Table Of Content

Boecjusz z Dacji O WIECZNOŚCI ŚWIATA I INNE PISMA SERIA DWUJĘZYCZNA AG) •^oi^'c:e5 Pod redakcją Władysława seńki Kolegium Redakcyjne Bożena Chmielowska • Juliusz Domański • Agnieszka Kijewska Leszek Kuczyński • Kazimierz Marciniak OP • Mikołaj Olszewski Ryszard Tatarzyński TOM XI Boecjusz z Dacji Boecjusz z Dacji O WIECZNOŚCI ŚWIATA O DOBRU NAJWYŻSZYM O SNACH O POZNANIU ROZUMOWYM Przełożył, wstępem i komentarzami opatrzył Władysław Seńko Wydawnictwo Marek Derewiecki Kęty 2009 Tytuły oryginałów: De aetemitate mundi De summo bono sive De vita philosophi De somniis sive De somniorum divinatione De anima intellectiva © 2009 by Wydawnictwo Marek Derewiecki Wydanie pierwsze Przekład: Władysław Seńko Redakcja książki: Bożena Chmielowska Projekt okładki: Dariusz Loranc Druk i oprawa: Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza ul. Pokoju 1, 43-400 Cieszyn ISBN 978-83-61199-01-4 Wydawnictwo Marek Derewiecki ul. Szkotnia 29a, 32-650 Kęty tel./fax 033 8454149, 0603931607 e-mail: [email protected] księgarnia: www.derewiecki.pl nakład: 1000 egz., objętość w arkuszach wydawniczych: 7,7 dystrybucja: tel./fax 033 8561584, 0502637305 WSTĘP Niewiele wiadomo o życiu i działalności Boecjusza z Dacji. Był z pochodzenia Dunem1 2, urodził się ok. 1240 roku, działał w latach 1265-1276 na Uniwersytecie Paryskim jako profesor filozofii {ma gister actu regens), należał do nacji pikardyjskiej na Sorbonie i był obok Sigera z Brabancji najwybitniejszym w XIII w. przedstawi cielem kierunku zwanego łacińskim awerroizmem. Przed opubli kowaniem przez biskupa paryskiego, Stefana Tempier, wykazu 219 błędów doktrynalnych (7 III 1277) zarzucanych paryskim mi strzom filozofii, wśród których znalazły się liczne twierdzenia Bo ecjusza, opuścił on Paryż (niewzywany jednak przez Inkwizytora Francji) i schronił się na dworze papieskim w Viterbo. Później wstąpił do zakonu dominikanów. Jego liczne dzieła podaje śre dniowieczny katalog pisarzy dominikańskich, tzw. Tabula Stam- sensid. Edycje krytyczne jego dzieł zawarte są natomiast w Corpus Philosophorum Danicorum Medii Aevi, Kopenhaga 1969-1979. Już współcześni uważali Boecjusza za wybitnego filozofa — Idzi Rzymianin mówił o nim nawet jako o jednym z najpoważ niejszych mistrzów paryskich, którzy nauczali filozofii za czasów jego młodości, choć krytykował jego poglądy jako awerroisty3. Naj większy rozgłos zapewnił jednak Boecjuszowi ogłoszony w 1277 1 Ustalił to S. Skorgaard Jensen, On the National Origin of the Philoso pher Boëtius de Dacia, „Classica et Mediaevalia” 24 (1963), s. 232-241. 2 „Archiv fur Literatur- und Kirchengeschichte des Mittelalters” 2 (1886). 3 „Nos, cum adhuc essemus bachalarius, vidimus quendam magistrum magnum, in philosophia maiorem, qui tunc esset Parisius, volentem tenere opinionem Commentatoris concedentem quod homo non intelligit, nisi sicut caelum intelligit, quia intelligit motor caeli”, Aegidius Romanus, In IISent., dist. XVII, qu. 9, art. 1. 6 Władysław Seńko roku Sylabus Stefana Tempier, w którym pomieszczono, wpraw dzie bezimiennie, wypisy z najbardziej znanych utworów tego autora4 5. Liczne rękopisy z epoki zawierające wykaz potępionych przez biskupa paryskiego błędów podają w tytule, że akt ten skie rowany jest przeciw heretykom Sigerowi i Boecjuszowi {Contra Se- gerum et Boetium haereticos), że dotyczy błędów popełnionych przez obu tych filozofów {Contra errores Boetii et Sigeri) lub wprost, że głównym autorem znajdujących się w Sylabusie arty kułów był właśnie Boecjusz {Principalis assertor istorum articu lorum fuit quidam clericus Boetius appellatus)'1. Podobnie Raymund Lull nadał swojemu dziełu, napisanemu w Paryżu w 1298 roku i omawiającemu błędy potępione przez Stefana Tempier, tytuł: Przeciw błędnym poglądom niektórych filozofów potępionym przez czcigodnego pana i ojca, biskupa paryskiego, czyli Księga skierowana przeciw błędom Boecjusza i Sigera, przy czym Boecjusz został tu wymieniony na pierwszym miejscu6. W czasach nowożytnych taką wątpliwą „sławę” zapewnił Boe cjuszowi Pierre Mandonnet OP, odkrywca i pierwszy wydawca jego dziełka De summo bono (1897). Uznał on Boecjusza za naj bardziej skrajnego racjonalistę w średniowieczu, wręcz za poganina nieliczącego się z żadnymi wartościami chrześcijańskimi, czym uzasadniał potępienie Tempiera. Pisał on tak: „W De summo bono mamy do czynienia z naturalizmem w postaci najbardziej radykal nej, jaką znano w średniowieczu. W programie zarysowanym 4 Zob. R. Hissette, Enquete sur les 219 articles condamnes a Paris le 7 mars 1277, Louvain-Paris 1977 oraz przekład polski tych artykułów w Antologii tekstów filozoficznych z XIII w. pt. „Wszystko to ze zdzi wienia”. Wybór, oprać, i wstęp K. Krauze-Błachowicz, Warszawa 2002, s. 298-318. 5 Por. P. Mandonnet, Siger de Brabant et l’averroisme latin au XIIIe s., Louvain 19112, s. 221. 6 Contra aliquorum philosophorum opiniones erroneas et damnatas a venerabili patre domino episcopo Parisiensi seu Liber contra errores Boetii et Sigeri, ed. O. Keicher; zob. Tenże: Raymondus Lullus und seine Stellung zur arabischen Philosophie, „Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters” t. VII, 4-5, Münster i. W. 1909. Wstfp 7 w cym dziełku nie ma nic z porządku chrześcijańskiego. Jest to najczystszy, najwyraźniejszy i najbardziej zdeklarowany racjona lizm. Ci, którzy mają trudności ze zrozumieniem, czym byli awer- roiści paryscy w XIII wieku, powinni starannie przestudiować tych kilkanaście stron. Są one tym bardziej pouczające, gdyż odznaczają się doskonałą formą wykładu, niezwykłą precyzją myśli i sztuką zwięzłego ich wyrażania. Racjonalizm Renesansu ze swym niepre cyzyjnym językiem i filozofią pozbawioną intelektualnych rygorów nie stworzył niczego, co dałoby się przyrównać do dziełka Boe- cjusza z Dacji”7. Pół wieku później Geza Sajó, w odkrytym przez siebie utworze De aetemitate mundi dopatrzył się teorii „podwójnej prawdy” (o którą Stefan Tempier oskarżał również paryskich filozofów)8, wywołując wśród mediewistów ponowne zainteresowanie poglądami Boecjusza i jego spuścizną naukową. Po odrzuceniu tych „rewela cji” przez historyków włączających się do dyskusji nad problemem tzw. „podwójnej prawdy”, mediewiści podzielili się następnie w opiniach na temat rzeczywistych poglądów Boecjusza i zna czenia jego dzieła dla historii filozofii średniowiecznej. Jedni uznali, że w poglądach jego nie można dopatrzeć się żadnego awerroizmu, ani naturalizmu, racjonalizmu czy też relatywizmu, i że jest to autor zachowujący w filozofii sposób doskonały orto doksję chrześcijańską na równi ze św. Tomaszem z Akwinu (Van Steenbergen). Drudzy, nie kwestionując wierności Boecjusza wobec wiary, wskazywali na to, że poglądy jego są najbardziej reprezentatywne dla przełomu dokonującego się u schyłku XIII i początku XIV wieku u niektórych myślicieli tej epoki, zmierza jących do zerwania dotychczasowych więzów między filozofią i tra dycyjną teologią, dążyli oni bowiem do zapewnienia filozofii zu- 7 P. Mandonnet, Note complémentaire sur Boèce de Dacie, „Revue des sciences philosophiques et théologiques” 22 (1933), s. 246-250. 8 G. Sajô, Un traité récement découvert de Boèce de Dacie, Budapest 1954. 8 Władysław Seńko pełnej, choć nie zawsze korzystnej dla niej samej, niezależności i autonomii (Gilson). Pójdziemy tymi koleinami wytyczonymi przez dawniejsze źródła i dzisiejszą literaturę, prezentując poglądy Boecjusza zawarte w wydawanych przez nas tekstach i przedstawiając rolę, jaką ode grał on w historii filozofii europejskiej. Zaczniemy od omówienia artykułów Stefana Tempier, które zostały wyekscerpowane z tłumaczonych obecnie przez nas dzieł: De summo bono, De aeternitate mundi. Zarzutami odnoszącymi się do komentarza Boecjusza do De anima zajmiemy się później. 1. DE SUMMO BONO I DE AETERNITATE MUNDI BOECJUSZA Z DACJI W „SYLABUSIE" STEFANA TEMPIER Tempier zarzucał studiującym w Paryżu sztuki wyzwolone (a więc filozofom) nie tylko „wyraźne i szkaradne błędy” teolo giczne, ale i „zgoła czcze i niedorzeczne fałsze” filozoficzne („quos dam manifestos et exsecrabiles errores, immo potius vanitates et insanias falsas”) i groził im najpoważniejszymi konsekwencjami, jakimi były w owym czasie ekskomunika i oddanie winnych pod sąd Inkwizytorowi Francji reprezentującemu władzę świecką. „Sta nowczo zakazujemy — pisze Tempier w Liście wprowadzającym do Sylabusa — głoszenia poniżej podanych tez oraz całkowicie je po tępiamy, ekskomunikując wszystkich, którzy wymienione błędy lub jakikolwiek z nich, uznawaliby za prawdę i ośmielali się je bronić lub podtrzymywać w jakikolwiek sposób (odnosi się to także do ich słuchaczy), chyba żeby w ciągu siedmiu dni zdecydo wali się powiadomić o tym nas lub kanclerza paryskiego; nie mniej i w takim przypadku wytoczymy im proces w celu nałożenia innych kar wedle rozmiaru winy, zgodnie z tym, co dyktuje prawo”9. Przyjrzyjmy się zatem twierdzeniom Boecjusza, które 9 „Nos ... districte talia et similia fieri prohibemus, et ea totaliter con demnamus, excommunicantes omnes illos, qui dictos errores vel aliquem ex illis dogmatizaverint, aut defendere seu sustinere praesumpserint quo quo modo, necnon et auditores, nisi infra septem dies nobis vel cancellario Parisiensi duxerint revelandum, nihilominus processuri contra eos pro Wstff 9 Stefan Tempier uznawał za heretyckie, i których nie wolno było głosić na Uniwersytecie Paryskim pod groźbą ekskomuniki. Wypi sujemy poniżej tezy, które zostały zaczerpnięte z De summo bono i De aeternitate mundi Boecjusza, choć Sylabus nie podaje nigdy żadnego odniesienia do źródeł. W osobnym rozdziale omawiamy natomiast tezy, które mogły być wzięte z anonimowego komen tarza do De anima, który my przypisujemy również naszemu au torowi. Chcemy je analizować po przedstawieniu poglądów Boe cjusza w jego De aeternitate mundi, kwestie bowiem wzięte z ko mentarza do De anima (chodzi o artykuły: 7, 8, 13, 14, 187) mają charakter awerroistyczny, odbiegający od treści zawartych w trak tacie O wieczności świata. Istniały wobec tego podstawy, by je osą dzić jako niezgodne z doktryną katolicką. Odmawiano im też z tego powodu autentyczności jako tekstom nienależącym do spu ścizny literackiej Boecjusza. 2. TEZY SYLABUSA POCHODZĄCE Z DE SUMMO BONO I DE AETERNITATE Artykuł 9: „Nie było pierwszego człowieka ani nie będzie ostatniego, wręcz przeciwnie istniało zawsze i będzie istnieć ro dzenie się człowieka z człowieka” (Quod non fuit primus homo, nec erit ultimus, immo semper fuit et semper erit generatio hominis ex homine). Artykuł 17: „Nie zdarza się, by ciało, które uległo znisz czeniu, powróciło znów do życia w takiej samej numerycznie po staci, ani by zmartwychwstało numerycznie to samo ciało” (Quod non contingit corpus corruptum redire idem numero, nec idem numero resurget). Artykuł 18: „Filozof nie może przyjmować prawdy o przy szłym zmartwychwstaniu, bo nie jest możliwe rozumowe docie kanie na ten temat. — Jest to błąd, ponieważ i filozof winien swój umysł skłaniać do posłuszeństwa Chrystusowi” (Quod resurrectio qualitate culpae ad poenas alias, prout ius dictaverit, infligendas”, z Listu wprowadzającego do Sylabusa Stefana Tempier. 10 Władysław Seńko futura non debet concedi a philosopho, quia impossibile est eam inve stigari per rationem. — Error, quia etiam philosophus debet captivare intellectum in obsequium Christi). Artykuł 2 5: „Bóg nie może dać wieczności rzeczy zmiennej i podległej zniszczeniu” (Quod Deus non potest dare per petuitatem rei transmutabili vel corruptibili). Artykuł 4 0: „Nie istnieje doskonalszy sposób życia niż po święcenie się filozofii” (Quod non est excellentior status quam vacare philosophiae). Artykuł 9 0: „Filozof zajmujący się naturą powinien ne gować możliwość powstania świata w czasie; opiera się bowiem na przyczynach naturalnych i racjonalnych. Wierzący może natomiast negować odwieczność świata, wychodzi bowiem z przesłanek po- nadnaturalnych” (Quod naturalis philosophus debet negare simpli citer mundi novitatem, quia innititur causis naturalibus et rationibus naturalibus. Fidelis autem potest negare mundi aeternitatem, quia innititur causis supernaturalibus). Artykuł 14 4: „Wszelkie dobro, jakie jest dostępne czło wiekowi, polega na cnotach intelektualnych” (Quod omne bonum, quod homini possibile est, consistit in virtutibus intellectualibus). Artykuł 14 5: „Nie ma żadnego problemu nadającego się do rozumowego roztrząsania, którego by filozof nie powinien podjąć i rozstrzygać, ponieważ pojęcia tworzy się na podstawie rzeczy. Filozofia zaś w różnych swoich działach ma badać wszystkie rzeczy” (Quod nulla quaestio est disputabilis per rationem, quam philosophus non debet disputare et determinare, quia rationes acci piuntur a rebus. Philosophia autem omnes res habet considerare se cundum diversas sui partes). Artykuł 15 4: „Mędrcami tego świata są jedynie filozofo wie” (Quod sapientes mundi sunt philosophi tantum). Artykuł 18 4: „Stwarzanie nie jest możliwe, chociaż wedle wiary należy przyjmować twierdzenie przeciwne” (Quod creatio non est possibilis, quamvis contrarium tenendum sit secundum fidem).