklarda
uçuşur, avcıların üstüne kendileri konarlar. Haddinden fazla
şampanya içilir. Havyarı olağanüstüdür. Bazı yerler bire on
beş ürün verir… Sözün kısası, bereketli topraklardır. Ancak
faydalanmasını bilmek gerekir. Sibirya’da yaşayanlar da bunu
pekâlâ bilirler.
İşte, yerleşmiş göçmenlerden Aleksandr Petroviç
Goryançikov’a neşeli, halinden memnun, halkı gayet sevimli
ve kalbimde silinmez bir iz bırakan böyle bir kasabada
rastladım. Rusya’da soylu ve mülk sahibi olarak doğan
Goryançikov, karısını öldürme suçundan ikinci sınıf sürgün
ve kürek cezası yemiş, hükümetin verdiği on yıllık cezasını
uslu uslu çektikten sonra da K. şehrine yerleşmiş, sessiz,
kendi halinde yaşayıp gidiyordu. Civar bucaklardan birine
kayıtlı olmakla beraber, hayatını şöyle böyle kazanabilmek
için şehirde yaşıyor, çocuklara ders veriyordu. Sibirya
şehirlerinde sürgün göçmenlerden öğretmenlere sık rastlanır;
kimse de onları hor görmez. En fazla öğrettikleri şey, hayatta
pek gerekli olan ve bu öğretmenler olmasa, Sibirya’nın ücra
köşelerinde kimsenin ne olduğunu bilemeyeceği,
Fransızcadır. Aleksandr Petroviç’le ilk defa pek konuksever
emekli bir memur olan İvan İvaniç Gvozdikov’un evinde
karşılaştım; Gvozdikov’un çeşitli yaşlarda, gelecekleri parlak
görünen beş kızı vardı. Aleksandr Petroviç onlara, ders başına
otuz gümüş kapikten, haftada dört kere ders verirdi. Bu
adamın görünüşü bana ilginç gelmişti. Son derece soluk
benizli, zayıf, henüz yaşlı sayılmayacak, en fazla otuz beş
yaşlarında, ufak tefek, çelimsiz bir adamdı. Her zaman çok
temiz, alafranga giyinirdi. Onunla konuşmaya başladığınız
vakit, gözlerinizin ta içine dikkatle bakar, her sözünüzü de
üstünde düşünüyormuş, sorunuzla ona çözülmesi gereken bir
problem vermişsiniz ya da ağzından bir sır almak istemişsiniz
gibi ciddiyet ve saygıyla dinler, sonunda da kısa ve açık
cevaplar verirdi; ama cevabındaki her kelime öylesine ölçülü
olurdu ki, nedense birden huzursuzluk duymaya başlar,
sonunda bu konuşmanın bittiğine sevinirdiniz. Daha o
vakitlerde İvan İvaniç’ten onu soruşturmuş ve
Goryançikov’un düzgün, ahlaklı bir yaşam sürdüğünü, zaten
aksi halde kızlarına ders verdirmeyeceğini öğrenmiştim;
yalnız son derece içine kapalı, herkesten kaçan bir insanmış
ve gayet bilgili, okumuş olmasına rağmen hiç konuşkan
değilmiş, onunla bir sohbete girmek hayli güçmüş. Bazı
kimseler, Goryançikov’un düpedüz deli olduğu
kanısındaymış, ama bunu öyle büyük bir kusur da
saymazlarmış; hatta şehrin ileri gelenlerinin çoğu, Aleksandr
Petroviç’i korumaya, kendisi isterse dilekçe yazmada ya da
buna benzer işlerde kullanarak, ona faydalı olmaya bile
hazırlarmış. Rusya’da temiz, hem de hatırlı akrabaları olduğu
tahmin ediliyordu, ama sürüldüğünden beri onlarla bütün
ilişkisini kestiği, böylelikle kendi kendine kötülük ettiği de
ortadaydı. Goryançikov’un öyküsünü, yani evliliklerinin daha
ilk yılında kıskançlık yüzünden karısını öldürüp sonra teslim
olduğunu (bu yüzden cezası epey hafiflemişti) öğrenmiştik.
Zaten bu türden suçlar, daima bir talihsizlik sayılır ve acıma
duygusu uyandırır. Gene de bu garip adam ısrarla herkesten
kaçıyor, sadece ders vermek için insan içine çıkıyordu.
Önceleri ona özel bir ilgi göstermiyordum, ama zamanla,
nedendir bilmem, bende merak uyandırmaya başladı.
Goryançikov’da esrarlı bir şey vardı. Onu karşınıza alıp
sohbet etmek mümkün değildi. Gerçi sorularıma her vakit,
hatta bunu önemli bir ödev sayıyormuş gibi karşılık verirdi,
ama ben aldığım cevapların ardından başka bir şey sormaya
çekinirdim; üstelik bu gibi konuşmalardan sonra adamcağızın
yüzünde bir çeşit ıstırap, yorgunluk belirirdi. Hiç unutmam,
güzel bir yaz akşamı birlikte İvan İvaniç’ten dönüyorduk.
Birdenbire Goryançikov’u bir sigara içmek için evime
çağırmak aklıma geldi. Yüzünde beliren dehşet ifadesini tarif
edemeyeceğim, basbayağı afallayıp birtakım saçma sapan
sözler kekelemeye, sonra da bana nefret dolu bir bakış atarak
aksi istikamete doğru kaçmaya başladı. Şaşırdım. O günden
sonra Goryançikov, her karşılaşmamızda bana adeta korkarak
bakmaya başladı. Ama ben yılmadım. Zira içimde beni ona
çeken bir şey olduğunu hissediyordum; bir ay sonra, durup
dururken Goryançikov’un evine gittim. Tabii bu hiç de
yakışık alır, ince bir davranış değildi. Goryançikov şehrin ta
öbür ucunda, veremli kızı ve evlik dışı doğmuş güzel, şen bir
kızcağız olan on yaşlarındaki torunuyla birlikte yaşayan,
eşraftan bir kocakarının evinde kiracıydı. İçeri girdiğim
zaman Aleksandr Petroviç kıza okuma dersi veriyordu. Beni
görünce, suçüstü yakalanmış gibi şaşırdı. Fena halde bozuldu,
oturduğu sandalyeden fırladı, bana dik dik bakmaya başladı.
Nihayet ikimiz de oturduk; Goryançikov, bambaşka, esrar
dolu bir anlam gizlendiğinden şüphelenirmiş gibi dikkatle
bakışlarımı izliyordu. Aklını oynatma derecesinde evhama
kapıldığını anladım. Bana öfkeyle, handiyse, “Buradan ne
zaman defolup gideceksin be adam?” dercesine bakıyordu.
Bizim kasabadan, günlük havadislerden söz açmaya başladım,
ama o hiç konuşmuyor, sadece nefretle gülümsüyordu;
adamcağızın herkesçe bilinen en basit şehir havadisini bilmek
şöyle dursun, bunlarla hiç ilgilenmediği de belliydi. Ben de
bölgemiz ve ihtiyaçları konusuna geçtim; hiç sesini
çıkarmadan beni dinleyen Goryançikov, gözlerimin içine öyle
garip bakıyordu ki, doğrusu konuşmamdan adeta utandım.
Yine de onu, postadan aldığım, elimdeki yeni kitap ve
dergilerle az kaldı baştan çıkaracaktım; daha sayfaları kesilip
açılmamış olan kitapları ona vermeyi teklif ettim.
Goryançikov bunlara açgözlülükle baktıysa da hemen
niyetinden vazgeçti ve işinin çokluğunu bahane ederek
teklifimi reddetti. Sonunda onunla vedalaştım ve dışarı çıkar
çıkmaz kalbimden ezici bir ağırlığın kalktığını hissettim.
Kendini bütün dünyadan mümkün olduğu kadar saklamayı
amaç haline getiren bu adamı rahatsız etmeyi çok budalaca
bulmuş, utanmıştım. Ama olan olmuştu bir kere. Odasında
hemen hemen hiç kitap görmediğimi hatırlıyorum; şu halde,
Goryançikov’un çok okuduğu hakkındaki söylentiler doğru
değildi. Gene de bir iki kere, gecenin geç vaktinde evinin
önünden arabayla geçerken pencerelerinde ışık görmüştüm.
Şafak sökene kadar oturarak ne yapıyordu acaba? Bir şey mi
yazıyordu? Böyleyse yazdığı şeyler ne olabilirdi?
Bazı sebeplerden şehrimizden üç ay kadar uzaklaşmak
zorunda kaldım. Kışın döndüğümde, Aleksandr Petroviç’in
sonbaharda öldüğünü öğrendim. Tek başına ölmüş, bir kere
olsun doktor çağırmamıştı. Şehirde onu hemen unuttular. Evi
de boş duruyordu. Kiracısının en çok neyle uğraştığını, bir
şey yazıp yazmadığını öğrenmek amacıyla derhal ev sahibiyle
ahbap oldum. Kadın, yirmi kapik karşılığında, bana
rahmetliden kalma bir sepet dolusu kâğıt getirdi. İhtiyar
kadın, bunlardan başka, iki defteri olduğunu söyledi. Asık
suratlı, az konuşan, ağzından doğru dürüst laf alınması
mümkün olmayan bir kadındı. Kiracısı için yeni bir şey
söylemedi. Anlattığına göre, Goryançikov hiçbir zaman bir
şey yazmıyor, aylarca eline kağıt kalem almıyormuş; bununla
beraber, geceleri odasında dolaşır, bir şeyler düşünür, hatta
bazen kendi kendine konuşurmuş. Torunu Katya’yı çok
severmiş; hele çocuğun adının Katya olduğunu öğrendikten
sonra daha çok ilgilenmeye başlamış, çünkü her yıl Katerina
Günü’nde kiliseye giderek birisi için matem ayini yaparmış.
Misafire hiç katlanamazmış; sokağa ancak ders vermek için
çıkarmış. Haftada bir odasını, şöyle bir üstünkörü bile olsa
temizlemeye gelen ev sahibi kocakarıya yan yan bakarmış ve
üç yıllık kiracılığı süresince onunla hemen hemen hiç
konuşmamış. Katya’ya öğretmenini unutup unutmadığını
sordum. Küçük kız bir şey söylemeden baktı, sonra duvara
dönerek ağlamaya başladı. Demek ki, bu adam tek bir insana
olsun kendini sevdirebilmişti. Kâğıtlarını alıp götürdüm ve
bütün günü onları karıştırmakla geçirdim. Bu kâğıtların dörtte
üçü birtakım önemsiz kâğıt parçalarıyla, öğrencilerin güzel
yazı ödevleriydi. Ama aralarında oldukça kalın, ufak yazılarla
yazılmış ve bitirilmemiş, muhtemelen yazanın bir kenara atıp
unuttuğu bir defter vardı. Bu, birbiriyle bağlantısı olmayan
bölümler halinde yazılmış olmakla birlikte, Aleksandr
Petroviç’in on yıllık sürgün hayatının hikâyesiydi. Hikâyenin
arasına yer yer başka hikâyeler sokulmuştu; bunlar, sanki bir
mecburiyetle, sinir gerginliği anlarında yazılmış garip,
korkunç anılardı. Bu parçaları birkaç defa okuduktan sonra,
delilik halinde yazıldığına aşağı yukarı kanaat getirmiştim.
Fakat Goryançikov’un, müsveddesinin bir yerinde “Ölüler
Evinden Sahneler” adını verdiği sürgün anılarına o kadar
kayıtsız kalamadım. Yepyeni, o ana kadar hiç bilmediğim bir
âlem, bazı olayların garip özellikleri, mahvolmuş bir kitleye
ait bazı özel notlar beni pek sarmıştı; bazı kısımları merakla
okudum. Tabii bunların ilgi çekiciliği üzerinde yanılmış
olabilirim. Deneme için önce iki üç bölüm seçiyorum; hükmü
okuyucular versin…
İKİNCİ BÖLÜM
I: Hastane
Bayram haftası biter bitmez hastalandım ve askeri
hastanemize gönderildim. Hastane, kaleden yarım verst ötede,
öbür binalardan ayrı, uzun, tek katlı, sarı boyalı bir yapıydı.
Yazları onarılırken dehşetli sarı boya harcanırdı. Hastanenin
kocaman avlusunda eklenti binalarla lojmanlar ve diğer
hastane pavyonları bulunuyordu. Merkez binasında yalnızca
koğuşlar vardı. Koğuş sayısı çok olmasına rağmen,
mahpuslara yalnız iki tanesi ayrılmıştı; bunlar da, hele yazın o
kadar dolardı ki, çoğu zaman yatakları birbirine bitiştirmek
gerekirdi.
Koğuşlarımızı dolduran “zavallılar” çeşit çeşitti. Bizim
mahpuslar, çeşitli askeri tutukevlerinde bulunan tutuklular,
hüküm giyiniş ve henüz giymemişler, sürgünler, inzibat
bölüğündekiler, hepsi buradaydı; bu inzibat bölüğü pek
garipti, taburlardan ıslah olmaları için, suç işlemiş ve mimli
askerler gönderilir, ama iki üç yıl sonra, eşine az rastlanır
hergeleler olarak ayrılırlardı. Hastalanan mahpuslarımız,
âdete göre, sabahleyin başçavuşa rahatsız olduklarını haber
verirlerdi. Böylece deftere yazıldıktan sonra bu defterle, bir
de muhafızla birlikte tabur revirine gönderilirlerdi. Burada da
doktor, kale içerisindeki bütün askeri birliklerden gelen
hastaları ön muayeneden geçirerek gerçekten hasta
bulduklarını hastaneye gönderirdi. Beni de deftere
yazmışlardı; saat ikiye doğru, arkadaşlar yemekten sonra işe
gidince, ben de hastaneye yollandım. Hasta bir mahpus,
daima yanında alabildiği kadar para ve ekmek götürürdü,