Table Of Content

Spis treści I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 VI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 VII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 VIII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 IX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Uwagi do przekładu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Wykład wygłoszony 14 marca 1987 roku podczas konferencji pt. „Heidegger: pytania otwarte”, zorganizowanej przez Collège International de Philosophie w Paryżu. Przypisy, rzecz jasna, zostały dodane później. I Będę mówił o powracającej zjawie [revenant], o płomieniu i popio- łach. I o tym, co oznacza unikać dla Heideggera. Czym jest unikanie? Heidegger wielokrotnie używa potoczne- go wyrazu vermeiden: unikać, uciekać, wymykać się. Co mógłby on oznaczać, gdy mowa o „duchu” lub o tym, co „duchowe”? Niezwłocz- nie wyjaśniam – nie o duchu czy tym, co duchowe, ale o Geist, geistig, geistlich, pytanie to bowiem będzie po części kwestią języka. Czy te niemieckie wyrazy dają się przetłumaczyć? Inaczej mówiąc: czy można ich uniknąć? Sein und Zeit (1927) – co mówi wówczas Heidegger? Zapowiada i zaleca. Ostrzega: trzeba będzie unikać (vermeiden) pewnej liczby terminów, wśród nich ducha (Geist). W 1953 roku, ponad dwadzie- ścia pięć lat później, a nie było to takie sobie, zwykłe ćwierćwiecze, w wielkim tekście poświęconym Traklowi Heidegger pisze, że ten zawsze starał się unikać (ponownie vermeiden) słowa geistig. Widać, że Heidegger to pochwala, że myśli razem z Traklem. Tym razem jednak nie chodzi już o unikanie Geist ani nawet geistlich, ale geistig. Jak określić różnicę i co się wydarzyło? Cóż z tym między-cza- sem? Jak wyjaśnić fakt, że w ciągu dwudziestu pięciu lat, między tymi dwoma sygnałami ostrzegawczymi („unikać”, „unikać posłu- giwania się”), Heidegger stosował całe to słownictwo, w tym przymiotnik geistig, często, regularnie, w sposób znaczący [marqué] i za- uważalny [remarqué]? I że często mówił nie tylko o słowie „duch”, ale, popadając niekiedy w przesadę, o imieniu ducha? Czyżby nie udało mu się uniknąć tego, o czym wiedział, że musi unikać? Tego, czego sobie w pewien sposób obiecał unikać? Czyżby zapomniał unikać? Czy też, jak można przypuszczać, rzeczy przebieg- le zawiązały się inaczej? Moglibyśmy tutaj podjąć się napisania rozdziału przeznaczo- nego do innej książki. Wyobrażam sobie tytuł: „Jak nie mówić”1. 1 Comment ne pas parler to tytuł rozdziału książki Psyché. Inventions de l’autre, Galilée, Paris 1987. Por. też Jacques Derrida, Désistance (ibid.). 9 O duchu Co oznacza „unikać” właśnie u Heideggera? Niekoniecznie chodzi tu o proste unikanie [évitement] czy zaprzeczanie. Kategorie te są nie- wystarczające w tym wymiarze, w jakim dyskurs, który zazwyczaj się nimi posługuje – na przykład dyskurs psychoanalizy – nie bierze pod uwagę ekonomii vermeiden w tych miejscach, w których wystawia się ona na pytanie o bycie. Od tego wzięcia pod uwagę jesteśmy bardzo daleko, mówiąc najbardziej oględnie. Będę dzisiaj przede wszystkim próbował się do tego zbliżyć. Myślę w szczególności o wszystkich tych sposobach „unikania”, które sprowadzają się do mówienia bez mó- wienia, pisania bez pisania, używania wyrazów bez ich używania: na przykład w cudzysłowie, pod nie-negatywnym przekreśleniem na krzyż (kreuzweise Durchstreichung) czy też w zdaniach takich jak „Gdybym miał jeszcze napisać teologię, jak mnie nieraz kusi, sło- wo «bycie» nie powinno się w niej pojawić”2. Otóż dobrze wiemy, że zanim to napisał, Heidegger sprawił już, że słowo to zniknęło, poja- wiając się zarazem pod przekreśleniem, co być może od dawna wcią- gało go na ścieżkę tej teologii, o której mówi, że jedynie chciałby ją napisać, ale z której pisania nie rezygnuje, nawet gdy mówi, że tak nie jest, że w żadnym wypadku tego nie robi i że musiałby zamknąć swój warsztat myśli, jeśli pewnego dnia wezwałaby go wiara3. Czyż mówiąc to, nie okazuje, że może to zrobić? A nawet, że mógłby być jedynym, który może to zrobić? Tytuł tego wykładu, który mi się narzucił, mógł zaskoczyć lub zszokować niektórych z was, niezależnie od tego, czy rozpoznali w nim cytat – tym razem bez parodii – ze skandalizującej książki, początkowo anonimowej i przeznaczonej na stos4. 2 Odpowiedź studentom uniwersytetu w Zurychu (1951). Przekład francuski, w tłumaczeniu Fran çois Fédiera i Dominique’a Saatdjiana, ukazał się w „Poésie” (nr 13) w 1980 roku. Przytoczony cytat, na który powołuję się także w tekście Comment ne pas parler, w tym samym roku, w tłuma- czeniu Jeana Greischa, pojawił się w zbiorze pod redakcją Richarda Kearneya i Josepha Stephena O’Leary, Heidegger et la question de Dieu, Grasset, Paris 1980, s. 334. 3 „Wewnątrz myśli nic, co mogłoby przygotować lub przyczynić się do określenia tego, co wydarza się w wierze i w łasce, nie może być dokonane. Jeśli wiara wezwałaby mnie w ten sposób, zamknął- bym swój warsztat. Oczywiście, wewnątrz wymiaru wiary dalej się myśli, jednak myśl jako taka nie ma już żadnego zadania” (Sprawozdanie z sesji Akademii ewangelickiej w Hofgeismar, grudzień 1953, w: Kearney, O’Leary (red.), Heidegger et la question de Dieu, s. 335). 4 Ponieważ cały ten wykład będzie otoczony ogniem, wspomnę krótko, że książka Helwecjusza, O umyśle [w oryg. De l’esprit – tak jak tekst Derridy – przyp. tłum.], została spalona u stóp wielkich 10 I Tytuł ten wydaje się dzisiaj anachroniczny w swej gramatyce i doborze słów, tak jakby wracał do epoki, w której pisano jeszcze systematyczne traktaty na wzór łacińskich kompozycji w stylu Cyce- rona (De spiritu), kiedy to, co nazywamy francuskim materializmem XVIII wieku lub francuskim spirytualizmem wieków późniejszych, na nich właśnie opierało swe najpiękniejsze kanony szkolnej retory- ki. Anachroniczna forma czy też prowokacyjny krok „wstecz” owego O duchu zdumiewa jeszcze bardziej na tle pejzażu tej konferencji, zarówno ze względu na styl (nic w nim nie przypomina maniery Heideggerowskiej), jak też – jeśli mogę się tak wyrazić – ze względu na semantykę: duch, przynajmniej z pozoru, nie jest jednym z wielkich słów u Heideggera. I nie jest jego tematem. Tak jakby wiedział on, jak go właśnie unikać. A któż odważyłby się podejrzewać go o tę metafi zykę – materialistyczną bądź spirytualistyczną – dzięki której nastały piękne dni i ważne momenty dla tradycji francuskiej, tej samej, która tak trwale naznaczyła nasze instytucje fi lozofi czne? Ponieważ podejrzenie takie wydaje się absurdalne, gdyż zawie- ra w sobie coś nie do zniesienia, a być może również z tego powodu, że kieruje się ku najbardziej niepokojącym miejscom drogi, tekstów schodów Pałacu Sprawiedliwości 10 lutego 1759 roku na mocy wyroku parlamentu paryskiego, po tym, jak król cofnął przywilej druku, a papież Klemens XIII zabronił lektury tego tekstu w każdym języku. Wiemy, jak autor po raz drugi, mniej lub bardziej szczerze, odwoływał swoje poglądy. Za- cytuję zaledwie kilka linijek, które nie są bez związku – pośrednio – z tym, co nas tutaj zajmuje: „nie chciałem atakować ani natury, ani duszy, ani jej źródła, ani jej duchowości, jak można było to odczuć w wielu miejscach tego dzieła: nie chciałem atakować żadnej z prawd chrześcijaństwa, któ- re szczerze wyznaję w całej powadze jego dogmatów i jego moralności i które wysławiam, podpo- rządkowując mu wszystkie moje myśli, wszystkie poglądy i wszystkie zdolności mojego jestestwa, pewien, że wszystko to, co niezgodne jest z jego duchem, nie może zgadzać się z prawdą”. Wiemy również, że Rousseau nie zgadzał się ani z Helwecjuszem, ani z jego prześladowcami. Znowu ogień: „Kilka lat temu, kiedy pojawiła się pewna słynna księga (O umyśle), postanowiłem poddać krytyce te z jej założeń, które uznałem za niebezpieczne. Wykonywałem właśnie to zadanie, kiedy dowiedziałem się, że jej autor jest prześladowany. W tej samej chwili wrzuciłem moje kartki w ogień, stwierdzając, że żaden obowiązek nie może dać mi prawa do nikczemnego zjednocze- nia się z tłumem, aby nękać uciskanego człowieka honoru. Kiedy wszystko się uspokoiło, miałem okazję podzielić się moimi odczuciami na ten sam temat w innych pismach; jednak zrobiłem to, nie podając ani książki, ani autora” (Jean-Jacques Rousseau, Lettres écrites de la Montagne, 1764). Od ducha do ognia – taki bowiem mógłby być podtytuł tego przypisu – zwróćmy myśli ku he- retykom od Wolnego Ducha. Autorka Zwierciadła dusz prostych, Małgorzata Porete, została spalona na stosie w 1310 roku. Spalono również pisma sekty Ranters (Mówców), przeciwko którym w XVII wieku w Anglii wysuwano te same zarzuty, co przeciwko adeptom Wolnego Ducha kilka wieków wcześniej. Por. Norman Cohn, W pogoni za milenium. Milenarystyczni buntownicy i mistyczni anar- chiści średniowiecza, tłum. Marek Chojnacki, Wydawnictwo UJ, Kraków 2007, s. 130–131. 11 O duchu i historii Heideggera, unika się z kolei mówienia o duchu w dziele, które można tym właśnie namagnesować [aimanter] – od pierwszego do ostatniego słowa. Czy to nie godne uwagi, że temat ten: duch, którego ważne i oczy- wiste miejsce na tej drodze myśli starałem się przed chwilą uka- zać, został wykluczony ze spadku? Nikt go już nie pragnie w całej rodzinie „heideggerystów” – ortodoksów i heretyków, neoheideg- gerystów i paraheideggerystów, uczniów i ekspertów. Nikt nigdy nie mówi o duchu u Heideggera. Więcej – nawet wyspecjalizowani antyheid eggeryści nie interesują się ową tematyką ducha, nawet po to, by ją potępić. Dlaczego? Co się dzieje? Czego w ten sposób uni- kamy? Dlaczego przesiewamy tę spuściznę, dlaczego dyskryminu- jemy? Dlaczego w samym odrzuceniu dziedzictwa Geist nie zajmuje miejsca, które mu się należy, obok wielkich tematów i wielkich słów: bycie, Dasein, czas, świat, dzieje, różnica ontologiczna, Ereignis itp.? Być może trzeba było zaryzykować klasyczny akademizm, żeby zaznaczyć (pozostawiając go otwartym, nie mam bowiem zamia- ru się nim zajmować) francuski wymiar, francusko-niemiecki an- nał, w którym sytuujemy Heideggera podczas tej konferencji, któ- ra była również pewną Erörterung, stawiającą, mając na względzie to miejsce, „pytania otwarte”. De l’esprit to bardzo francuski tytuł, zdecydowanie zbyt francuski, żeby sugerować to, co w Geist jest geis tige lub geistliche. Ale może właśnie lepiej można go zrozumieć po niemiecku. W każdym razie może będziemy bardziej wrażliwi na jego niemieckość, jeśli pozwolimy mu rozbrzmiewać w obcym języku, poddamy go sprawdzianowi przekładu, czy raczej sprawdzianowi odporności na przekład. I jeśli poddamy nasz język temu samemu sprawdzianowi. Potrzeba ta pozostaje poboczna. Nie będę powierzał istotnego uzasadnienia mojego wywodu wprowadzeniu lub przedmowie. Przedstawię jednak trzy wstępne argumenty. Po pierwsze, istnieje potrzeba tego istotnego wyjaśnienia [expli- cation]. Sprzeczka między językami – niemieckim i rzymskim, niemieckim i łacińskim, czy też niemieckim i greckim, Übersetzung jako Auseinandersetzung między pneuma, spiritus i Geist. Ten ostatni nie 12 I daje się już w pewnym momencie przetłumaczyć za pomocą dwóch pierwszych. „Powiedz mi, co myślisz o przekładzie, a powiem ci, kim jesteś”, przypomina Heidegger w kontekście Antygony Sofokle- sa5. W owym tytule, De l’esprit, francusko-łacińskie de zapowiada również, że w klasycznej formie badania czy też rozprawy pragnę zacząć zajmować się duchem [de l’esprit], pojęciem i słowem, termina- mi Geist, geistig, geistlich u Heideggera. Zacznę skromnie obserwować szlaki, funkcje, uregulowane formacje i transformacje, założenia i punkty docelowe owego ducha. Ta wstępna praca nie została jeszcze w sposób systematyczny podjęta, a nawet – z tego, co mi wiadomo – przewidziana. Tego rodzaju cisza nie jest bez znaczenia. Nie wy- pływa ona tylko z faktu, że o ile słownictwo ducha jest u Heidegge- ra bogatsze niż się sądzi, o tyle duch nie stał się nigdy tytułem ani głównym tematem dłużej prowadzonej medytacji, książki, semina- rium czy nawet wykładu. Mimo to, jak będę starał się wykazać, to, co w przywoływaniu Geist przez Heideggera pozostaje poza dyskusją, to więcej niż akt siły [coup de force], to sama siła w swoim najbardziej niezwykłym przejawie. Niezwykłą władzą zostaje obdarzony motyw ducha czy też tego, co duchowe, w swoim języku niemieckim. Dokładnie w tym wymiarze, w jakim nie pojawia się na przedzie sceny, wydaje się wymykać jakiejkolwiek destrukcji czy dekonstruk- cji, tak jakby nie należał do pewnej historii ontologii – i to na tym polega problem. Jednocześnie – jest to drugi argument – motyw ten wpisuje się regularnie w konteksty o mocnym zabarwieniu politycznym, w tych momentach, kiedy myśl daje się bardziej niż kiedykolwiek niepo- koić tym, co nazywamy historią, językiem, narodem, Geschlecht, greką czy językiem niemieckim. Słownictwo to, którego nie mamy prawa nazywać spirytualistycznym ani nawet duchowym – czy może 5 „Sage mir, was du vom Übersetzen hältst, und ich sage dir, wer du bist”. Zaraz potem mowa jest o tłumaczeniu, które samo jest „deinon” wyrazu deinon: „furchtbar” (straszny), „gewaltig” (po- tężny), „ungewöhnlich” (niezwykły), a także, mniej „poprawnie”, ale bardziej „prawdziwie”, jak pisze Heidegger, „unheimlich” (niesamowity) (Martin Heidegger, Die Bedeutung des deinon, w: Gesamtausgabe, t. 53, Vittorio Klostermann Verlag, Frankfurt am Main 1984, s. 74 n.). Przytaczam ten fragment, ponieważ zagadka deinon odciska swoje piętno na wszystkich tekstach, do których będziemy musieli się zbliżyć. 13 O duchu zaryzykować przymiotnik „spirytualny”?* – stanowi dla Heideggera bogate źródło w latach 1933–1935, przede wszystkim w Mowie rektor- skiej i we Wprowadzeniu do metafi zyki, a później, w nieco inny sposób, w Nietzschem. Jednak w trakcie kolejnych dwudziestu lat, z jednym zaledwie odchyleniem, które postaram się przeanalizować, to samo słownictwo magnetyzuje [aimante] na przykład seminaria czy pisma o Schellingu, Hölderlinie, a przede wszystkim o Traklu. Zyskuje w nich nawet pewną wartość tematyczną, która jest swoistym novum. Oto wreszcie mój trzeci argument wstępny: o ile myśl o Geist i o różnicy między geistig a geistlich nie jest ani tematyczna, ani ate- matyczna, o ile jej modalność wymaga zupełnie innej kategorii, o tyle nie wpisuje się ona jedynie w konteksty o wysokim zabarwieniu politycznym, jak przed chwilą wspomniałem pospiesznie i w sposób nieco umowny. Być może decyduje ona o samym sensie polityczności jako takiej. W każdym razie to ona określałaby miejsce takiej decyzji, jeśli byłaby ona możliwa. Stąd jej uprzywilejowana, choć jeszcze słabo widoczna pozycja w tym, co nazywamy kwestia- mi polityczności lub polityki, które wzbudzają dzisiaj tyle dyskusji wokół Heideggera, niewątpliwie odnowionych we Francji, szcze- gólnie przez Lacoue-Labarthe’a, tam, gdzie wiążą się one z wielki- mi pytaniami o bycie i o prawdę, o historię, o Ereignis, o myśl i o to, co niemyślane, czy też – zawsze wolę mówić to w liczbie mnogiej – o myślach i niemyślach Heideggera. * Autor używa nieistniejącego w języku francuskim przymiotnika spiritual. Ten zabieg wyobco- wania w tym przekładzie został oddany za pomocą latynizmów „spirytualny” i „spirytualność”, w przeciwieństwie do terminów „duchowy” i „duchowość”, które są odpowiednikami spirituel [przyp. tłum.]. 14