Od Stojałowskiego do Witosa

84 Pages·39.599 MB·Polish

by  Zakrzewski A.

Od
Stojałowskiego
Andrzej Zakrzewski
do Witosa
Dzieje narodu i polskiego
państwa
tom III pod redakcją naukową:
prof. dr. hab. Józefa Buszki
prof. dr. hab. Andrzeja Garlickiego
TREŚĆ:
Jak bylo w kraju
Takie były początki
Tymczasem w zaborze rosyjskim ...
W czasach Hakaty i Kulturkampfu
Franciszek Stefczyk i jego kasy
Rozlam w galicyjskim ruchu ludowym
Tymczasem w zaborze pruskim ...
Podczas Wielkiej Wojny
Projekt graficzny serii:
I I
Marian Sztuka
Andrzej Arcimowicz
Opracowanie graficzne zeszytu
Andrzej Arcimowicz
Redaktor:
Irena Koszowska
Redaktor techniczny:
Zofia Piotrowska
Zdjęcia ze zbiorów:
Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego w Warszawie, Muzeum Dol)'chczas ukazały się zeszyl)':
Narodowego w Warszawie, Muzeum Histol)'cznego w Warszawie, Mu·
zeum Sejmu Polskiego, Biblioteki Uniwersytetu L6dzkiego, a także 1·1 J. Strzelczyk, Od Prasłowian do Polaków
zbiorów konkursowych "Nowej Wsi" - Wieś w starej fotografii oraz z lA KOlejnik, Cedynia, Niemcza, GI0g6w
prywatnych zbiorów autora. Wykorzystano również ilustracje z książek 1·5 T.Jasiński, PrzerwanyhejnaJ
wymienionych we Wskazówkach bibliograficznych. 1·6 A. Jureczko, Testament Krzywoustego
1·15 F. Kiryk, Naukprzemożnychperla
AutOrzy zdjęć i reprodukcji: 11·20 A. Wyczań.;ki, Dogonić Europę
K. Beyer, A Bodytko, E. Czapliński, M. Greim,J. Maliszewski, E:Sęczy· 1111··2212 AS.. PSluaczah,e nWi·iGelrkaibeo bwaskkra6, lSepwoirey królów ze szlachtą
kowska, A Welnicki 111-41 Z. Zielińska, Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospclitej
111·42 S. Grodziski, E. Kozlowski, Polska zniewolona 1795-1806
Wykorzystano mapy z Historii Polski t. III, cz. 1 (Mapy) oraz t. III, cz. 2, "'·43 B. GrochuIska, Male państwo wielkich nadziei
str. 470 "'·44 J. Skowronek, Od Kongresu Wiedeńskiego do Nocy Lis/opadowej
"'·45 T.l.epkowski, Powstanie Listopadowe
Korekta: "'·46 J. Zdrada, Wielka Emigracja po Powstaniu Lis/opadowym
Hanna Szewczyk "'·47 J. Skowronek, Od konspiracji do kapitulacji
"'·48 M. Zg6miak, Za Waszą i naszą wolność 1848-1849
C Copyright by Ktajowa Agencja Wydawnicza 1988 "'·49 S. Kieniewicz, Powstanie Styczniowe
Ktajowa Agencja Wydawnicza RSW "Prasa·Książka·Ruch" "'·50 J. l.ukasiewicz, PoczqJki cywilizacji przemysłowej"a ziemiach poIsJi~:!>
Warszawa 1988 "'·51 l. Ihnatowicz, Społeczeństwo polskie w lalach 1864-1914
"'·52 J. Myśliński, Swobody, fabryk i ziemi!
Adres redakcji: 00·679 Warszawa, ul. Wilcza 46
Wydanie I. Naklad 160 000+350 ew:.
Objętość: ark. wyd. 10,16; ark. druk. 10,25
Nr prod. X11·5/1908/84 U·59 Zeszyl)' w przygotowaniu;
Sklad: Fotosklad KAW -Warszawa
Druk i oprawa: 1·12 J. KrL}"i.aniakoW'J, KU1I<J'liaIJ'Ści, Ix"etycy
Drukamia im. Rewolucji Paździemikowej 1·17 M. Rożek, W cie1lill katedr i zamków
Wars7.awa. ul. Mińska 6S 1·18 K Bac-Lkowski, Rady KaUimacba
Nr 7.301. 7020/ll/llII 11· 23 S. Grzybowski, Król i kanclerz
ISBN 83·03-02510-4 11·24 H. Wizner, Rokosz Zebrzydowskiego
11·30 W. Urban, Epizod refomlacyjny
Na okladc'e: (l strona) Najem robol1/ików. Fmgmem obrazu K Alchimowic7.a. 111·5 4 F. Tych, Rok 1905
Ze zbiorńw Muzeum Narodowego w Warszawie. Fot. E. 5ę<.-zykowska 111·55 W.jakńbcz)'k, Przetrwać 1Iad Wartą 1815-1914
(IV strona) Pomnik Wincentego Witosa w Warszawie. Fot. S. Sadowski 111·56 J. Buszko, Galicja 1859-1918. Polski Piemom?
Jak było w kraju
W ostatniej dekadzie XIX stulecia ożywil się społeczny i majątek. Wraz z rozwojem przemysłu pojawiły się i umocniły
polityczny pejzaż rozdanego między trzech zaborców kraju. W nowe klasy - burżuazja i robotnicy. Wedle oficjalnych danych,
warunkach trwającej już sto lat narodowej niewoli szybszego kt6re w 1870 r. obejmowały również warsztaty rzemieślnicze, w
tempa nabrał proces kształtowania się nowoczesnego narodu. zaborze rosyjskim pracowało blisko 64 tys. robotników. U progu
W łatach 1870-1910 cx.Inotowano eksplozję demograficzną - XX w. ich liczba w trzech zaborach zbliżyła się do miliona. Było
liczba Polaków ułegła podwojeniu i po raz pierwszy przekroczy· to spowodowane przemieszczaniem się mieszkańców wsi do
ła 22 miliony. Kolonizacja niemiecka w zaborze pruskim, będą· miast w poszukiwaniu chleba, którego brakowało często w ro·
ca częścią wzmożonej w okresie Kułturkampfu akcji germaniza· dzinnej wiosce.
cyjnej, doprowadziła do osiedłenia się tam około 21 tys. rodzin Szybszego tempa nabrał rozwój przemysłu. Miejsce manu·
niemieckich. Towarzyszyła jej emigracja z trzech zaborów, która. faktur zajmowały fabryki. WartoŚĆ ich produkcji - wraz z gór·
w okresie półwiecza poprzedzającego "wiełką wojnę" - jak ok nictwem - w 1900 r. przekroczyła w zaborze rosyjskim 500 mln
reśłano wówczas pierwszy konflikt światowy - objęła przeszło rubli. W tym samym roku produkcja rolna osiągnęła tu wartoŚĆ
3500 tys. osób, z któtych większość skierowała się za ocean. 400 milionów. Podwojeniu uległo, przekraczając w 1900 r.
Równocześnie zmieniała się struktura społeczna Zanikały 4 mln ton, wydobycie węgła. Wytopiono też 250 tys. ton surów,
bariery stanowe. Likwidacja stosunków feudalnych, uwłaszcze· ki, ale nadal najważniejszą dziedziną pozostał przemysł włó·
nie, rewołucja przemysłowa - osłabiły decydującą pozycję zie· kienniczy, którego wartoŚĆ produkcji pod koniec XIX w. prze·
miaństwa. Coraz częściej o miejscu w hierarchii społecznej de· kroczyła 250 mln rubli. Zwiększyła się w tym czasie z 40 do
q'dował nie herb, łecz bankowe konto, nie pochodzenie, ale 53 liczba cukrowni i potroila do 216 tys. ton produkCja cukru.
Emig. ... nci z Europy \V drodze do Stanów Zjednoczo·
nych na pokładzie statku .. WeSlerland·· w 1H90 r.
Od 5tojalowskiego do Witosa 2
G6nlic)' poUJruetl}ą9' z pru,)' do domu. Rys. I.P. Laurensa
W kopa/ni ś/4skiej. Rys. J. Falata
3
Jak było u' kraju
r-.
,-'
.Wilno \
"
miejscowości
•
• 100 000 - 500 000
® 50 000 - 100 000 .......... granice państw
® 25 000 - 50 000 -- granice krajów i prowincji
o poniżej 25000 granice guberni i rejencji
Ziemie polskie i kraje ościenne okolo 1900 r.
Pojawił się nad Wisłą przemysł elektrotechniczny, powstały czte· przemysł spożywczy bazujący na miejscowym rołnictwie, a więc
I)' fabl)'ki nawozów sztucznych, ~ad w Tarchominie dal począ. cukrownie, browary i gorzelnie. Na Pomorzu zaś miejscowe
tek przemysłowi farmaceuty<.:-znemu. Ale równocześnie, na sku· stocznie uzyskiwały "pełny portfeł" głównie państwowych
tek prowadzonej przez kanele hutnk:ze i obcy kapitał polityki, zamówień.
regres przeżywał przemysł maszynowy. Choć pozytywnie zakoń· Ożywił się też w ostatniej dekadzie XIX stułecia przemysł w
czyły się ekspetymenty z silnikiem spalinowym w Ursusie, to Galicji. W latach osiemdziesiątych trysnęła tu "wiełka nafta". W
jednak sierpy, kosy i motyki trzeba było wciąż importować. 1890 r. wydobyto 92 tys. ton "płynnego złota", w 1911 r. jego
Przemysł zaboru pruskiego znacznie łagodniej odczuł wa· wydobycie osiągnęło 1488 tys. ton, co stanowiło 5 proc. świa·
hania koniunktul)', a zwłaszcza trzy kryzysy i trzy lata depresji, towej produkcji. Ale inne działy przemysłu pozostawały w cie·
jakie odnotowano w pierwszej dekadzie XX w. Liczba kopalń niu Bol)'sławskiego Zagłębia. Kończyły się właśnie, rabunkowo
zmniejszyła się z 80 do 63, w niektól)'ch z nich trzeba bylo zejść ekspłoatowane, złoża wosku ziemnego. Produkcja soli kamien·
na chodniki poniżej 700 metrów, ałew latach 1885-1900wydo· nej utrzymywała się wciąż na poziomie 300 tys. ton rocznie. W
bycie węgła uległo podwojeniu osiągając 24 800 tys. ton. konkurencji z cukrowniami w Austrii i Czechach ostała się jedy·
Zwiększył się też do 747 tys. ton wytop żełaza. Przemysł ciężki nie - wspierana fortuną ks. Andrzeja Lubomirskiego - cukrowo
zachował tu nadał istotną pozycję. W Poznańskiem rozwinął się nia w Przeworsku. Tkałnia w Andl)'chowie, założona w 1904 r.
Od Stojalowskiego do Witosa 4
dała początek przemysłowi bawełnianemu, zaś zatrudnienie w stralii. W latach 1885-1895 ceny żyta i pszenicy spadły nad Wisłą
fubryce tytoniu w Krakowie przekroczyło tysiąc osób, dzięki o przeszło połowę. Kryzys rolny pogłębiła też protekcyjna poli
czemu stała się ona największym, poza Borysławiem, zakładem tyka celna i taryfowa Berlina i Petersburga. Nie łagodziły go, lecz
przemysłowym w Galicji. przeciwnie, pogłębiały - przyspieszając rozwarstwienie wsi -
Różne więc było tempo przemysłowego rozwoju trzech za liczne wciąż przeżytki feudalne od prawa dziedzica do karania
borów, inny był bowiem w każdym z nich punkt wyjścia, różna chłostą czeladzi, które w zaborze pruskim obowiązywało do
skala bogactw mineralnych, a nade wszystko odmienne polity 1900 r., poprzez serwituty, na prawie propinacji kończąc. To
czne losy i ekonomiczna sytuacja. ostatnie gwarantowało właścicielowi folwarku wyłączność po
• • • siadania na wsi browarów i gorzelni oraz monopol sprzedaży
A jak wyglądała sytuacja na wsi? wódki i piwa w szynkach i karczmach. W Galicji jeden szynk
Początek drugiej połowy XIX w. przyniósł dobrą dla roI· przypadał wówczas na 462 mieszkańców wsi. W 1874 r. docho
nictwa koniunkturę. W wyniku wojny krymskiej, która przez trzy dy ze sprzedaży alkoholu osiągnęły 5 mln złotych reńskich.
lata poczynając od 1853 r. toczyla się pomiędzy Rosją i Turcją "Niektórzy chłopi prawie z karczmy nie wychodzili, a ich żony
oraz jej sprzymierzeńcami, i kilku innych konfliktów, których nosiły im tam jeŚĆ" - wspomina w Żywocie chłopa dziaJacza
widownią stała się Europa, zwiększył się popyt na artykuły rol Franciszek Magryś, chłop z rzeszowskiej wsi Handzlówka. Do
ne. Sytuacja żmieniła się w latach osiemdziesiątych, gdy na kon dajmy, że każdego roku w samej Galicji blisko 20 tys. osób
tynent trafiło tanie zboże z Ameryki, a także tania wełna z Au· stawało przed sądem za pijaństwo.
Chłopi krakowscy w karczmie. MaI. W. Eliasz
5 Jak było w kraju
Scena wiejska
Wieśniacy przed chatą
Od Stojałowskiego do Witosa 6
Reformy uwłaszczeniowe zmieniły strukturę rolną. W zabo Inny proces zachodził w zaborze rosyjskim. Nazwać go mo
rze austriackim w latach 1859-1889 rozparcelowano 71 tys. ha żna "średniaczeniem" wsi. Działy rodzinne prowadziły do roz·
ziemi, a w latach 1889-190595 tys. ha. W zaborze rosyjskim w drobnienia większych gospodarstw chłopskich. W latach
latach 1870-1909 do rąk chłopskich trafiło 1400 tys. ha. Najwol 1870-1903 przeciętny ich obs7-3r zmniejszył się z 8,4 do 6,4
niej proces ten przebiegał w Poznańskiem, gdzie folwark za morgi. Jednocześnie zmałała liczba gospodarstw karłowdtych -
chował dominującą pozycję (54,4 proc. ziemi). W latach w latach 1864-1903 z 205 tys. do 185 tysięcy. Ich wlaściciele, nie
1882-1907 areal ziemi należącej do gospodarstw o powierzchni mogąc wyżyć ze swych działek, powiększali szeregi proletariatu
do 20 ha wzrósł tu z 23 do 32 procent. w mieście i na wsi.
W nowej pouwłaszczeniowej sytuacji nie wszyscy właścicie­ Ci, którzy trafiali do folwarków tworzyli najbardziej upośle­
le folwarków mogli, czy też chcieli, podjąć nowe metody gospo dzoną warstwę - robotników rolnych. Jak relacjonuje Zygmunt
darowania. Stąd wielu stanęło w obliczu bankructwa. Inni. - Zieliński -sarn niegdyś oficjalista - w Poglqdzie krytycznym na
chcąc swój folwark modernizować - szukali niezbędnych do nasze stosunki ekonomiczno-społeczne w Galicji:
tego środków finansowych. l jedni, i drudzy pozbywali się części
:.wych majątków: najpierw lasów i drzewa, później parcel, Służba dworska poniewiera się najczęściej pod
których ceny w obliczu chłopskiego głodu ziemi rosły. l dłate­ żłobami, nie mając stałego miejsca na spanie, choćby na
go w miarę upływu czasu zmieniali się jej nabywcy. początko­ wiszącej pryczy nad końmi, nad bydłem. Po największej
wo ziemię pochodzącą z parcełacji kupowali właściciele małych części służba na każdą noc bierze nową wiązkę słomy i na
gospodarstw, później - zwłaszcza gdy w tej transakcji zaczęli chodniku, na środku stajni robi sobie nie łoże, łecz
brać udział pośrednicy, pobierający bywalo że i pięć5etprocen­ legowisko.
tową prowizję - przede wszystkim bogaci chłopi.
Równoległe z parcelacją pogłębiało się rozwarstwienie wsi. W Galicji dominowały gospodarstwa drobne. Powierzchnia
Najszybciej dokonywało się ono w zaborze pruskim, gdzie było aż 27 proc. gospodarstw nie przekraczała 1 ha. W 1902 r. w
najwięcej wielkich i małych gospodarstw. W 1882 r. w Poznań­ rękach 79 proc. chłopów znajdowało się 29 proc. ziemi. Inaczej
skiem gospodarstwa o powierzchni do 2 ha stanowiły 57 proc. i mówiąc, na 4478 tys. ha podzielonych na 17500 tys. parcel
zajmowały 4 proc. ogólnej powierzchni ziemi, podczas gdy gospodarowało 1630 tys. chłopów. Jednocześnie 471 tys. ha
gospodarstwa do 100 ha - było ich tu 7 proc. - zajmowały 19 ziemi nałeżało w Galicji do 21 właścicieli.
proc. ziemi. Ćwierć wieku później gospodarstw tych było już Uwłaszczenie przyczyniło się do zmiany metod gospodaro
tylko 6 proc., ałe powierzchnia zajmowanej przez nie ziemi wania. Fołwarki, pozbawione darmowej robocizny pańszczy­
wzrosla do 22 procent. źnianego chłopa lub dochodów z czynszów, przekształcały się
Chlopki podolskie Najemnice
7 .I u k hr{u li' kr(~ill
Młockarnia parowa finny Borrosch i Eichmann.
Drleworyt nieznanego aUlora
Typ ludowy z Podkarpacia Z <,zosnkiem do miasta
Od 5tojałowskiego do Witosa 8
w przedsiębiorstwa, w któJ)'ch dochód musiał być wygospoda załedwie 300 ton wszystkich nawozów. Jeszcze mniejszą ich
rowany własnymi środkami. Z kołei gospodarstwa chłopskie iloŚĆ wykorzystano w Galicji. Niewiełe jest przesady w zdaniu,
uwołnione z dotychczasowych więzów krępujących ich samo że więcej tu na chłopskich polach rosło chwastów niż zboża,
dziełność, produkujące teraz na własny rachunek, zyskiwały najniższa bowiem była też kultura rolna.
pewną swobodę gospodarowania i bodźce do zwiększania pro Najlepsze wyniki osiągnęło rolnictwo wielkopolskie. W la
dukcji. Rosła ona również dzięki wzrostowi powierzchni grun tach 1890-1912 plony głównych ziemioplodów wzrosły kiłka­
tów ornych_N ajsilniej wystąpiło to w zaborze rosyjskim, gdzie w krotnie. I tak, pszenicy z 10,5 do 22,0 q/ha, żyta z 7,1 do 18,3
łatach 1850-1907 obszar gruntów ornych zwiększył się o milion q/ha, jęczmienia z 8,1 do 23,4 q/ha. W zaborze rosyjskim wzrost
ha, obejmując 6,9 młn ha ziemi. Ale bardziej jeszcze na wzrost był znacznie niższy: pszenicy z 10 do 13 q/ha, żyta z 8 do 11,0,
produkcji wpłynęło podniesienie efektywności gospodarowa jęczmienia z 9 do 13,0, owsa z 2,7 do 10,0 q/ha. Podobne
nia będące konsekwencją modernizacji. Odchodzono więc od proporcje odnotowano w Galicji: pszenica 11,0 i 13,3, żyto 9,9 i
mało wydajnych systemów rołnych jak "trójpołówka", które za 12,9, jęczmień 9,7 i 11,7, owies 9,1 i 10,2 q/ha. ZbioJ)' czterech
stępowano uprawami ciągłymi korzystając z maszyn i nawozów_ zbóż oraz kartofli wielokrotnie (bywało, że nawet 60-krotnie)
A działo się to przede wszystkim w zaborze pruskim, gdzie w przekraczały tu wagowo zbiory buraków cukrowych. Działo się
ciągu ostatniej dekady XIX stułecia procent gospodarstw tak przede wszystkim ze względu na konieczność dostarczania
(oczywiście oyły to głównie fołwarki) stosujących maszyny żywności dla przełudnionej wsi, ale i tak nie dla wszystkich jej
wzrósł z 10 do 43_ Na Górnym Śłąsku gospodarStw takich było starczalo. "Każdy Galicjanin pracuje za ćwierć, a je za pół czlo
nawet 70 procent_ Na polach Wielkopolski pojawiły się więc wieka" - pisal w końcu XIX stulecia malopolski publicysta,
łokomobile i motoJ)' spalinowe, kosiarki i pługi wieloskibowe_ nafciarz i ekonomista Stanisław Szczepanowski.
W 1889 r. użyto tu po raz pierwszy snopowiązałki, nieco wcześ­ Jego praca Nędza Galicji w cyfrach i pmgram energicznego
niej - siewnika rzędowego, a w 1897 r_ pierwszej maszyny do rozwoju gospodarstwa krajowego była rzetelnym, ale smutnym
dojenia krów_ w swej wymowie obrazem życia w tej części monarchii Habsbu
Znacznie wolniej proces modernizacji rołnictwa przebiegał rgów. Podczas gdy Francuz zjadał rocznie 284 kg zboża i 34 kg
w zaborze rosyjskim i w Galicji. W zaborze rosyjskim rozpow mięsa, mieszkaniec Galicji - 114 kg zboża i 10 kg mięsa. ,Jesz
szechniły się jedynie żniwiarki, a w Galicji sieczkarnie_G dy w . cze za dzieciństwa mego - wspomina w swych memuarach Z
Poznańskiem pracowały 542 pługi parowe, w Galicji zaledwie Komborni w świat syn chlopa z Komborni, późniejszy profesor
trzy. Wszechnicy Jagiellońskiej Stanisław Pigoń - do głównych
Zabór pruski przodował też w zużyciu nawozów sztucznych. składników pożywienia należala mąka na rzadko rozkłócona i
Także w mełioracji. W 1906 r. na 100 ha roli przypadło tu 1185 zagotowana na wodzie zabielanej mlekiem. Sam w młodości
kg samych tylko soli potasowych, podczas gdy przeciętna dla jadałem w domu ościęte, owsiane placki, a żur owsiany należał
całego kraju wynosiła 786 kg, za..~ w zaborze rosyjskim zużyto u nas zimą do codziennego prawie składu pożywienia".
Zagroda chłopska lU okoIicadJ Gniezna. Rysunek