Obstetrie en gynaecologie

1038 Pages·2016·28.517 MB·Dutch

by  M.J. Heineman, J.L.H. Evers, L.F.A.G. Massuger, E.A.P. Steegers

Obstetrie en
gynaecologie
De voortplanting van de mens
Redactie: prof.dr. M.J. Heineman, hoofdredacteur
prof.dr. J.L.H. Evers, prof.dr. L.F.A.G. Massuger, prof.dr. E.A.P. Steegers
prof.dr. M.J. Heineman, hoofdredacteur
en
prof.dr. J.L.H. Evers
prof.dr. L.F.A.G. Massuger
prof.dr. E.A.P. Steegers
Obstetrie en gynaecologie
Onder redactie van:
prof.dr. M.J. Heineman, hoofdredacteur
en
prof.dr. J.L.H. Evers
prof.dr. L.F.A.G. Massuger
prof.dr. E.A.P. Steegers

Obstetrie en
gynaecologie

De voortplanting van de mens
Houten, 2016
Eerste druk, Wetenschappelijke uitgeverij Bunge, Utrecht, 1993
Tweede, herziene druk, Wetenschappelijke uitgeverij Bunge, Utrecht, 1995
Derde, herziene druk, Elsevier/Bunge, Maarssen, 1999
Vierde, herziene druk, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, 2001
Vijfde, herziene druk, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, 2004
Zesde, herziene druk, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, 2007
Zevende, herziene druk, Reed Business, Amsterdam, 2012
Achtste (ongewijzigde) druk, Bohn Stafl eu van Loghum, Houten 2016
ISBN 978-90-368-1190-3 ISBN 978-90-368-1191-0 (eBook)
DOI 10.1007/978-90-368-1191-0
© 2016 Bohn Stafl eu van Loghum, onderdeel van Springer Media
A lle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen
in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige
wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere
manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b
Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 au-
gustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde
vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).
Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en
andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden.
S amensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave
te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en
andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen.
NUR 870
Omslagontwerp: Martin Majoor, Arnhem
Omslagillustratie: Getty Images/Gustav Klimt, Die Erfüllung
Typografi e: Marianne Elbers, Amsterdam
Bureauredactie: Ampersand, redactie & productie, Houten
Illustraties: Martin van de Berg, Chris Bor, Maarten Breuker, Vincent M.
Khouw (hoofdstuk 14, illustraties uit Obstetrische interventies), Marlu de
Leeuw, Inge van Noortwijk, John Rabou, Kurt de Reus
B ohn Stafl eu van Loghum
Het Spoor 2
Postbus 246
3990 GA Houten

www.bsl.nl
Medewerkers
Dr. A.H. Adriaanse Prof.mr.dr. J.H. Hubben
Medisch Centrum Alkmaar Universitair Medisch Centrum Groningen en
Dr. W.M. Ankum Nysingh N.V.
Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Dr. J.A. de Hullu
Dr. R. Bekkers Universitair Medisch Centrum St Radboud,
Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen
Nijmegen Prof.dr. G.G. Kenter
Prof.dr. P.P. van den Berg Centrum Gynaecologische Oncologie Amsterdam
Universitair Medisch Centrum Groningen Prof.dr. J.A.M. Kremer
Prof.dr. O.P. Bleker Universitair Medisch Centrum St Radboud,
Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Nijmegen
Dr. K. Boer Prof.dr. R.F.P.M. Kruitwagen
Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Maastricht Universitair Medisch Centrum
Dr. M.Y. Bongers Dr. A. Kwee
Máxima Medisch Centrum, Veldhoven Universitair Medisch Centrum Utrecht
Prof.dr. G.J. Bonsel Dr. E. Laan
Erasmus MC, Rotterdam Academisch Medisch Centrum, Amsterdam
Prof.dr. F.J. Broekmans Prof.dr. C.B. Lambalk
Universitair Medisch Centrum Utrecht VU medisch centrum, Amsterdam
Prof.dr. H.A.M. Brölmann Prof.dr. J.A. Land
VU medisch centrum, Amsterdam Universitair Medisch Centrum Groningen
Dr. J.B. Derks Prof.dr. J.S.E. Laven
Universitair Medisch Centrum Utrecht Erasmus MC, Rotterdam
Dr. W.J. Dondorp Prof.dr. J.M.M. van Lith
Universiteit Maastricht Leids Universitair Medisch Centrum
Prof.dr. P.J. Dörr Prof.dr. F.K. Lotgering
Medisch Centrum Haaglanden, Den Haag, en Universitair Medisch Centrum St Radboud,
Leids Universitair Medisch Centrum Nijmegen
Dr. J.J. Duvekot Dr. H.W. van Lunsen
Erasmus MC, Rotterdam Academisch Medisch Centrum, Amsterdam
Dr. J.J.H.M. Erwich Prof.dr. L.F.A.G. Massuger
Universitair Medisch Centrum Groningen Universitair Medisch Centrum St Radboud,
Prof.dr. J.L.H. Evers Nijmegen
Maastricht Universitair Medisch Centrum Dr. W.I. van der Meijden
Dr. N. Exalto Havenziekenhuis, Rotterdam
Erasmus MC, Rotterdam Prof.dr. J.G. Nijhuis
Dr. J. van Eyck Maastricht Universitair Medisch Centrum
Isala klinieken, Zwolle Prof.dr. D. Oepkes
Drs. V. Faber Leids Universitair Medisch Centrum
Universitair Medisch Centrum Groningen M.M.L.J. Oligschläger-Lindelauf
Prof.dr. B.C.J.M. Fauser Maastricht Universitair Medisch Centrum
Universitair Medisch Centrum Utrecht Dr. G.C.M.L. Page-Christiaens
Prof.dr. A. Franx Universitair Medisch Centrum Utrecht
Universitair Medisch Centrum Utrecht Dr. L.L.H. Peeters
Dr. M. Goddijn Universitair Medisch Centrum Utrecht
Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Prof.dr. A.A.W. Peters
Prof.dr. J.B. van Goudoever Leids Universitair Medisch Centrum
Academisch Medisch Centrum en VU medisch Prof.dr. J.A. van der Post
centrum, Amsterdam Academisch Medisch Centrum Amsterdam
Dr. P.E.M.H. Habets Dr. J.P. Roovers
Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Academisch Medisch Centrum Amsterdam
Prof.dr. M.J. Heineman Dr. F.J.M.E. Roumen
Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Atrium Medisch Centrum, Heerlen
Dr. M.P. Heringa Dr. S.A. Scherjon
Universitair Medisch Centrum Utrecht Sint Lucas Andreas Ziekenhuis, Amsterdam
Dr. N.W.E. Schuitemaker Prof.dr. R.H.M. Verheijen
Diakonessenhuis, Utrecht Universitair Medisch Centrum Utrecht
Dr. G.H. Schuring-Blom Dr. H.A.M. Vervest
Universitair Medisch Centrum Utrecht St. Elisabeth Ziekenhuis, Tilburg
Dr. J.M. Schutte Drs. Ph.Th.M. Weijenborg
Isala klinieken, Zwolle Leids Universitair Medisch Centrum
Dr. M.F. Schutte Prof.dr. P.H.M. van de Weijer
Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam University of Auckland, Nieuw-Zeeland
Dr. L.J.M. Smits Prof.dr. W.C.M. Weijmar Schultz
Maastricht Universitair Medisch Centrum Universitair Medisch Centrum Groningen
Prof.dr. M.E. Spaanderman Prof.dr. G.M.W.R. de Wert
Maastricht Universitair Medisch Centrum Universiteit Maastricht
Prof.dr. E.A.P. Steegers Prof.dr. H.B.M. van de Wiel
Erasmus MC, Rotterdam Universitair Medisch Centrum Groningen
Dr. A. Timmermans Dr. H.I.J. Wildschut
Academisch Medisch Centrum Amsterdam Westfriesgasthuis, Hoorn
Drs. H.W. Torij Dr. W.N.P. Willemsen
Verloskunde Academie Rotterdam Universitair Medisch Centrum St Radboud,
Prof.dr. J.B.M.Z. Trimbos Nijmegen
Leids Universitair Medisch Centrum Prof.dr. A.G.J. van der Zee
Prof.dr. C.H. van der Vaart Universitair Medisch Centrum Groningen
Universitair Medisch Centrum Utrecht Dr. G.G. Zeeman
Prof.dr. F.P.H.A. Vandenbussche Erasmus MC, Rotterdam
Universitair Medisch Centrum St Radboud,
Nijmegen
Woord vooraf
Bij de zevende druk Bij de zesde druk
Voor u ligt de zevende, geheel herziene druk, van Bij het verschijnen van deze zesde druk van
het Leerboek. De redactie heeft kritisch gekeken Obstetrie en Gynaecologie staan we kort stil bij het
naar de inhoud van de vorige editie. Wij namen terugtreden van twee leden van de redactie. Prof.dr.
ons voor om met minder hoofdstukken en een A.P.M. Heintz is vanaf de eerste druk van het leer-
kortere tekst uit te komen. Dat is niet gelukt. Het boek Obstetrie en gynaecologie deelredacteur voor de
specialisme obstetrie en gynaecologie is breed en gynaecologie geweest. Prof.dr. O.P. Bleker maakte
het ontwikkelt zich nog steeds. Vele biomedische vanaf de derde druk deel uit van de redactie als deel-
en technische innovaties worden er getoetst en redacteur obstetrie. Zij hebben belangrijke bijdra-
vinden er een plek. Het vak groeit dus. Er is wel gen geleverd aan het leerboek waarvoor de uitgever
een enkel hoofdstuk geschrapt of overgebracht en de hoofdredacteur hen zeer hartelijk bedanken.
naar de elektronische leeromgeving die het leer- Als opvolgers zijn benoemd prof.dr. L.F.A.G. Mas-
boek flankeert, maar er zijn ook hoofdstukken suger en prof.dr. E.A.P. Steegers.
toegevoegd: De jonge zwangerschap en Pre-maligne
aandoeningen. De nieuwe redactieploeg heeft de inhoud van het
leerboek opnieuw kritisch bekeken. Dit heeft geleid
Wie zich afvraagt waarom nog steeds één leerboek tot een aantal veranderingen. Besloten is om enkele
wordt aangeboden voor een discipline waarin zulke algemene hoofdstukken toe te voegen. Het gaat
verschillende subspecialistische richtingen als om Patiëntveiligheid, Evidence-based medicine en
voortplantingsgeneeskunde, verloskunde, benigne Genetica en voortplanting. Wij hebben gemeend
gynaecologie, uro-gynaecologie en gynaecologi- dat deze onderwerpen belangrijk genoeg zijn om
sche oncologie een plek vinden, moet nog eens het ze in het decor van de obstetrie, gynaecologie en
‘Woord vooraf’ bij de eerste druk lezen. De voort- voortplantingsgeneeskunde een eigen plaats in het
planting van de mens en vrouwengezondheidszorg boek te geven. De ordening van de hoofdstukken is
zijn fundamentele oriëntatiepunten die een belang- gewijzigd. In verband met verdere subspecialisatie
rijk motief vormen om de verloskunde, de gynae- en aandachtsgebiedontwikkeling leek het de redactie
cologie en de voortplantingsgeneeskunde als een goed om, waar mogelijk, hoofdstukken te clusteren
eenheid te presenteren. tot samenhangende gehelen.
Opnieuw namen wij afscheid van gewaardeerde Naast de vertrekkende redactieleden namen wij ook
auteurs en opnieuw verklaarden jonge collegae afscheid van een aantal zeer gewaardeerde auteurs.
zich bereid om een bijdrage aan het actualise- Nieuwe veelbelovende collegae werden aan het
ren van het leerboek te leveren. De vertrekkende schrijverscollectief toegevoegd.
auteurs danken wij hartelijk voor hun vaak jaren-
lange inzet en betrokkenheid. De nieuwe auteurs Met het verschijnen van de zesde druk van Obste-
heten wij welkom. Wij weten dat zij zich verbon- trie en gynaecologie beschikken onze studenten
den voelen aan ons vak en wij spreken de verwach- opnieuw over een up-to-date leerboek. Omdat wij
ting uit dat zij zich voor langere tijd willen verbin- weten dat het altijd beter kan, hopen wij opnieuw
den aan het leerboek. Want hoewel wij nu weer suggesties en adviezen van studenten en docenten
beschikken over een geheel herziene druk gaan te ontvangen.
de ontwikkelingen door en komt er een moment
waarop wij gaan werken aan de achtste druk. Sug- Zomer 2007
gesties en adviezen voor het verder verbeteren van M.J. Heineman, J.L.H. Evers
het leerboek ontvangen wij dus graag. L.F.A.G. Massuger, E.A.P. Steegers
Op het omslag is Die Erfüllung van Gustav Klimt Bij de vijfde druk
(1862-1918) afgebeeld. De keuze voor dit schilderij is Op basis van de resultaten van een enquête onder
niet toevallig: een man en een vrouw in een geluk- de Nederlandse hoogleraren Obstetrie, Gynaecolo-
kige omhelzing. Een passend beeld bij de voortplan- gie en Voortplantingsgeneeskunde en naar aan-
ting van de mens. leiding van reacties van studenten en docenten is
gewerkt aan deze nieuwe druk van het leerboek. De
Zomer 2012 vijfde druk van Obstetrie en gynaecologie verschilt op
M.J. Heineman, J.L.H. Evers een aantal punten van de vorige druk. Wij namen
L.F.A.G. Massuger, E.A.P. Steegers afscheid van enkele zeer gewaardeerde auteurs.
Nieuwe auteurs werden aan het schrijverscollectief De redactie realiseert zich dat haar werk uitslui-
toegevoegd. Op veler verzoek werd een hoofdstuk tend een succes kan zijn wanneer de gebruikers van
over ethiek en voortplanting en een hoofdstuk over dit leerboek, studenten en docenten, haar voorzien
beeldvormende technieken voorbereid. Er vond een van kritische opmerkingen en suggesties voor verbe-
herverdeling van bestaande hoofdstukken plaats. teringen.
Een aantal hoofdstukken werd opgesplitst. Enkele Laat ons weten wat u anders en beter wilt zien.
hoogwaardige nieuwe illustraties kregen een plek. Wij zullen daar graag rekening mee houden bij een
De opbouw en de vormgeving van de hoofdstuk- volgende druk.
ken werden gehandhaafd. De auteurs kregen het
verzoek om op bondige wijze hun tekst te presente- Voorjaar 2001
ren waarbij de disciplinegebonden eindtermen van M.J. Heineman, O.P. Bleker,
het Raamplan 2001 uitgangspunt zijn gebleven. J.L.H. Evers en A.P.M. Heintz
Wij hebben ernaar gestreefd om de oplossingen
van een groot aantal problemen uit de obstetrie, Bij de derde druk
gynaecologie en voortplantingsgeneeskunde aan te Nog juist voor de eeuwwisseling verschijnt de derde
dragen. Waar mogelijk wordt verwezen naar rele- herziene druk van het Nederlandstalig leerboek
vante richtlijnen en protocollen van Nederlandse Obstetrie en gynaecologie. De voortplanting van de
en buitenlandse wetenschappelijke verenigingen. mens. In 1993 verscheen de eerste editie die tot stand
Steeds meer vindt u ook verwijzingen naar websites kwam onder redactie van Treffers (hoofdredacteur),
als onderdeel van de ‘elektronische leeromgeving’. Heintz, Keirse en Rolland.
Deze nieuwe druk van Obstetrie en gynaecolo-
Wij realiseren ons dat de manuscripten voor dit gie verschilt op een aantal punten van de vorige
leerboek vaak worden geschreven in de schaarse uitgave. Dit hangt samen met veranderingen in de
vrije tijd van onze auteurs. Wij zijn ervan overtuigd redactie: Treffers ging met emeritaat en Keirse en
dat de gebruikers van Obstetrie en gynaecologie deze Rolland vertrokken naar het buitenland: de uitgever
inspanningen weten te waarderen. De redactie is formeerde, in samenspraak met de vertrekkend
hen veel dank verschuldigd. De traditie om te kun- hoofdredacteur, een nieuwe redactieploeg. Het
nen beschikken over een actueel Nederlandstalig onderwijs aan de Nederlandse faculteiten Genees-
leerboek is voor de komende jaren weer verzekerd! kunde is ook aan veranderingen onderhevig.
Het Raamplan 1994 verscheen: de Nederlandse
Voorjaar 2004 medische opleidingen bereikten overeenstemming
M.J. Heineman, O.P. Bleker, over hetgeen een arts moet kunnen en kennen;
J.L.H. Evers en A.P.M. Heintz honderdtachtig algemene en disciplinegebonden
eindtermen en tweehonderdvijftig geneeskundige
Bij de vierde druk problemen werden vastgesteld.
Voor u ligt de vierde druk van Obstetrie en gynaecologie. De nieuwe redactie formuleerde, met het
De vorige, geheel herziene uitgave van dit leerboek Raam plan in het achterhoofd, enkele strikte
is goed ontvangen. Wij kregen veel positieve reacties uitgangspunten. Er is gekozen voor een duidelijke
op de door ons gekozen hoofdstukstructuur en de hoofdstukstructuur: de leerdoelen en definities
uitvoering daarvan. Maar wij ontvingen van studenten vormen het begin en de samenvatting (take home
en docenten ook suggesties voor verbeteringen. Daar message) met een blik in de toekomst (eye to the
hebben wij dankbaar gebruik van gemaakt bij het future) vormen het sluitstuk van elk hoofdstuk; waar
voorbereiden van deze druk. Behoudens correcties mogelijk krijgen historie, methodologische aspecten,
van zetfouten vindt u in deze vierde druk aanpas- epidemiologie en demografie een vaste plaats in de
singen die voortkomen uit ontwikkelingen binnen de tekst. Er is een primaire tekst (de leertekst) en een
obstetrie en gynaecologie. Als voorbeelden noemen secundaire tekst (de leestekst). De leestekst bestaat
wij: In hoofdstuk 3 zijn MRI-illustraties van de onder andere uit een presentatie van ziektegeschie-
coïtus opgenomen. In hoofdstuk 13 worden de meest denissen. De probleemlijst van het Raamplan vormt
recente gedachten over de vaginale bevalling van het hiervoor de inspiratiebron. Daarnaast wordt in kaders
kind in stuitligging kort genoemd. In hoofdstuk 16 hier en daar kort en bondig de tekst samengevat
zijn enkele definities geherformuleerd. In hoofd- als ‘expresinformatie’. Literatuurreferenties hebben
stuk 17 worden nieuwe inzichten op het gebied van voornamelijk betrekking op overzichtsartikelen en
anticonceptie (onder andere ten aanzien van morning kernpublicaties; tevens wordt verwezen naar belang-
after-procedures) aan de orde gesteld. rijke sites op internet.
Een aantal auteurs van de vorige editie werd en gynaecologie met medewerkers van alle Neder-
gevraagd hun tekst te actualiseren en aan te passen aan landse universiteiten en daarbuiten. De zevende,
de gekozen structuur; er werden nieuwe auteurs uit- laatste druk van dit boek verscheen in 1985, acht jaar
genodigd om originele bijdragen te leveren. Ten slotte geleden.
werd de vormgeving van het boek gemoderniseerd en Het voor u liggende boek Obstetrie en gynaecologie
werden er talloze tabellen en illustraties toegevoegd. bouwt weliswaar voort op het werk van Klooster-
man, maar vormt een nieuw begin, met grotendeels
Hoewel dit boek voortbouwt op de vorige editie nieuwe auteurs. Het is weer een leerboek voor
van Obstetrie en gynaecologie, is het toch, door de v erloskunde en gynaecologie, en er zijn medewerkers
omschreven veranderingen een compleet nieuw van alle Nederlandse universiteiten, maar ook van
leerboek geworden. Een leerboek waarvan wij hopen elders, bijvoorbeeld van een opleiding voor verlos-
dat het voldoet aan de verwachtingen van alle gebrui- kundigen. Dit boek is in de eerste plaats bedoeld
kers; een leerboek ook dat tegemoetkomt aan de voor medisch studenten. In de tekst is typografisch
eisen van de volgende eeuw. onderscheid gemaakt tussen leerstof en extra lees-
De redactie dankt auteurs en uitgever van harte stof: interessante uitweidingen voor de belangstel-
voor het enthousiasme waarmee aan dit project werd lende lezer. Naast medische studenten worden de
gewerkt. Wij staan open voor kritische opmerkingen doelgroepen gevormd door huisartsen, specialisten
en suggesties voor verbeteringen. buiten het vakgebied die zich willen oriënteren in
de verloskunde en gynaecologie en voorts natuurlijk
Zomer 1999 de leerling-verloskundigen en de verloskundigen.
M.J. Heineman, O.P. Bleker, Gynaecologen en gynaecologen in opleiding zullen
J.L.H. Evers en A.P.M. Heintz zich met dit boek kunnen oriënteren, maar daarnaast
behoefte hebben aan uitgebreidere handboeken.
Bij de tweede druk
Obstetrie en gynaecologie is zo goed ontvangen dat al Men kan zich afvragen waardoor het vakgebied
na korte tijd een tweede druk nodig is gebleken. Wij obstetrie/gynaecologie bijeengehouden wordt. Op
hebben de gelegenheid aangegrepen om enkele cor- het eerste gezicht lijkt er weinig overeenkomst te
recties aan te brengen. Twee lacunes zijn aangevuld: zijn tussen zo uiteenlopende onderwerpen als de
paragrafen over anemie in de zwangerschap en over echoscopische of biochemische diagnostiek bij com-
endometriose zijn toegevoegd. Een enkel onder- plicaties in de zwangerschap, de behandeling van
deel, dat voor de doelgroep te specialistisch was, is maligne tumoren van de vrouwelijke genitalia, het
ingekort. Voor correcties in enkele hoofdstukken, onderzoek bij mannelijke infertiliteit, en klachten
bijvoorbeeld de paragraaf over de zorg tijdens het van vrouwen in de postmenopauze. Subspecialisatie
kraambed, hebben wij dankbaar gebruikgemaakt van in deelgebieden is dan ook zeker aan de orde binnen
kritische opmerkingen van docenten. De wijzigin- de obstetrie/gynaecologie, maar toch wordt dit vak-
gen zijn overigens beperkt gebleven. gebied overal als één geheel beschouwd. Dit berust
vooral op twee grondslagen die de basis vormen
Wij ontvangen ook nu graag weer commentaar van het vakgebied. De eerste van deze grondslagen
van gebruikers en docenten, te richten aan de is de voortplanting van de mens. In de verloskunde
uitgever. en gynaecologie komen daarvan zowel de fysiologie
als de pathologie aan de orde, en bij beide onderde-
Voorjaar 1995 len zowel het aandeel van de vrouw als dat van de
P.E. Treffers, A.P.M. Heintz, man. Het tweede fundamentele oriëntatiepunt is de
M.J.N.C. Keirse en R. Rolland vrouw. Het leven van een vrouw wordt in belangrijke
mate beïnvloed door de functie van haar genitalia en
Bij de eerste druk stoornissen daarin. Dat geldt voor haar levenstijdper-
In deze eeuw zijn er in ons taalgebied aanvankelijk ken, afgegrensd door menarche en menopauze, voor
enige afzonderlijke leerboeken geweest voor gynae- haar seksuele relatievorming, en voor het krijgen
cologie (Treub, later Van Bouwdijk Bastiaanse e.a.) van kinderen of het uitblijven daarvan. Daarnaast
en voor verloskunde (De Snoo, later Holmer e.a.). In hebben ziekten van de geslachtsorganen (inclusief
1973 verscheen de eerste druk van De voortplanting de mammae) bij vrouwen een zeer belangrijk aan-
van de mens. Leerboek voor obstetrie en gynaecologie, deel in het patroon van morbiditeit en mortaliteit.
onder redactie van prof.dr. G.J. Kloosterman. Dit was Bij een zo uitgestrekt en gevarieerd vakgebied
het eerste gecombineerde leerboek voor verloskunde zijn er natuurlijk veel raakvlakken met andere
medische disciplines, zoals seksuologie, urologie, Noortwijk, Kevin Marks en Philip Wilson in Evers
chirurgie, interne geneeskunde, radiotherapie, gene- en Heineman, Gynaecology, a clinical atlas. Een
tica, neonatologie en andere subspecialismen van de aantal foto’s werd, met toestemming, ontleend aan
kindergeneeskunde. In dit boek zijn enkele hoofd- Wladimiroff e.a. (red.), Echoscopie in de verloskunde
stukken geschreven door een seksuoloog resp. een en gynaecologie en aan Essed e.a., Het gynaecologisch
kinderarts-neonatoloog, terwijl in vele hoofdstukken onderzoek.
andere grensgebieden en de maatschappelijke en
psychosomatische aspecten aan de orde komen. Wij staan open voor kritische opmerkingen van de
Aan de illustraties van deze uitgave is veel kant van gebruikers en docenten. Deze kunnen aan
aandacht geschonken. Een groot aantal tekeningen de uitgever worden gericht.
is in samenspraak tussen auteurs en beeldredac-
teur tot stand gekomen. In een aantal gevallen is
voortgebouwd op reeds bestaand materiaal; wij Zomer 1993
noemen in dit verband niet alleen De voortplanting P.E. Treffers, A.P.M. Heintz,
van de mens, maar ook de tekeningen van Inge van M.J.N.C. Keirse en R. Rolland