OLONHO METøNLERøNøN DERLENMESø VE YAYIMLANMASIYLA øLGøLø ÇALIùMALARIN

22 Pages·2011·0.22 MB·German

OLONHO MET(cid:1)NLER(cid:1)N(cid:1)N DERLENMES(cid:1) VE
YAYIMLANMASIYLA (cid:1)LG(cid:1)L(cid:1) ÇALI(cid:4)MALARIN
TAR(cid:1)H(cid:1)1
The History of Studies on the Compilation and Publishing of
Olonkho Texts
Murat ERSÖZ*
Özet: Saha Türkleri, Rusya Federasyonuna ba(cid:5)lı Saha (Yakut) Özerk
Cumhuriyetinde ya(cid:4)amaktadır. Zengin bir sözlü edebiyata sahip olan bu Türk boyunun
kahramanlık destanları “olonho” olarak adlandırılır. Olonho, iyi ile kötünün güzel ile
çirkinin mücadelesinin anlatıldı(cid:5)ı bir sözlü edebiyat türüdür. Bu türle ilgili metinlerin
derlenmesi ve yayımlanması yakla(cid:4)ık iki yüz yıllık bir dönemi kapsamaktadır. Bu makalede,
olonho türünün derlenme ve yayımlanma süreci kronolojik olarak incelenmi(cid:4)tir.
Anahtar Kelimeler: Saha Türkleri, E. K. Pekarskiy, olonho, olonhohut, derleme
Abstract: Sakha Turks live in the Sakha (Yakut) Autonomous Republic which forms
part of the Russian Federation. The epos of this Turkish tribe who have a rich oral literature
are called “olonkho”. Olonkho is an oral literature genre in which the struggle between the
good and the bad and the beatiful and the ugly is told. The compilation and publishing of the
texts on this genre covers a period of approximately two hundred years. In this article, the
process of collecting and publishing the olonkho genre has been studied chronologically.
Key Words: Sakha Turks, E. K. Pekarskiy, olonkho, olonkhohut, compilation
Saha Türklerinin sözlü edebiyatında, destan “olonho”, destancı
“olonhohut”, destan anlatmak ise “olonholoo-“ terimleriyle
kar(cid:1)ılanmaktadır. E. K. Pekarskiy, “Slovar Yakutskogo Yazıka” adlı Sahaca-
Rusça sözlü(cid:5)ünde, günümüz Saha sözlü edebiyatında terim olarak kullanılan
pek çok kelimenin anlamını örnekleriyle birlikte açıklamı(cid:1)tır. Türkoloji için
çok büyük öneme sahip bu eserde, olonho, olonhohut ve olonholoo- terimleri
(cid:1)u (cid:1)ekilde açıklanır: “Olonho (kr(cid:4). Kırgızca: ölön: rubaî, (cid:4)arkı, (cid:4)iir):
Kahramanlık destanı, bahadırların kahramanlı(cid:5)ını anan (cid:4)arkı, vezinli
kahramanlık (cid:4)iiri, masal, uydurma bir hikâye, tarih, efsane.” (Pekarskiy
1959: 1818). “Olonhohut (olonho + hut): Eski zaman hikâyelerini nakleden,
hikâyeci.” (Pekarskiy 1959: 1819). “Olonholoo- (olonho + laa):

1Bu makale Murat Ersöz, “Saha (Yakut) Türklerinin Culuruyar Nurgun Bootur Destanı”,
Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2009 (Basılmamı(cid:1) Doktora Tezi), adlı
çalı(cid:1)madan üretilmi(cid:1)tir.
* Ar(cid:1). Gör. Dr., Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,
[email protected]
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Kahramanlık manzumesini, ba(cid:4)kalarının sözlerini (cid:4)arkı (cid:4)eklinde ve sesi
de(cid:5)i(cid:4)tirerek nakletmek, hikâye nakletmek.” (Pekarskiy 1959: 1818).
Olonho metinlerinin derlenip yayımlanması ve ara(cid:1)tırılması
tarihinde, Rus Bilimler Akademisi tarafından Sibirya bölgesine düzenlenen
bilimsel ara(cid:1)tırma gezilerinin önemli bir yeri vardır. Rus Bilimler
Akademisi, bu gezileri öncelikle Sibirya’nın co(cid:5)rafi özelliklerini ve
madenlerini ayrıntılı olarak tespit etmek; daha sonra da bu bölgede ya(cid:1)ayan
milletlerin tarihleri, kültürleri ve dilleri hakkında bilgi toplamak amacıyla
düzenlemi(cid:1)tir.
Sibirya’ya yapılan en kapsamlı ara(cid:1)tırma gezilerinden birisi 1733-
1743 tarihleri arasında düzenlenen “Büyük Kuzey Ara(cid:4)tırma Gezisi”dir. Bu
gezi, “(cid:2)kinci Kamçatka Ara(cid:4)tırma Gezisi” olarak da bilinir. Tarihçi G. F.
Miller, (Miller 1937) do(cid:5)a bilimci (cid:3). G. Gmelin (Gmelin 1752), çevirmen Y.
(cid:3). Lindenau (Lindenau 1983) ve etnograf S. P. Kra(cid:1)eninnikov
(Kra(cid:1)eninnikov 1819) gibi ünlü bilim adamları, tarihî bir öneme sahip bu
projeye katılan ara(cid:1)tırmacılar arasında yer alırlar. Gezinin Rus Bilimler
Akademisi tarafından hazırlanan yönergesinde, ara(cid:1)tırma alanı içerisinde
ya(cid:1)ayan milletlerin ortaya çıkı(cid:1)ları, göçleri ve eskiden ya(cid:1)adıkları yerleri
tasvir eden sözlü edebiyat ürünlerinin toplanmasına da önem verilmesi
istenir (Ergis 1974: 27). Bu amacı yerine getirebilmek için gezinin
ba(cid:1)kanlılı(cid:5)ını üstlenen G. F. Miller, özel bir çaba harcar. O, bu ara(cid:1)tırma
gezisi sırasında bizzat kendisi Sahalardan mitolojik hikâyeler ve türküler
derler. Derledi(cid:5)i sözlü edebiyat ürünlerini kar(cid:1)ıla(cid:1)tırmalı olarak inceleyen
Miller, “Sahaların sözlü kültür ürünlerini ve konu(cid:4)tukları dili esas alarak
onların Güney Sibirya halklarıyla (Hakas, Altay, Tuva, vb.) akraba oldu(cid:5)u
sonucuna ula(cid:4)ır.” (Burna(cid:1)ev, Diyakonova 1993: 10). Geziye katılan bir
di(cid:5)er bilim adamı Y. (cid:3). Lindenau da Sahaların millî bayramları olan “ıhıah”ı
nasıl kutladıklarıyla ilgili notlar tutar (Lindenau 1983: 176). Bu ara(cid:1)tırma
gezisinde yapılan derlemeler, çok hacimli de(cid:5)ildir. Derlemeler yapılırken
bilimsel bir metot da kullanılmamı(cid:1) olmasına ra(cid:5)men; bu örnekler, Saha
folklor tarihinde yapılan ilk derleme çalı(cid:1)maları olarak kabul
edilmektedirler.
Rus Bilimler Akademisi tarafından 1842-1845 yılları arasında Kuzey
ve Do(cid:5)u Sibirya’ya bir ara(cid:1)tırma gezisi daha düzenlenir. Bu ara(cid:1)tırma
gezisine akademinin önde gelen bilim adamlarından A. F. Middendorf
(1815-1894) da katılır. Middendorf’un uzmanlık alanı bitki ve hayvan
bilimidir. Öncelikli olarak kendi alanıyla ilgili ara(cid:1)tırmaları yürüten bu bilim
adamı, Sahaların sözlü kültür ürünlerinden birkaç örne(cid:5)i, defterine
kaydetmeyi ihmal etmez. Onun not defterine kaydetti(cid:5)i sözlü ürünler
520 Gazi Türkiyat
Olonho Metinlerinin Derlenmesi ve Yayımlanmasıyla (cid:3)lgili Çalı(cid:1)maların Tarihi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
arasında “Eriedel Bergen2” (Middendorf 1878: 8008-819; Pekarskiy 1911:
473-475) isimli olonhodan kısa bir bölüm de bulunmaktadır. Eriedel Bergen,
tam metin olarak derlenmemi(cid:1) olmasına ra(cid:5)men, ilk kez yazıya geçirilen
olonho olması dolayısıyla önemlidir. Bu olonho metni, ancak 1878 yılında
yayımlanabilmi(cid:1)tir. Middendorf da Saha folklor tarihine, olonhoyu ilk
derleyen ki(cid:1)i olarak girmi(cid:1)tir.
O. N. Böhtlink tarafından hazırlanıp 1851 yılında S. Peterburg’ta
basılan “Über Die Sprache Der Jakuten” adlı gramer kitabında, “Jakutischer
Text Mit Deutscher Übersetzung” (Sahaca Metinler ve Almanca Çevirileri)
(Böhtlink 1851: 301-405) ba(cid:1)lıklı bir bölüm bulunmaktadır. Bu bölümde,
“Ereydeeh Buruuydaah Er So(cid:5)otoh” (Böhtlink 1851: 385-401) olonhosunun
özeti de yayımlanır. Bu özet, A. Y. Uvaroskiy tarafından yazılmı(cid:1)tır. Elbette
bu kısa metnin, Saha olonho gelene(cid:5)inin bütün özelliklerini eksiksiz olarak
yansıtması mümkün de(cid:5)ildir. Fakat bu metin, ilk yayımlanan olonho örne(cid:5)i
olmu(cid:1)tur.
P. K. Maak ve V. L. Sero(cid:1)evskiy, olonho ara(cid:1)tırmaları tarihinde
önemli bir yere sahip bilim adamlarıdır. P. K. Maak, Rus Co(cid:5)rafya
Cemiyetinin bir görevlisi olarak 1853-1854 yılları arasında Saha
Cumhuriyeti’nin batısında bulunan “Bülüü” ili ve çevresine bir ara(cid:1)tırma
gezisi yapar. O, bu gezi sırasında derledi(cid:5)i “Olonholoon Oburgu” (Maak
1887: 127-128; Pekarskiy 1911: 475) adlı metni, “Vilüyskiy Okrug
Yakutskaya Oblast” (Yakut Eyaletinin Vilüy Bölgesi) adlı eserinde yayımlar.
Bu metin, daha sonra E. K. Pekarskiy tarafından hazırlanan “Obraztsı
Narodnoy Literaturı Yakutov” adlı serinin içerisinde tekrar basılır. V. L.
Sero(cid:1)evskiy, Çarlık Rusyası tarafından Saha Cumhuriyeti’ne sürgüne
gönderilmi(cid:1)tir. O, sürgün yıllarında Sahaların ya(cid:1)antılarıyla ilgili tuttu(cid:5)u
notlardan “Yakutı” (Sahalar) adlı bir monografi yazar. Sero(cid:1)evskiy’nin bu
kitabında, derlenmi(cid:1) herhangi bir olonho metni bulunmamaktadır. Fakat
olonho gelene(cid:5)i ve olonhohutlar hakkında önemli bilgiler vardır. Bu eser,
yazıldı(cid:5)ı dönemin olonho anlatma gelene(cid:5)i hakkında, fikir sahibi olmamıza
yardımcı olur.
Saha topraklarına sürgüne gönderilenler, Saha olonholarının derlenip
yayımlanması çalı(cid:1)malarında önemli bir yere sahiptirler. (cid:3). A Hudyakov,
siyasi dü(cid:1)üncelerinden dolayı 1867-1874 yılları arasında Saha
Cumhuriyeti’nin Verhoyansk (cid:1)ehrinde, sürgün hayatı ya(cid:1)amaya mahkûm

2 Bu olonhonun ikinci baskısı Türkolog E. K. Pekarskiy tarafından hazırlanan “Obraztsı
Narodnoy Literaturı Yakutov” adlı antolojinin birinci cildinde yapılmı(cid:1)tır.
Güz 2009 / Sayı 5 521
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
edilmi(cid:1) bir halk bilimcidir. Onun bu topraklara sürgüne gönderilmeden önce
Rus folkloru üzerine yaptı(cid:5)ı önemli çalı(cid:1)maları vardır. Sürgünde de halk
bilimi çalı(cid:1)malarına devam eden Hudyakov, Verhoyansk (cid:1)ehrinde ya(cid:1)adı(cid:5)ı
yıllarda Sahalardan; masallar, olonholar, atasözleri, türküler, bilmeceler ve
efsaneler derlemi(cid:1)tir. Yaptı(cid:5)ı derlemeler, Rus (cid:3)mparatorlu(cid:5)unun Co(cid:5)rafya
Cemiyetinin Do(cid:5)u Sibirya (cid:2)ubesi tarafından, “Verhoyanskiy Sbornik”
(Verhoyansk Derlemesi) (Hudyakov 1890) adlı serinin içerisinde Rusça
olarak yayımlanır. “Bu (cid:4)ube, derlemelerin Sahaca asıllarını, maddi
imkânsızlıklardan dolayı Rusçalarıyla birlikte yayımlayamaz.” (Pekarskiy
1913: 1). Rusçaya çevrilip yayımlanan örnekler arasında “Haan Cargıstay”
adlı olonho da bulunmaktadır. “Bu olonhonun metni, gelenekte icra edildi(cid:5)i
gibi eksiksiz bir biçimde derlenip yayımlanmı(cid:4)tır.” (Çerosov 1971: 54).
Verhoyanskiy Sbornik, Saha folkloru üzerine hazırlanmı(cid:1) ilk antoloji olarak
kabul edilir.
(cid:3). A. Hudyakov ve V. L. Sero(cid:1)evskiy gibi sürgün cezasına
çarptırılarak Saha topraklarına gönderilenler arasında, E. K. Pekarskiy de
bulunmaktadır. O, 1881-1905 yılları arasında Sahalarla birlikte ya(cid:1)amı(cid:1)tır.
Onun bu topraklardaki ilk zorunlu ikametgâhı Taatta ilinde bulunmaktadır.
Bu il, Saha Cumhuriyeti’nin orta bölgesinde, ba(cid:1)kent Yakutsk’un yakla(cid:1)ık
olarak 150 km. do(cid:5)usunda, yer almaktadır. O yıllarda Taatta ve çevresinde
ya(cid:1)ayan sözlü gelenek çok yetenekli “olonhohutlar” (destancılar),
“algısçıtlar” (duacılar) ve “oyuunlar” ((cid:1)amanlar) yeti(cid:1)tirmi(cid:1)tir. Bu ortam,
Pekarskiy’nin de(cid:5)erini hiçbir zaman yitirmeyen ölümsüz eserler
hazırlamasına da yardımcı olmu(cid:1)tur. K. G. Orosin, A. P. Afanesiyev, N. S.
Gorohov, (cid:3). N. Orosin, M. N. (cid:3)onova-Androsova, G. E. Gotovtsev, N. P.
Prituzov, V. V. Nikiforov ve P. A. Oyuunuskay gibi Saha folkloruna ve
kültürüne hazırladıkları önemli eserlerle hizmet etmi(cid:1) Saha aydınları ve millî
de(cid:5)erlerine ba(cid:5)lı pek çok Saha ailesi, sürgüne gelenler içerisinde Sahaca
ö(cid:5)renip Saha kültürünü ara(cid:1)tıranların, pek çok konuda destekçisi olur.
Onların kar(cid:1)ılıksız yardımları sayesinde, Sahacayı kısa bir süre içerisinde
ö(cid:5)renen genç Pekarskiy, dünyanın bu so(cid:5)uk bölgesinde çok geni(cid:1) toprakları
kendilerine yurt tutup ya(cid:1)ayan Saha Türklerinin; zengin bir dile, çok canlı
bir sözlü edebiyata ve derin bir tarihî köke sahip oldu(cid:5)unu çok kısa bir
zaman içerisinde fark eder. O, köklü bir tarihe ve zengin bir dile sahip bu
milletin yarattı(cid:5)ı kültürün etkisi altında ba(cid:1)ladı(cid:5)ı, derleme ve sözlük
çalı(cid:1)malarını, ölene kadar aralıksız bir (cid:1)ekilde sürdürür. Bu çalı(cid:1)malarını
sürgün yıllarında yaparken çevresinde bulunan millî kültürleriyle yakından
ilgili pek çok Saha Türkü’nden yardım görür. Pekarskiy ve çevresindekilerin
birlikte yürüttü(cid:5)ü çalı(cid:1)maları, Saha kültürüne hizmet için yapılan bir i(cid:1)birli(cid:5)i
olarak nitelemek do(cid:5)ru olur.
522 Gazi Türkiyat
Olonho Metinlerinin Derlenmesi ve Yayımlanmasıyla (cid:3)lgili Çalı(cid:1)maların Tarihi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Saha folklor ürünlerinin derlenip yayımlanması tarihinde, bir dönüm
noktası olu(cid:1)turan, “Obraztsı Narodnoy Literaturı Yakutov” (Yakut Halk
Edebiyatı Örnekleri) (Pekarskiy 1907; Pekarskiy 1908; Pekarskiy 1909;
Pekarskiy 1910; Pekarskiy 1911) adlı antoloji, Pekarskiy’nin editörlü(cid:5)ünde
üç cilt olarak yayımlanmı(cid:1)tır. Birinci ciltte yayımlanan metinlerin bir kısmı,
Saha illerine 1894-1896 yılları arasında düzenlenen bilimsel ara(cid:1)tırma
gezisinde derlenmi(cid:1)tir. Bu bilimsel gezi, Rus Co(cid:5)rafya Cemiyetinin Do(cid:5)u
Sibirya (cid:2)ubesi tarafından organize edilmi(cid:1)tir. Bu proje, Aleksandır
Mikhaylovich Sibiryakov’un3 maddi deste(cid:5)inden dolayı “Sibiryakov Gezisi”
olarak da bilinir. Saha folkloru ve diliyle ilgili malzeme toplaması ve
Sahalarla kültürel ve sosyal alanda kurdu(cid:5)u yakın i(cid:1)birli(cid:5)iyle dönemin bilim
çevrelerinin dikkatini çeken E. K. Pekarskiy, bu gezinin yöneticilerinden
birisi olarak atanır. Katılımcılar arasında, hem S. V. Yastremskiy, N. A.
Vita(cid:1)evskiy ve V. M. (cid:3)onov gibi bu topraklara sürgüne gönderilip daha sonra
Saha kültürü üzerine çalı(cid:1)anlar hem de Saha Türkleri bulunmaktadır. Sözlü
ürünler, o dönemin (cid:1)artlarının yetersizli(cid:5)inden dolayı ancak yazılı kayıt
metoduyla derlenebilmi(cid:1)tir. Bu derlemeler arasında, Pekarskiy’nin bizzat
kendisinin derledi(cid:5)i olonholar oldu(cid:5)u gibi çevresindeki Saha aydınlarını
yönlendirip derlenmesini sa(cid:5)ladı(cid:5)ı olonholar da vardır. Culuruyar Nurgun
Bootur Olonhosu ise onun iste(cid:5)iyle K. G. Orosin tarafından yazıya geçirilir.
“Obraztsı Narodnoy Literaturı Yakutov” (Yakut Halk Edebiyatı Örnekleri)
adlı eserin ikinci cildinde yayımlanan metinler ise (cid:3). A. Hudyakov’a aittir
(Pekarskiy 1913; Pekarskiy 1918). Pekarskiy, “Verhoyanskiy Sbornik”
(Verhoyansk Derlemesi) adıyla 1890’da (cid:3)rkutsk’ta Rusçası yayımlanan,
Hudyakov tarafından derlenen metinlerin maddi imkânsızlıklardan dolayı bir
arada basılamayan Sahaca asıllarını, bu antolojinin ikinci cildi olarak
yayımlatır. “Pekarskiy’e bu metinlerin yayımlanmasını, ünlü Türkolog V. V
Radloff önermi(cid:4)tir.” (Pekarskiy 1913: 1). Antolojinin üçüncü cildindeki
metinler ise V. N. Vasilyev tarafından derlenmi(cid:1)tir (Pekarskiy 1916).
Dönemin kısıtlı maddi imkânları içerisinde E. K. Pekarskiy
tarafından hazırlanan bu antoloji, ço(cid:5)unlukla Taatta, Amma, Uus Aldan,
Mene Hanalas, Çurapçı ve Cookuskay (Yakutsk) gibi Saha Cumhuriyeti’nin
orta bölgelerinde ve kuzeydeki Verhoyansk ilinde yaygın olarak anlatılan
sözlü ürünleri içermektedir. Ülkenin batı, do(cid:5)u ve güney uçlarındaki
bölgelerinden örnekler ise yok denecek kadar azdır. Bunun sebebi, o

3 Aleksandr Mikhaylovich Sibiryakov (1849-1893), Rusya’nın ilk altın madeni
i(cid:1)letmecilerindendir. Onun sa(cid:5)ladı(cid:5)ı maddi imkânlarla Sibirya bölgesinde ara(cid:1)tırma gezileri
düzenlenir. Pekarskiy’nin 1895 yılında ilk kez Yakutsk’ta basılmaya ba(cid:1)lanan “Slovar
Yakutskogo Yazıka” isimli ünlü sözlü(cid:5)ünün birinci fasikülü ancak onun deste(cid:5)iyle basılabilir.
Güz 2009 / Sayı 5 523
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dönemde tamamen ki(cid:1)isel çabalara dayanan derleme çalı(cid:1)malarının, co(cid:5)rafi
(cid:1)artların sebep oldu(cid:5)u zorluklardan ve devrin ula(cid:1)ım araçlarının
yetersizli(cid:5)inden dolayı, bütün ülkeyi kapsayacak ölçüde organize
edilememesidir. Saha sözlü edebiyatına ait ürünlerin derlendikten sonra,
Çarlık Rusyası’nın bütün bilim merkezlerine ve okuyucularına yönelik
olarak yayımlanması, yeni yeni olu(cid:1)an Saha aydın sınıfının millî
özgüvenlerini güçlendirmi(cid:1)tir. Güçlenen bu özgüven, dönemin siyasi ve
sosyal (cid:1)artlarında ya(cid:1)anan olumlu geli(cid:1)melerle birle(cid:1)ince ba(cid:1)ta S. A.
Novgorodov (Novgorodov 1923) ve A. E. Kulakovskay (Kulakovskay 1923;
Kulakovskay 1925) olmak üzere pek çok Saha Türkü’nü, kendi folklor
ürünlerini derleyip yayımlamaya ve incelemeye yöneltmi(cid:1)tir.
Pekarskiy’nin editörlü(cid:5)ünü yaptı(cid:5)ı, “Obraztsı Narodnoy Literaturı
Yakutov”, olonho metinlerinin derlenip yayımlanması tarihinde ve Saha
kültürel hayatında, bir dönüm noktasını olu(cid:1)turur. Onun bilim çevrelerinde
yankı uyandıran bir di(cid:5)er eseri de “Slovar Yakutskogo Yazıka” adlı Sahaca-
Rusça sözlü(cid:5)üdür. Pekarskiy’nin “Rus (cid:2)limler Akademisi” tarafından 1905-
1930 yılları arasında toplam on üç fasikül olarak basılan bu eserinde, 25 bin
madde ba(cid:1)ı bulunmaktadır. Pekarskiy, bu kapsamlı sözlü(cid:5)ünde yer verdi(cid:5)i
kelimeleri, folklor ürünlerinden özellikle de olonho metinlerinden aldı(cid:5)ı
mısra ve cümle örnekleriyle açıklar. Onun eserinde örnek olarak ço(cid:5)unlukla
folklor ürünlerini tercih etmesinin ba(cid:1)ta gelen nedenleri arasında, Sahaların
sözlü edebiyatlarının çok eski bir tarihî geçmi(cid:1)e ve güçlü bir gelene(cid:5)e sahip
olması gösterilebilir. Bunun yanı sıra yazılı edebiyatları ise henüz emekleme
safhasındadır. Pekarskiy’nin sözlü(cid:5)ünde kullandı(cid:5)ı örnek cümleler için sözlü
edebiyat metinlerini tercihi, olonhoyu ayrıntılı bir (cid:1)ekilde anlamak ve
incelemek isteyenlere, Slovar Yakutskogo Yazıka’yı bir temel ba(cid:1)vuru
kayna(cid:5)ı hâline getirmi(cid:1)tir.
S. V. Yastremskiy de sürgün cezasına çarptırılarak Saha
Cumhuriyeti’ne gönderilenlerden biridir. O da tıpkı E. K. Pekarskiy ve (cid:3). A.
Hudyakov gibi öncelikli olarak Sahaca ö(cid:5)renmi(cid:1) daha sonra Saha dili ve
kültürüyle ilgili çalı(cid:1)malar yapmı(cid:1)tır. Sibiryakov bilimsel ara(cid:1)tırma gezisi,
Yastremskiy’nin derleme çalı(cid:1)malarında da önemli bir yere sahiptir. O, bu
geziye Pekarskiy ile birlikte katılmı(cid:1)tır. Gezide derledi(cid:5)i Saha folklor
ürünlerini, “Obraztsı Narodnoy Literaturı Yakutov” (Yastremskiy 1929)
adıyla hazırladı(cid:5)ı antolojisinde yayımlamı(cid:1)tır. Bu antoloji, Rusça olarak
yayımlanır. Yastremskiy de Hudyakov ve Pekarskiy gibi Sahaca bir metni,
Rusçaya tercüme ederken aslına en yakın bir (cid:1)ekilde çevirmeye özen
göstermi(cid:1)tir. Antolojideki “Er Sogotoh”, “Kulun Kullustur” ve “Sün Caahın”
adlı olonholar, tam metin olarak yayımlanmı(cid:1)tır.
524 Gazi Türkiyat
Olonho Metinlerinin Derlenmesi ve Yayımlanmasıyla (cid:3)lgili Çalı(cid:1)maların Tarihi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
“Saha Keskile” (Sahaların Gelece(cid:5)i) adlı bilimsel bir ara(cid:1)tırma
derne(cid:5)i, 30 Nisan 1925 tarihinde Saha Cumhuriyeti’nin ba(cid:1)kenti Yakutsk’ta
Saha aydınları, P. A. Oyuunuskay, E. G. Pestun, E. D. Strelov, A. E.
Kulakovskay, A. (cid:3). Soffronov ve G. A. Popov’un öncülü(cid:5)ünde kurulur. Bu
yıllarda, olonho üzerine en kapsamlı çalı(cid:1)malar, sürgün cezasına çarptırılıp
Saha topraklarına gönderilenler tarafından yapılırken “Saha Keskile
Derne(cid:5)inin” ilk kurucu ba(cid:1)kanı olan P. A. Oyuunuskay’ın üstün gayretleri
sonucunda, Sahalar da olonho metinleri üzerine incelemeler yapmaya
yönelirler. Derne(cid:5)in yöneticileri, Saha aydınlarını ve ara(cid:1)tırmacılarını folklor
ürünlerini toplayıp incelemeye te(cid:1)vik eder. Ayrıca Saha sözlü edebiyatının
tam olarak aydınlatılamamı(cid:1) bazı konuları üzerine, özel olarak belirlenen
ki(cid:1)ilerden makaleler istenir. Yapılan çalı(cid:1)malar ve sipari(cid:1) edilen makaleler,
derne(cid:5)in kendi imkânlarıyla çıkarttı(cid:5)ı “Sbornik Trudov” adındaki dergisinde
yayımlanır. Bu dergide yayımlanan yazılar arasında, P. A. Oyuunuskay’ın
“Yakutskaya Skazka (Olonho) ee Süjet i Soderjanie” (Yakut Olonhosunun
Olay Örgüsü ve (cid:3)çeri(cid:5)i) (Oyuunuskay 1928) adlı makalesi; olonhonun
kökenini, kahramanlarını ve Saha tarihi ve sosyal hayatıyla ba(cid:5)ını inceleyen
ilk çalı(cid:1)madır. Hem bu derne(cid:5)in faaliyetlerini yürütülebilmesi hem de di(cid:5)er
kurumların kültürel çalı(cid:1)malarını yapabilmeleri için gerekli olan maddi
kayna(cid:5)ın temininde, o dönemde Sahaların yönetim (cid:1)ekli olarak özerk bir
idari yapıya sahip olmasının rolü oldukça büyüktür. Kar(cid:1)ıla(cid:1)ılan pek çok
maddi ve idari zorluk, özerk yönetime sahip olmanın beraberinde getirdi(cid:5)i
ayrıcılıkların yardımıyla a(cid:1)ılabilmi(cid:1)tir.
P. A. Oyuunuskay, Saha siyasi hayatında önemli bir yere sahiptir.
Sahalar, onun ve çok yakın arkada(cid:1)ı M. K. Ammasov’un politik faaliyetleri
sayesinde 1922 yılında özerk bir yönetime kavu(cid:1)urlar. Oyuunuskay,
milletinin hem siyasi gelece(cid:5)i hem de zengin millî kültürünün derinlemesine
ara(cid:1)tırılması için çok çalı(cid:1)ır. P. A. Oyuunuskay’ın kızı, halk bilimci S. P.
Oyuunuskaya’dan, çocukluk yıllarında kaybetti(cid:5)i babası hakkında, “onun
sadece sırtı dönük bir (cid:4)ekilde masa ba(cid:4)ında çalı(cid:4)an hâliyle zihninde
kaldı(cid:5)ını” i(cid:1)itmi(cid:1)tim. P. A. Oyuunuskay’ın bizzat kendisi önemli bilimsel
çalı(cid:1)malar yapar ve pek çok kültürel projenin hayata geçirilmesini sa(cid:5)lar. O,
edebiyatın; (cid:1)iir, hikâye, tiyatro, anı ve deneme gibi pek çok türünde ba(cid:1)arılı
örnekler vermi(cid:1)tir. Oyuunuskay’dan geriye kalan pek çok de(cid:5)erli eser
arasında, 36 bin mısralık “Culuruyar Nurgun Bootur Olonhosu” en ba(cid:1)ta
gelenidir. Bu olonho metni, sözlü gelenekten derlenmemi(cid:1); Oyuunuskay’ın
bizzat kendisi tarafından yazılmı(cid:1)tır. Dokuz epizottan olu(cid:1)an bu hacimli
olonho, 1932 yılının A(cid:5)ustos ayında tamamlanır. Bu olonhonun çok uzun
olmasından dolayı epizotları farklı zamanlarda yayımlanabilmi(cid:1)tir. Birinci
epizodu 1930 yılında, ikinci, üçüncü ve dördüncü epizotları ise 1931 yılında
Güz 2009 / Sayı 5 525
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
yayımlanmı(cid:1)tır. Bütün epizotlar bir kitap hâline, ancak 1937 yılında
getirilebilir. Oyuunuskay’ın eserlerinin yayımlanmaması için getirilen yasak,
Josef Stalin’in ölümünden (1953) sonra kaldırılır. Daha sonra bütün bilimsel
ve edebî yazıları, 1959-1960 yılında yedi cilt hâlinde basılır. Bu ciltlerden
dördüncü, be(cid:1)inci ve altıncı ciltler, Culuruyar Nurgun Bootur Olonhosu’na
(Oyuunuskay 1959-1960) ayrılmı(cid:1)tır. Saha Cumhuriyeti Bilimler Akademisi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Saha olonho tarihinde önemli bir yere sahip olan
bu eseri, 2003 yılında tekrar yayına hazırlayıp prestij baskısı yaparak
okuyucularına sunar. Oyuunuskay, olonho anlatmayı çok iyi bilen birisidir.
O, çocukluk ve gençlik yıllarında olonhohutluk da yapmı(cid:1)tır. Oyuunuskay,
olonho gelene(cid:5)inin çok canlı olarak ya(cid:1)adı(cid:5)ı bir bölge olan Taatta ilinin,
“Itık Küöl” ilçesinde dünyaya gelmi(cid:1)tir. Onun annesi “Sivsteva Daarıya” da,
olonho ve masal anlatma yetene(cid:5)iyle ya(cid:1)adı(cid:5)ı çevrede ünlenmi(cid:1) bir kadındır.
Çocukluk yıllarını folklor ürünlerini dinleyerek geçiren Oyuunuskay,
Culuruyar Nurgun Bootur Olonhosu’nu “gelenekte ya(cid:4)adı(cid:5)ı (cid:4)ekliyle yazıya
döker.” (Sivtsev 1996: 95). Bu olonho, hem uzunlu(cid:5)u hem de olonho
gelene(cid:5)ini ayrıntılı bir biçimde yansıtması dolayısıyla Saha sözlü
edebiyatında çok önemli bir yere sahiptir. Oyuunuskay’dan ba(cid:1)ka olonho
yazan Saha yazarları da vardır. Bunların arasında en bilinenleri; V. M.
Novikov (Künnük Uurastırap), V. Solovev (Bolot Bootur), S. (cid:3). Tarasov ve
Y. S. Stepanoviç (Erilik Eristiin)’dir. V. M. Novikov, “Toyon Ca(cid:5)arıma”
(Novikov 1959) adlı olonhosunu 1935-1940 yılları arasında, Y. S.
Stepanoviç ise “Buura Dohsun” (Stepanoviç 1993) adlı olonhosunu 1939-
1940 yılları arasında yazmı(cid:1)tır.
“Saha Dili ve Kültürü Bilimsel Ara(cid:4)tırma Enstitüsü”, P. A.
Oyuunuskay’ın öncülü(cid:5)ünde 1934 yılında açılır. Kurucu ba(cid:1)kanlık görevini
de P. A. Oyuunuskay üstlenir. S. (cid:3). Bolo, G. M. Vasilyev, A. S. Poryadin, A.
A. Savvin, P. N. Popov, D. K. Sivtsev ve G. U. Ergis de enstitünün ilk
ara(cid:1)tırmacı kadrosunu olu(cid:1)turanlar arasındadır. A. M. Gorki, 1934 yılında
Sovyet Yazarlar Birli(cid:5)inin ilk kurultayında folklor ürünlerinin derlenmesinin
önemini vurgulayan bir konu(cid:1)ma yapar. Rejimin önemli bir destekçisinin
yaptı(cid:5)ı bu konu(cid:1)manın etkisiyle Sovyetler Birli(cid:5)i’ne ba(cid:5)lı cumhuriyetlerde
folklor ürünlerini derleme çalı(cid:1)malarına verilen önem oldukça artar. Saha
Cumhuriyeti’ndeki folklor çalı(cid:1)malarında da birlik genelinde olu(cid:1)an ortamın
do(cid:5)al etkisi hissedilir. Saha Dili ve Kültürü Bilimsel Ara(cid:1)tırma Enstitüsü de
Sahaların sözlü anlatı gelene(cid:5)inde ya(cid:1)ayan ürünleri yazıya geçirme
çalı(cid:1)malarına daha çok çaba harcar. Enstitü açılmadan önce yayımlanan
olonho metinleri “Saha Keskile” adlı derne(cid:5)in yaptı(cid:5)ı faaliyetler ve
yayımladı(cid:5)ı eserler, kapsamlı bir folklor derlemesi için önemli bir altyapı
olu(cid:1)turur. Bu altyapıyı çok iyi bir derecede de(cid:5)erlendirmeyi ba(cid:1)aran
526 Gazi Türkiyat
Olonho Metinlerinin Derlenmesi ve Yayımlanmasıyla (cid:3)lgili Çalı(cid:1)maların Tarihi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
enstitünün genç ara(cid:1)tırmacıları, sonuçları itibariyle Saha folklor tarihinde
kalıcı olacak pek çok çalı(cid:1)maya imza atarlar. Özellikle olonho metinlerinin
toplanması için yapılan çalı(cid:1)malar, günümüz Türkoloji ara(cid:1)tırmacıları için de
çok önemli bir folklor ar(cid:1)ivinin olu(cid:1)masını sa(cid:5)lar.
Enstitü, olonho metinlerinin yok olup gitmesini önlemek amacıyla
geni(cid:1) katılımlı pek çok proje yürütür. 1938-1939 yılları arasında “Bülüü ili”
ve çevresinin, 1939-1941 yılları arasında da “Verhoyansk ili” ve çevresinin
sözlü edebiyatına ait ürünleri toplamak için düzenlenen bilimsel ara(cid:1)tırma
gezileri, olonho metinlerinin derlenmesi çalı(cid:1)maları içerisinde önemli bir
yere sahiptir ((cid:3)llarionov 1997: 10). Geni(cid:1) kapsamlı bu iki saha ara(cid:1)tırması
sayesinde, C. N. Karatayev-Dıgıyar (Bülüü), F. N. Timofeyev-Beeçere
(Üöhe Bülüü), (cid:3). P. Kuturukov (Nurba), S. S. Afanasiyev-Irıa Siençe, M. Y.
Martınov (Suntaar), (cid:3). N. Gorohov-Muoya (Verhoyansk), D. M. Sleptsov
(Muoma) gibi 20. yy ba(cid:1)ında ya(cid:1)amı(cid:1) ünlü olonhohutlardan, pek çok de(cid:5)erli
olonho metni derlenmi(cid:1)tir. Enstitünün düzenledi(cid:5)i bu çalı(cid:1)malara folklor
ürünlerinin derlenmesi konusunda uzman olan halk bilimciler S. (cid:3). Bolo
(Bolo 1994) ve A. A. Savvin de katılır. Bu gezilerde, Bolo ve Savvin’in
yardımcılı(cid:5)ını; V. N. Dimitriyev, P. N. Popov, N. T. Stepanov, G. E.
Fedorov, (cid:3). K. Vasilyev ve E. M. Nikiforov yaparlar. Bu halk bilimciler,
folklor ürünlerini özellikle de olonhoları yazılı kayıt metoduyla derleyerek
enstitüde olu(cid:1)turulan folklor ar(cid:1)ivine teslim ederler. Folklor ürünlerinin,
yazılı kayıt metoduyla derlenmesinin ne kadar sa(cid:5)lıklı oldu(cid:5)u tartı(cid:1)ılabilir.
Ama devrin teknolojik imkânlarının daha ötesine müsaade etmedi(cid:5)i de bir
gerçektir.
Saha Dilini, Edebiyatını ve Tarihini Ara(cid:1)tırma Enstitüsü, düzenledi(cid:5)i
ara(cid:1)tırma gezilerinin yanı sıra Saha Yazarlar Birli(cid:5)iyle i(cid:1) birli(cid:5)i yaparak
1941 yılında “En (cid:2)yi Olonho Metni” isminde bir yarı(cid:1)ma organize eder.
Yarı(cid:1)manın düzenleme komitesinin ba(cid:1)kanlı(cid:5)ını, folklorcu D. K. Sivtsev
(Suorun Omolloon) yürütür. Yarı(cid:1)maya Saha Cumhuriyeti’nin dört bir
yanında görev yapan köy ö(cid:5)retmenleri ve ço(cid:5)unlukla kültürel çalı(cid:1)malara
hevesli ancak profesyonel olmayan ara(cid:1)tırmacılar katılırlar. Onlar,
ya(cid:1)adıkları bölgelerdeki ünlü olonhohutlardan derledikleri metinleri,
düzenleme komitesine gönderirler. Metinlerle birlikte olonhohut hakkında
kaç olonho bildi(cid:5)i, olonho anlatmaya ne zaman ve nasıl ba(cid:1)ladı(cid:5)ı gibi
soruların bulundu(cid:5)u kartlar da derlemeciler tarafından doldurularak
düzenleme komitesine ula(cid:1)tırılır. Yarı(cid:1)manın düzenleme komitesinin uzman
halk bilimcileri tarafından hazırlanan bu kartlar, olonho metinlerinin o
dönemde bilimsel bir metotla derlenmesi için çaba harcandı(cid:5)ını açıkça
göstermektedir. Katılımcılar tarafından doldurulan bu bilgi kartları, olonho
Güz 2009 / Sayı 5 527
Murat ERSÖZ
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
anlatma gelene(cid:5)inin ülke genelinde, hangi illerde canlı hangi illerde de zayıf
olarak ya(cid:1)adı(cid:5)ının tespitine yardımcı olur. (cid:3)kinci Dünya Sava(cid:1)ı’nın
ba(cid:1)laması, Saha Cumhuriyeti’nde ilk kez düzenlenen bu geni(cid:1) katılımlı
folklor yarı(cid:1)masının sonuçlandırılamadan bitirilmesine neden olur. Fakat bu
yarı(cid:1)maya katılanlar tarafından derlenen: Uus Aldan ilinden 11, Mene
Hanalas ilinden 10, Çurapçı ilinden 10, Taatta ilinden 8, Amma ilinden 8,
Hanalas ilinden 6 ve Gorno ilinden 4 olonho metni ar(cid:1)ive kazandırılır.
Ar(cid:1)ivlenen bu metinler arasında, D. M. Govorov (Uus Aldan ili), N. A.
Abramov-Kınat (Mene Hanalas ili) gibi olonho anlatma gelene(cid:5)i içerisinde
önemli bir yere sahip olonhohutlardan derlenmi(cid:1) metinler de bulunmaktadır.
Saha Dili, Edebiyatı ve Tarihi Bilimsel Ara(cid:1)tırma Enstitüsünün,
folklor ar(cid:1)ivinde, toplam 184 olonho metni bulunmaktadır. Bu olonho
metinlerinden 111’i tam metin olarak 73’ü de özetlenmi(cid:1) metin olarak
derlenmi(cid:1)tir. Enstitünün folklor ar(cid:1)ivi, hem olonho metinleri yönünden hem
de Saha sözlü edebiyatının di(cid:5)er türleri yönünden oldukça zengindir. Bu
ar(cid:1)iv, Sibirya bölgesindeki en zengin folklor ar(cid:1)ivleri arasında sayılmaktadır.
Derleme çalı(cid:1)malarını ba(cid:1)arılı bir (cid:1)ekilde yürüten enstitü, “Büdürüybet
Mülcü Bö(cid:5)ö”4 (1938) (Govorov 1938), “Erbehtey Bergen” (1942) (Govorov
1942) ve “Culuruyar Nurgun Bootur”5 (1947) (Ergis 1947) adlı önemli
kitapları, çok kısıtlı imkânlara sahip olmasına ra(cid:5)men yayımlamayı ba(cid:1)arır.
Olonho metinlerinin derlenmesi ve yayımlanması amacıyla Saha
Dili, Edebiyatı ve Tarihi Bilimsel Ara(cid:1)tırma Enstitüsü tarafından yapılan
yayınlardan ve organize edilen bilimsel ara(cid:1)tırma gezilerinden, 1960’lı
yıllara kadar geçen zaman aralı(cid:5)ında, folklor alanında yapılmı(cid:1) çok ciddi bir
çalı(cid:1)ma tespit edilememi(cid:1)tir. (cid:3)kinci Dünya Sava(cid:1)ı, üretken olmayan böyle bir
sürecin ya(cid:1)anmasının önemli bir sebebi olarak gösterilebilir. Sovyetler
Birli(cid:5)i, milyonlarca insanın hayatını kaybetmesine neden olan bu sava(cid:1)ın en
çok kayıp veren taraflarından birisidir. Saha Cumhuriyeti de bu birli(cid:5)in
sınırları içerisinde yer aldı(cid:5)ı için tarihin bu en korkunç sava(cid:1)ında, çok derin
yaralar alır. Pek çok Saha Türkü, ya asker olarak cephede sava(cid:1)ın bizzat
içinde, ya da cephe gerisinde, sert iklim (cid:1)artlarının hüküm sürdü(cid:5)ü
yurtlarında, hayatını kaybeder. Bu büyük sava(cid:1)tan dolayı özellikle toplumsal
ve iktisadî alanda ya(cid:1)anan bunalım, folklor ürünlerinin derlenmesi ve

4 Saha Dili ve Kültürü Bilimsel Ara(cid:1)tırma Enstitüsü, bu olonhoyu S. A. Novgorodov
tarafından hazırlanan Latin alfabesini kullanarak yayımlamı(cid:1)tır.
5 G. U. Ergis tarafından hazırlanan bu eserde ilk kez bir olonho, Rusça paralel metniyle
birlikte yayımlanır. Bu yayım sadece bir metin ne(cid:1)ri de(cid:5)ildir. (cid:3)nceleme kısmı ve sözlük
bölümü de bulunmaktadır.
528 Gazi Türkiyat